نووسه‌ر :ئەلعەلەوی رەشید

وه‌رگێڕ : : تاریق كارێزی

هەمبەر بە گشتاندنی رەهایانەی كولتووری بەكار بردن، هەروەها داكشانی مرۆڤی هاوچەرخ بەرەو زێدە بەكار بردنی نەرێنییانە، بە بێ لێكدانەوە یان لێ ورد بوونەوە، یان تەنانەت پرسیار كردن لە بارەی ئەو پەیامە شاراوە و پەنهانەی، كە لە پشت ئەو بەرهەمەوەیە هەیە و پیشەسازیی كولتوور پێشكەشمانی دەكات، ئیدی گەڕان و لێكۆڵینەوە لە فەلسەفەی وێنە بووەتە خواستێكی گەرم، بۆ ئەوەی كەرەستەی شەن و كەو كردنی وێنە و رەخنە گرتن لە لایەنانی شاراوەی دەستەبەر بكەین. هەڵبەت، وێڕای جیاوازیی نێوان وێنەی هونەری و ئەو وێنەیەی بۆ میدیای ئامادە دەكرێت، ئەوا بواری وێنە لەم رۆژگارەدا، نیمچە سەربەخۆییەكی هەیە، میتۆدی تایبەت و كەرەستەی كار كردنی خۆی هەیە.

فەلسەفە لە رێی زمانەوە عەقڵ دەدوێنێ، كەچی وێنە لە رێی چاوەوە عەقڵ دەدوێنێ، ئەمەش واتای ئەوەیە كە هەر یەكەیان ئامرازی خۆی هەیە، بۆ گوزارشت كردن لە بیرۆكە و گەڵاڵە كردنی چەمك و تێگە. (دۆلۆز) نووسیویەتی دەڵێ: "فەلسەفە ئەفراندنی چەمكە"، بەڵام لە هەمان كاتیشدا باوەڕی وایە، كە وێنەش ئەفراندنی چەمكە، جا پەیوەندیی بە هونەرەوە هەبێت وەك نیگار، سینەما و وێنەوە یان نا، سیمای دیاری كاری نیگاركێش و وێنەگر و دەرهێنەری فیلم، لاسایی كردنەوەی چەمكە،.
رۆژنامەی (شەرقل ئەوسەت) دیمانەیەكی لەگەڵ دكتۆر (عەبدولعالی مەعزووز)دا(*) كرد، كە تێدا وڵامی چەند پرسیارێكی دایەوە. پرسیارەكان پەیوەندییان بە میراتی رەخنەی (قوتابخانەی فرانكفۆرت)ـەوە هەیە، كە هێشتا وابەستەی رەخنە گرتنە لە كولتووری بەكار بردن و تێكڕای پیشەسازیی كولتوور،هەروەها رادەی بەردەوام بوونی نەریتی رەخنە گرتن لە وانەی فەلسەفە لە مەغریب. دیسان لەبارەی پرسیارەیلێك كە پەیوەندییان بە رووداوی ئەوتۆوە هەیە، كە كاریگەریی خۆیان هەیە، ئەوانە دەكرێ ناویان بنێین (وێنە رووداو)، بە دروستی (رووداوەكەی شارلی ئیبدۆ). ئەمەی دادێش دەقی دیمانەكەیە:
*بێ گومان دوایین بەرهەمی ئێوە كە ناوی "فەلسەفەی وێنەیە: وێنە لە نێوانی هونەر و پێكەوەڕییدا" (ئەفریقای رۆژهەڵات- 2015)، دەچێتە نێو بواری بیندراوەوە،واتە كولتووری دیدە یان كولتووری وێنە، كە لە لایەكەوە هەوڵ دەدات رووماڵی بواری فەلسەفەی هونەر بكات، لە لایەكی دیكەشەوە دەیەوێ پیشەسازیی كولتوور (كولتووری گەیاندن) رووماڵ بكات، جا دەكرێ وەك كارێكی رەخنەیی دابندرێ، كە میراتی تیۆرییە رەخنەی (قوتابخانەی فرانكفۆرت) بپارێزێ؟
-قوتابخانەی فرانكفۆرت دەسپێكی من بوو سەبارەت بە لێكۆڵینەوە لە ئامرازەكانی گەیاندن و پیشەسازیی كولتوور، بۆچی؟ ئەویش لە پای ئەوەی بایەخ بە (ئەدورنۆ) دەدەم، كە لە لایەكەوە بە فەیلەسووفی قوتابخانەكە دادەندرێت، لە لایەكی دیكەشەوە لە پای ئەوەی خولیای رەسەنی من بابەتی كولتووری دیدەیە، هەروەها بایەخ بە هونەری دیدەییش دەدەم، هەر لە شێوەكارییەوە تا دەگاتە سینەما و شانۆ و فۆتۆگراف و هی دی. قوتابخانەی فرانكفۆرت، ئێستا و پێشتریش، مایەی ئیلهامە بۆ گەلێ لە فەیلەسووف و بیرمەندانی هاوچەرخ. ئەو لە دەست نیشان كردنی قەیرانەكانی جیهانی هاوچەرخدا دەست پێشخەر بوو. لە سایەی ئەویشدا بوو كە گەلێ چەمكی نوێ گەڵاڵە كران، وەك پیشەسازیی كولتوور، تایبەتاندنی كاڵا، شتاندنی سەراپاگیر، نمووناندن، تەرزاندن و گەلێ چەمكی دی. چەمكی هونەری لە تیۆرییە ستاتیكاییەكەی ئەدورنۆ هەڵهێنجاوە، هەر لەویشەوە چەمكی شێوە، رەت كردنەوەی دیاری كراو، ناوەركی هەقیقەت و گەمەی رواڵەتی وەرگرتووە. لە رووی رەخنە گرتن لە پیشەسازیی كولتوورەوە، تا رادەی ئەوەی ناو نرا "تیۆریی رەخنە"، من لە قوتابخانەی فرانكفۆرت لە پێشترم نەدیوە.
*وێنە بە هەموو شێوەگەلی داهێندراوی، بەشدار دەبێت لە تەقاندنەوەی خەفە كراو و پیس كردنی پیرۆز و رووت كردنەوەی شتێ، كە بێدەنگیی لێ كراوە، نەمازە لە سەردەمی سێیەمین شۆڕشی تەكنەلۆژیادا (چاخی دیجیتاڵ، لەگەڵ گەشە كردنی ئینتەرنێت بە تایبەتی تۆڕی كۆمەڵایەتی). ئیدی ئایا لە كۆمەڵی پێشە عەلەمانیی ئێمەدا، بە كردەنی دەكرێ قسە لەبارەی كولتووری وێنەوە بكرێت؟ تا چ رادەیەكیش بەم ئامرازانە، هۆیەكانی پێكەوەڕۆیی و میدیای تازەی جەماوەری،ئەو كولتوورە بەشدار بوو لە خەفە كردنی بە تەواوی زاڵ بوونی دەسەڵاتی سیاسی (لە نێو كۆمەڵی ئێمەدا)؟ ئایا دەكرێ لە سایەی ئەو وەرچەرخانانەدا بگوترێ كە بواری ئازادی فراوان بووە؟
-ئەگەر لەگەڵ (ریژیس دۆبرێ)دا كۆك بین، ئەوا ئێمە لە چاخی "ڤیدیۆسفیر"دا دەژین، واتە ئێمە لە سەردەمێكدا دەژین كە مكیانیزمە وێنە تێیدا باڵادەستە، كە لە قۆناغی یەكەمدا چونیەك بوو، لە قۆناغی دووەمیشدا بوو بە دیجیتاڵ. خۆبەخۆ وێنە بە ناوەندێكی شۆڕشگێڕانە داناندرێ، بەڵام ئەو كاتە وای لێ دێت، كە شۆڕشگێڕانە وەگەڕ دەخرێت. بۆچی وا دەڵێم؟ چونكە میكانیزمە وێنە بۆ بازاڕگەری یان ریكلام یان پڕوپاگەندەی سیاسی یان بۆ كەیف و خۆشی بەكار دێت. هەڵبەت، ئەمانەش ئەرك و رۆڵێكن هەرگیز شۆڕشگێڕانە نین. لە پێناو بە جۆش هێنانی هێزی پەنهانی نێو وێنە، ئەوا پشت بو هونەر دەبەسترێ، چونكە بە ئامانجی بەرز كردنەوەی ئاستی وێنە تا رادەی كە وامان لێ دەكات، درك كردنمان بە جیهان سەراوبن بكات، هەر پشت بە هونەر دەبەسترێ. من لەگەڵ پەسنی پاشە عەلمانی و پاش ئەویش كۆك نیم، بەڵكوو دەچمە پاڵ پەسنی پاشە نوێخوازی و پاش ئەویش. هەرچی لەبارەی زاراوەی (گڵاو كردن)ـەوەیە، ئەوا بە پێوەر داناندرێ بۆ رادەی شۆڕشگێڕایەتی یان پاشكەوتنخوازیی وێنە. لە بەرانبەردا، جوانیی وێنە بە رادەی گوزارشت كردنەكەی پێوانە دەكرێت، هەروەها بە رادەی ئەو هەژانەی لە هەست و هۆشی بینەر یان وەرگردا دروستی دەكات، تا رادەی گۆڕینی دیدی بەرانبەر بە جیهان. بە راستی بڵاو بوونەوەی وێنە و بەكار بردنی بە شێوەیەكی فراوان، پێشەكییە نەك ئەنجام بۆ شۆڕشگێڕاندنی دیدمان بۆ جیهان. پەیوەندیی هەنووكەیی و تۆڕی كۆمەڵایەتی، دەكرێ دەروازەیەك بن بۆ ئەو گۆڕینەی چاومان تێی بڕیوە، بەڵام هەر بێ بەشە لە كولتووری دیدەییانەی پێویست. ئەگەر لە رێی ئامرازەكانی پەیوەندییەوە نەگەینە هۆشیارییەكی رەخنەییانە، ئەوا ناكرێ بگەینە شۆڕشی چاوەڕوان كراوی دیدەییانە.
*لەبەر رۆشنایی ئەو وەرچەرخانەی لە ئارادایە، بە رەچاو كردنی رووداوەكەی "شارلی ئیبدۆ"، ئاخۆ ئەگەرە كاریگەریی ئایدیۆلۆژی و سیاسیانەی رووداو بە سەر رای گشتیی جڤاكەكانی ئێمەوە چییە؟ ئایا ئێمە لە ئان و ساتی ئاوا بوونی "حەرام كردنی وێنە"دا دەژین؟
-رووداوەكەی "شارلی ئیبدۆ" نیشانەیەكە جێی مخابن، سەبارەت بە قووڵیی ئەو بەدحاڵی بوونەی ئەگەر هەیە روو بدات، لە نێوانی كولتوورێك كە ئایین هیچ پێگەیەكی تێدا نییە و كولتوورێكی دی كە هێشتا ئایین لە نێوان وەبەرهێنانی ئایدیۆلۆژی و كاردانەوەی توند و تووڕەدا، ئەم سەر و ئەو سەر دەكات. هەموو ئەو شتەش لەو چەواشەییەوە سەرچاوەی گرتووە، كە هەمبەر بە بەرجەستە كردن لە كولتووری ئێمەدا لە ئارادایە: لە كاتێكدا لە كولتووری رۆژاوادا بەرجەستە كردنی هونەری (لێرەدا قسە لە بارەی هونەری كاریكارتێرە بەوەی هونەرێكی سیاسییە)، واتای ئەوە نییە كە ئەوەی وێنەی دەكێشین شتێكی راستەقینەیە، كەچی بەرجەستە كردن لە كولتوورێكی خاوەن مۆركی ئایینی (نەمازە كە بەرجەستە كردنەكە گاڵتەجاڕ بوو، وەك ئەوەی لە كاریكارتێردا هەیە) ئەوە بە بەد و نەگریس دادەندرێت، بە تایبەتی ئەگەر باسی بابەتێكی پیرۆزی كرد، وەك كەسی پێغەمبەر (د خ). بە بێ ئەوەی نقومی نێو پێناسەی هونەر بین و ئاخۆ بەرجەستە كردنی هونەری چییە؟ دەكرێ بڵێین كە بەدحاڵی بوونەكە، نەك سووكایەتی كردنەكە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئێمە هەمبەر بە دوو لۆژیكی لە یەك جوداین: لۆژیكێكی هونەری كە هەر لە سەرەتاوە وا پێناسەی خۆی دەكات، كە ئەو گاڵتەجاڕ و نابەرپرسە، ئەمەش هەڵوێستی هەفتەنامەی "شارلی ئیبدۆ" بوو، هەمبەر بە هەڵوێستێك كە گاڵتە كردن بە ئایین و بە پێغەمبەر، بە بەدكارییەكی بێ وێنە دادەنێت.بابەت ئەوە نییە كە پاساو یان بەهانە بۆ رەوا بوون و نەبوونی گاڵتەجاڕی بدرۆزینەوە، وەك چۆن ناشكرێ پاساو بۆ راستی یان نادروستیی ناڕەزایی دەربڕین لە دژی بهێنینەوە، ئەوە خواستی ئێمە نییە، بەڵكوو دەخوازین بە دوای ریشەی كولتووریانەی بەدحاڵی بووندا بگەڕێین، بە بێ ئەوەی رووداوەكە بكەینە پەنا و پەسارێك، كە ئاخۆ لەگەڵین یان دژ، چونكە ئەمە لە دەرەوەی بایەخ پێدانی ئێمەدایە، بەڵكوو هەر ئەوەندە دەكرێ كە هەمبەر بە رووداوەكە داخ و مخابن دەربڕین. گرفتی گەورە ئەوەیە، كە وێنە لە هەر لەو دوو كولتوورەدا پێگەیەكی جیاوازی هەیە: كولتووری رۆژاوا كە بەرجەستە كردن ئەوەندە بە هەند وەرناگیرێ، نەمازە لە لای هونەرێك، كە وا خۆی پێناسە كردووە بەوەی هونەرێكی گاڵتەجاڕە، كولتوورێكی ئیسلامییش كە بەرجەستە كردن بە راستەقینە دادەنێت، پاشان وەك راستی رەفتاریشی لەگەڵدا دەكرێت. ناكرێ ئەوەی رووی دا و ئەو كاردانەوە توندو دراماتیكیانەی لێی كەوتنەوە، ناو بنێین نیشانەیەكە بۆ ئاوا بوونی وێنە لە جڤاكەكانی ئێمەدا، چونكە ئەو دەرەنجامە زۆر سەرپێییە، لەگەڵ راستیشدا وێك نایەتەوە، چونكە وێنە بنەمایەكی سەرەكییە بۆ هەموو جڤاكێكی هاوچەرخ، گرێژەنەیەكە بۆ هەر كۆمەڵ و جڤاكێك.
*بەوەی تۆ پرۆفیسۆری فەلسەفەی لە كۆلیژی ئەدەبیات و زانستەیلی مرۆیی، ئەزموونێكی باشت لە گوتنەوەی بابەتی فەلسەفە لە خوێندنی ئامادەییدا هەیە، ئاخۆ وێنە، بە تایبەتی وێنەی سینەمایی، چ رۆڵێكی دەبێ لە بەرز كردنەوەی ئاستی وانەی فەلسەفە بەرەو ئاستی خواست و مەبەست، هەروەها لە گەشە كردنی هۆشیاریی رەخنەییانەدا؟
-وێنە هەم رۆڵ و هەم ئەركیشی هەیە، گرنگترین ئەرك و رۆڵی وێنە ئەوەیە، قوتابی و خوێندكار بە كولتووری دیدەییانە دەوڵەمەند دەكات. یەكێ لە كلیلەكانی جیهانی هاوچەرخ، وێنەیە، بەوەی كە ناوەندێكی میدیاییە لە بواری پێكەوەڕۆییدا، لە بواری هونەریشدا ئامرازێكە بۆ دەربڕین. وێنە لە بواری ریكلام و ئاگاداریشدا رۆڵی هەیە. كاری من وەك مامۆستا ئەوەیە، قوتابی و خوێندكار فێر بكەم چۆن جۆرەكانی وێنە لە یەكدی جیا بكەنەوە، ئامرازی هزری و میتۆدانەشیان پێ بدەین، تا بتوانن پەی بە هێما و تەلیسمی ئاشكرا و شاراوەی وێنە ببەن. وێنەی میدیاییانەی هەواڵ و ئاگادار كردنەوە بۆ برەودانە، ریكلامە وێنەش بۆ جۆشدان و هێنانە سەر پێی جەماوەرە. پاشان وێنەی هونەری بۆ چێژ و چەشەیە. ئەركی فێركارانەی وێنە ئەوەیە، هەستی رەخنەییانەیان پێ بدرێت، بشمانەوێ فێری بەرهەم هێنانی وێنەشیان بكەین، ئەوە بە پێی ستراتیژ دەبێت، ئەمەش گرەوی گەورەی دارایی و ئابووریی دەوێ.

(*)مامۆستای فەلسەفەیە لە كۆلیژی ئەدەبیات، زانكۆی حەسەنی دووەم، دارل بەیزا. وەك پسپۆرێكی كولتووری وێنە و شیتەڵ كردنەوەی پیشەسازیی كولتوور لە جیهانی هاوچەرخدا، ئەم كتێبانەی چاپ كردوون: (ستاتیكای نوێخوازی، ئەدۆرنۆ و قوتابخانەی فرانكفۆرت)، (ئینتەرنێت و تاڵانی تەكنیكی)، (هوشام شەرابی و رەخنە گرتن لە سیستەمی باوكسالاری لە جڤاكی عەرەبدا).