نووسه‌ر :عەبدولعەزیز بومەسهوولی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

بە دەستەواژەیەكی "سپینۆزاییانەی هیدگەری" دەكرێ نیگەرنی وا دابندرێ، كە ویژدانێكی تایبەتمەندە، چەشنێكە لە چەشنەكانی بڕست، بەوەی كە گوڕ و تینی كرانەوەی روو لە هەڵكشانە، واتە گوڕ و تینێكە توانای كەینوونەی رەسەنی هەیە. كەینوونە لە لای هیدگەر، هەروەها لە سپینۆزای دۆلۆزیشدا، دەبێتەچەشنە كەینوونەیەك نەك ماهیەتێك، بەڵكوو هەر ئەوە كە تەنیا شتانی هەبوو، بە تایبەتی بەرگەی ماهیەتی ئەو دەگرن، هەرچی مرۆڤە، ئەوا ناتوانێ تەنیا مەگەر "هەبێت"، واتە بەرگەی ئەگەرە كەینوونەی، بە چەشنێكی هەرە تایبەتی بڕستی خۆی، بگرێت، بەوەی كە چەشنێكە لە بایەخ دان بە كەینوونە لە جیهاندا، لە رووی تێگەیشتن و ویژدان و هاوزەمانی و گەرم و گوڕییەوە.. پاشان "هەبوون" چی دی ئەوە نییە كە "شتەكە هەیە"، بەڵكوو رێكارێكی كەینوونەیە. دیزاین بریتییە لە " چۆن دەبێت؟" نەك "ئەو دەبێت"(29)، بەدی هاتنی چەندایەتیش وابەستە بە بڕستە، بەوەی كە كارا كردنی گوڕ و تینە.
بەوەی كە هەبم، واتە دەتوانم بە جۆرە كەینوونەی تایبەتی خۆم هەبم، هەڵبەت وام لێ دێت، كە توانام دەبێ بڕستی لە ئەستۆ گرتنی خۆم لە نێو جیهاندا هەبێت، خۆ ئەگەر سپینۆزا جەختی كردووەتە سەر شادی، بەوەی كارا كردنی گوڕ و تینە بە چەشنێكی روو لە هەڵكشان، واتە لە رێی گەیاندنی بە كەماڵێكی باڵا/مەزن، بە پێچەوانەی خەم كە گوڕ و تین دەهەژێنێ، بەرەو كەماڵێكی لاوازتر یان كەمتری دەبات، ئەوا هیدگەر نیگەرانی بە ویژدانێكی تایبەتمەند دادەنێت، لەبەر ئەوەی بڕست كارا دەكات، گیانداریش بەرەو كەینوونەی هەرە تایبەت دەبات، ئیدی لە توانەوەی گوڕ و تینەكەی لە نێو خەمدا قورتاری دەكات، لە دەسەڵاتی نەگەرانییش رزگاری دەكات، ئیدی گیاندار خودەكەی بەدەست دەهێنێتەوە، بەوەی كرانەوەیە بەرەو هەبوونی رەسەن.
ئەمەش یارمەتیمان دەدات بۆ ئەوەی بەرانبەر بە "خەم"ی سپینۆزا، ئێمە چەمكی "نەگەرانی" دابنێین، ئەمیش هەڵبەت چەمكێكە دژ بە "نیگەرانی"ی هیدگەر، هیچ ئاماژەیەك بۆ ئەم چەمكە لە لای هیدگەر نییە، بەڵام لەبەر ئەوەی شوێنی بەراوردكارییەكەی بوونی چەواشەیە، ئیدی دەكرێ لەوێدا كەینوونەكەی بگرین، چونكە نەگەرانی دیرەگی ئەم بوونە چەواشەیەیە، كە تەرزە كەینوونەیەكی ناتوانا ئاشكرا دەكات، كەینوونەیەكە ناتوانێ بە پێی تایبەتمەندیی خۆی هەبێت، بەڵكوو ئەو زادەی هێزێكی غافڵگیرە كە گیاندار كۆنترۆڵ دەكات، هەروەها پێوەری چەشە و رەوشتی دیاری دەكات، ئیدی تەرزبەند دەبێت، هەروەها دەبێتە گیاندارێكی بێ هەقیقەت، بەوەی دوور لە بڕیار نقومی نێو هەبوونێكی چەواشەیە، مادام كە خۆی داوەتە دەست ئەوەی دەسەڵاتی نەگەرانی بە سەریدا دەسەپێنێت. لەبەر ئەوەی كە نەگەرانی لە پێناویدا دەبێتە ژیانێكی پەنامەكی، هیچ كەسێك تێیدا ئاشكرا نابێت، یان ئەوەی ببێتە خودێكی دیاری كراو، كە دەتوانێ تواناكانی تایبەت بە خۆی هەڵبژێرێت، ژیانی پەنامەكی ژیانێكی هاوبەشە لەگەڵ خەڵك بە بێ ئەوەی خودی هاوبەش هەبێت، واتە دوور لە توانای بەدەست هێنانی كەینوونە. پاشان نەگەرانی هیچ پەیوەندییەكی بە نیگەرانییەوە نییە، بەوەی كە لەوەی لە تواناماندایە دامان دەبڕێت، هێزگەلی ئێمەش تووڕ هەڵدەداتە نێو دنیای خەڵك، ئیدی دەبینە تۆپی بەر تەوژمی نەگەرانی لە شوێنی هەبوونی چەواشەی پڕ لە خەم و كۆڤان، واتە بەوەی كە داتەپینە و بەوەی كە كڵۆڵییە و بەوەی كە ئیفلیجییەكی تەواوە.
بەوەی كە تۆ ناتوانا و ئیفلیجی، بەوەی كە لە نێو نەگەرانیدا بیت، كە سڵ لەوە ناكاتەوە كە وەبیرتی بهێنێتەوە بەوەی كە تۆ ناتوانی خۆت بی، تۆ تەنیا هاوكۆفی خەمی، ئەویش ژیانی رەمەكیانەت وەبیر دەهێنێتەوە، واتە ئەوەی بە گوێرەی خواستی خەڵك بەڕێوە دەچێت، ئەوە ژیانی راستەقینە. پاشان نەگەرانی گیاندار تووشی جاڕسی دەكات، ئیدی نوشست دەبات و بە سەر بڕستی خۆیدا هەڵدەگەڕێتەوە، پاشان گوڕ و تینەكەی تا دوایین ئاستی لە كورتی دەدات، جا لەوەی بە جۆرێك لە مەترسی یان سەكێشییەكی مەترسیداری دادەنێت، هەڵدێت، ئیدی خودی دەكاتە قوربانی لە پێناو هەبوونێك، كە پێی وایە مایەی رەزامەندیی ئەوە. جا بەم جۆرە دەگاتە قەناعەت كە هیچ شتێك شایانی تاقی كردنەوە نییە. تەرزە بوونی ئەو، وەك كە خۆی لە ژیانی "خەم"دا دەنوێنێ، نائەزموونە، بەڵكوو ئەو دووبارە بوونەوەیەكی هەمیشەییە بۆ جووت بوون لەگەڵ خواستی خەمدا، كە ئەمیش خواستی نەگەرانییە، بەوەی هەردەم جاڕسییەكە هەمبەر بە تاقی كردنەوە هەیە، بەوەی توانای كەینوونەیە. كەواتە گیاندار ئەوەی لە سەر نییە كە ئەوەی بڕستی بە سەردا دەشكێت بیكات، بەڵكوو ئەو لە سەریەتی بەو دەرهاویشتەیەی پێشتر هەبووە، بورووژێت.
جا لێرەدا پاشكۆیی دەبێتە ئەو تەرزەی كە نەگەرانی بە سەر گیانداریدا دەسەپێنێت، ئیدی لە نیگەرانیی تایبەتی خۆی دای دەماڵێت، فڕێی دەداتە نێو جاڕسییەكەوە، كە دووری دەخاتەوە لە تاقی كردنەوەی تواناكانی، پاشان بەهاگەلێك بەرز دەكاتە كە ستایشی ملكەچی و خۆ بەدەستەوەدان دەكەن، بە چاوی سووكیش دەڕواننە داهێنان یان ئەفراندنیش، بەوەی كە دابڕانن لە ژیانی "خەم"، لادانیشە لە شتانی جێگیر.
كەواتە نەگەرانی ئەو توانایانە لە نێو دەبات كە نیگەرانی ئاشكرایان دەكات، بەوەی كە پرۆژەی كەینوونەیەكی هاوزەمانە، بەم جۆرە نەگەرانی لە نیگەرانی جودایە، بەوەی كە گیاندار لە هاوزەمانیی خۆی دادەبڕێت، بەوەی پێشە خوێندنەوەیەكە بۆ بڕستی كەینوونەكەی لە ئاییندەدا، واتە لە پێناو ئەوەی كە خۆی ببێتە خودی دیاری كراوی خۆی، لە رووی بڕست و توانای لە ئاشكرا كردنی هەبوونەكەی، وەك جیاوازییەكە كە هەبوونی ئازادانەی جیا دەكاتەوە، كە وەك چركەساتێك لە چركەساتەكانی بڕست گەڵاڵە دەبێت. بڕست خۆ لادانە لە نەگەرانی، هێڵە هەڵاتنێكە لەو خەمە كە نەگەرانی بڵاوی دەكاتەوە، كرانەوەشە بەرەو نیگەرانی، بەوەی كە بڕست و توانای ئێمەیە لە بەرگە گرتنی بەرپرسایەتیی كەینوونەی خۆمان لە جیهاندا. نیگەرانی بە خەمەكەی ژیانمان لێ تاڵ ناكات، بەڵكوو ئێمە بەرەو ئاییندەیەك ئاراستە دەكات، كە هەر خۆمان دروستی دەكەین، ئەوەشی كە ئێمە بۆ خۆمان دروستی دەكەین، هەر خۆشی دەبێتە رێی ئێمە بەرەو ئەوەی كە شادمانمان دەكات، بە ئەندازەی كە هەمبەر بە بڕستی كەینوونەمان نیگەران دەبین، بە هەمان ئەندازە لە ئاییندەدا لە نێو هاوزەمانیی تایبەتی خۆماندا تەژی دەبین لە شادی.
ئەگەر نیگەران بین، واتە خۆمان لە دەست ئەو نەگەرانییەی دەمان كاتە گیانداری خەمگین رزگارمان دەكات، چونكە جاڕسییەكی هەمیشەییمان لە لا دروست دەكات، سەبارەت بەوەی توانای خۆمان لە داهێنانی ئەوەی تایبەتمەندی بە بوونمان دەدات، بدۆزینەوە، واشی لێ دەكات كە مۆركی جیاواز بوونی هەبێت.
كەواتە نەگەرانییە وامان لێ دەكات لە ناتەباییەكی بەردەوامدا بین لەگەڵ ئارەزووەكانی جەستەمان، لەگەڵ خودی ئازادانەمان، شێوازی هەڵسوكەوت كردنی ئازادانەشمان لەگەڵ ئەوی دی لەناو دەبات، تەنیا بوار بە جۆرێك لە هاوشان رۆیشتنی هەمیشەیی بۆ تەرزە ژیانێكی غافڵگیرانە دەدات. من خۆم نیم تەنیا بە ئەندازەی كە من ئەوانم، سەرەنجام بە ئەندازەی كە هەبوونی غافڵگیرانەم بوارم پێ دەدات بەوەی خودانە بم، ئیدی من شێلگیر دەبم لە رووبەڕوو بوونەوەی هەر بژاردەیەك، هەروەها بۆ هەموو خودێك كە دەست بە تاقی كردنەوەی بڕستی هەبوونی ئازادانەی خۆی دەكات.
ئەمەش واتای ئەوەیە، لە دوماهیی ئەم شرۆڤەیەدا دەگەینە ئەوەی، كە نەگەرانی سڕینەوە و رەش كردنەوەی كەینوونەیە، بەوەی كە "هۆیەكی دامەزرێنەرانەیە"، وەك گوڕ و تینێكی ئاشكرا دەبێت، كە چارەنووسی خۆی دروست دەكات، چێژ لەو خۆشگوزەرانیشە وەردەگرێت كە رەنگە لە بەردەوامیی خۆیدا پێی شاد بێت. دامەزراندن بۆ ئەگەری هەبوون، بریتییە لە كرداری شادی كە هەر شتێكی لە ئاسۆی كەینوونەدا دەكرێتەوە، دەیكاتە شتێكی شادیهێن.
هەڵبەت نەگەرانی رێ لە بەدی هاتنی كرانەوە دەگرێت، ئیدی مرۆڤ فڕێ دەداتە نێو جیهانی تفتی و تاڵی و خەم و حەسرەت و پەشیمانییەوە، پاشان وەك گیاندارێكی قین لە دڵ ئاشكرا دەبێت، پەنا دەباتە بەر رق و كینە بۆ ژەهراوی كردنی ژیان، بۆ ئەوەی بێزەوەری بكات. ئەمەش واتای ئەوە نییە كە بە زەروورەت گیاندار لە ژیانی خۆیدا زاهید بێت، بەڵكوو لە بەردەوامیی خۆیدا زاڵتر و دوژمنكارانەتر دەبێت، هەمبەر بە هەر شتێكی دی بە جیاوازی دەكرێتەوە. كەسی زاڵ ئامرازێكی دەستی نەگەرانییە، كە بە سایەی ئەوەوە هەستی خەمباری و چارەڕەشی بڵاو دەكاتەوە، ئەویش هیچ ئامانجێكی نییە بێ لە چركەساتی شادی و خۆشیی مرۆڤ نەبێت.
بمانەوێ لە نەگەرانی بگەین، واتە بفەلسەفێنین، بەوەی كە بڕستی خۆمان بەگوڕ بخەین، بەوەی لە تواناماندایە بە رەچاو كردنی بڕستی خۆمان، ئیدی سنوورداری و كەم دەستیی خۆمان بكەینە بڕستی توانا، نەگەرانیی خۆشمان تووڕ هەڵدەینە نێو دنیای نەبوونەوە، نەبوونی خۆشمان بكەینە نیگەرانی، نیگەرانیشمان بكەین بە شادی. وەك (گانكلفچ) دەڵێ: فەلسەفە بنەمای شادییە، تەنانەت ئەو خودی شادییە.
هەڵبەت، ئەمەش واتای ئەوە نییە كە بە نەگەرانی بژین، بەڵكوو بە تواناتر بین لە رووبەڕوو بوونەوەی، واتە بڕستی گۆڕینمان هەبێت، كە بڕستی ئەوەمان دەداتێ، توانای گەڵاڵە كردنی كەینوونەی خۆمان هەبێت.
پەراوێز:..........................
1-ژیل دۆلۆز- كلیر بارنی: دیالۆگ، وەرگێڕانی (بۆ عەرەبی) عەبدولحەی ئەزرقان- ئەحمەد ئەلعەلمی، ئەفریقا، رۆژهەڵات- ئەلبەیزا، 1999، ل80.
2-هەمان ژێدەر، ل8.
3-مارتن هیدگەر: كەینوونە و زەمان، وەرگێڕانی (بۆ عەرەبی) فەتحی ئەلمسكینی، دار الكتاب الجدید المتحدە، بەیرووت، 2012، ل252.
4-هەمان ژێدەر، ل253.
5-هەمان ژێدەر، ل255.
6-سەفا عەبدولسەلام جەعفەر، هەبوونی راستەقینە لە لای مارتن هیدگەر، دەزگای ئەلمەعارف، ئەسكەندەریە، 2000، ل195.
7-سپینۆزا، رەوشتناسی (ئیتیكا: ئاكارناسی)، جەلالەدەین ئەلسەعید، رێكخراوی عەرەبی بۆ وەرگێڕان، چ1، بەیرووت، 2009، ل271.
8-هەمان ژێدەر، ل271.
9-هەمان ژێدەر، ل159.
10-هەمان ژێدەر، ل271.
11-هەمان ژێدەر، ل272.
12-هەمان ژێدەر، ل159.
13- (www-université-paris8.fr/Delenze/article.php.3 ?،d_article=104.).
14-(Deleuze. Sur Spinoza-Seance 2. 9 décembre 1981.Universitéparis 8.).
15-عادیل حەدجامی، فەلسەفەی ژیل دۆلۆز، لەبارەی هەبوون و جیاوازییەوە، خانەی تۆبقال، 2012، ل64.
16-سەفا عەبدولسەلام، هەبوونی راستەقینە لە لای هایدگەر رچەی زانینە، ئەسكەندەریە، 2000، ل248.
17-هیدگەر، كەینوونە و زەمان، وەرگێڕانی (بۆ عەرەبی) فەتحی ئەلمسكینی، دار الكتاب الجدید المتحدە، 2012، ل281.
18-هەمان ژێدەر، ل285.
19-هەمان ژێدەر، ل348.
20-هەمان ژێدەر، ل350.
21-هەمان ژێدەر، ل355.
22-سەفا عەبدولسەلام جەعفەر، هەبوونی راستەقینە لە لای مارتن هیدگەرـ ل288.
23-مارتن هیدگەر، كەینوونە و زەمان، ل356.
24-سەفا عەبدولسەلام جەعفەر، ژێدەری پێشووتر، ل268.
25-هیدگەر، ژێدەری پێشووتر، ل356.
26-هیدگەر، هەمان ژێدەر، ل362.
27-هەمان ژێدەر، ل416.
28-فەتحی ئەلمسكینی، چەمكە گەڕانێك بە نێو پاشكۆكانی كتێبی "كەینوونە و زەمان"ی هیدگەر، ل773.
29-(Jank2lévitch : L’angoisseextrait de cours à la Sorbonne. Avril 1953 youtoube-Résonance.).
(*)ئەم وتارە لە 3/11/2014دا بە زمانی عەرەبی بڵاو كراوەتەوە.