نووسه‌ر :شەونم یەحیا *

(Limits to Democracy)فەیلەسوفێكی بریتانی پارێزگاریخوازە ئارتكلیكی بەناوی (Roger Scruton)رۆچر سكروتۆن
واتا"سنورەكانی دیموكراسی" بڵاوكردۆتەوە تێدا ئاماژە بە سەرەتای بنەماكانی دیموكراسی ئەكات و ئەو دەستكەوتە بۆ پرۆتستانیەكان لە بریتانیا دەگەرینێتەوە و دەلێت "كلتوری پرۆتستانیزیاتر لە كلتوری ئیسلام لەگەڵ دیموكراسیەتدا دەگونجێت .
ئەم ووتارەی رۆچر كۆمەلێك شیكردنەوە هەڵدەگرێت دەتواندرێت لەسەر كۆمەڵگەی عێراقی بە نموونە جێ بە جێ بكرێت،
بنەماو پرنسیپە سەرەكیەكانی دیموكراسیەت ئەوكاتە دەچەسپێت كە دەوڵەتێكی علمانیت هەبێت، دیموكراسیەت دەرهاویشتەیەكی گرنگە لە دەرهاویشتەكانی علمانیەت، وەكو "ئەلبیرت كامۆ" كە فەیلەسوفێكی فەرەنسیە دەلێ :-
" تۆ ناتوانیت یەك یاسا دابنێت یان دروست بكەی بۆ كۆمەلێك هاوڵاتی لە ناو یەك وڵاتدا ئەگەر ئاین لە دەوڵەت جیا نەكرێتەوە "
چەمكی (تیۆكراسی) و (دیموكراسی) بێگومان ئەم دوو چەمكە ناتواندرێت لە حوكمڕانیدا بخرێتە ناو یەك چوارچێوەدا و ببێتە سیستەمی بەرێوەبردن، (تیۆكراسی ) واتای حوكمی ئاینی كە پشت بە پێكهاتەكانی شەرع و ئەحكامەكانی ئاینو تێكستە دینیەكان دەبەستێت و نابێت دەستكاری بكرێت، ئەم بنەمایانە دەبنە ئامانجی حوكمداری دەوڵەت، لێرەدا لە ئەحكامەكانی ئاین راستیەكانی ناو ماڵ لە پێشەوەترن وەك لە بیركردنەوە فەلسەفیەكان و راستیە زانستیەكان، لە تیۆكراسی دا هاوڵاتی لە ژێر رەحمەت و سێبەری رێنماییەكانی خودا دایە، حوكمی ئاینی پشت بە بیروباوەر ڕەها دەبەستێت واتا لە رابردوو داهاتوو و ئیستا " ئاین بە چارەسەر بۆ بەرێوەبردنی دونیا دادەنێ"
دیموكراسیش وەكو پرنسیپێكی سەرەكی دادەندرێت لە بەرەو بە علمانی بوونی دەوڵەت و جومگەیەكی گرنگی علمانیەتە، یەكێك لە مەرجەكانی دیموكراسیەت علمانیەتە بەڵام مەرجیش نیە هەموو علمانیەت دیموكراس بێت، وەكو "كۆمۆنیستەكان و فاشیستەكان" جێ بە جێ كردنی ئەو سیستەمە لە كۆمەلگەیەك كە ئاین و مەزهەبە دینیەكان هێلی سور بن، لەویشدادەبێ باس لە شكستی دیموكراسیەت ئیفلاسی دیموكراسیەت بكەین شیكردنەوەكانی "سكروتۆن" ئەو راستەیەمان بۆ دەرئەخات كە دیموكراسیەت ناتوانێ سنورەكان بشكێنی و ناتوانی لە ستراكتۆرێكی وەكو ستراكتۆری كۆمەڵگەی عیراقی وا بە ئاسانی دروست بێت كە لە سەرەو هەتا خوارەوەی بنەما ئاینیەكان و مەهەزب حوكمداریەتی دەكەن ئەمە دوالیزمەیەتیكی گەوەرەیە .
هەربۆیەش لە گرنگترین دەرئەنجامەكانی پرۆسەی سیاسی لە كۆمەڵگەی عێراق رووخانی دیكتاتۆریەت بوو لە پێناو دروستكردنی سیستەمی دیموكراسی، دیموكراسیەت لە كۆمەڵگەی عێراقی وەكو مەكینەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی "مافیا و دز و جەردە و و پیاو كوژ " لێهات، دیموكراسیەت شكستخواردوو لە كۆمەڵگەی عێراقی ئەوەندە فۆرمێكی قێزەوەنی نا مرۆڤانەی لە خۆ گرت كە سنوری هەموو ئەو پێناسانەی شكاند كە بۆ چەمكی دیموكراسیەت دانرابوون، تا ئاستی ئەوەی وا لە كارەكتەری كۆمەڵایەتی ئەنتی ئەم فۆرمە لە دیموكراسیەت بێت، هۆكاری ئەم دۆخە لەوەدا خۆی دەبینیەوە ئەگەر لە رۆژئاوا دیموكراسیەت وەكو سیستەمێكی خزمەتگوزاری و پارێزگاریكردن لەسەروەری مرۆڤ توانی جێگای خۆی بكاتەوە، لێرەدا دەپرسین ئایا وەكو " رۆچر" دەڵی هۆكارەكەی كلتوری پرۆتستانی بوو ؟ بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقی تێرمێكی تری بە خۆیەوە بینی، دیموكراسیەت ئەوەندە بچوككرایەوە لە شەرە گووتاری نبَوان سیاسیەكان و دروستكردنی كۆمەلێك هێزی چەكداری ملینیشیا و پێشاندانی هێزو خیتاب و هەیمەنەكردنی گرووپێك بەسەر ئەوەی تر و استفزازكردن و ترساندنی هاوڵاتیان بە خیتابەكانیان و تێكدان و وێرانكردن بترازێت هیچ مانایەكی بۆ مەدەنیەت و هاوڵاتی بوون و پارێزگاریكردن و خزمەتگوزاری مرۆف نەهێشتەوە.
ئەگەر چی ئەو دیموكراسیەتەی لە رۆئاوا دروست بوو هێزی رۆشنبیرانی لە پشتەوە، بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقی دیموكراسیەت بە پاڵپشتی توێژێك بانكێشەی بۆ دەكرا كە هێزی مەزهەبە ئاینیەكان بوو كە لە بنچینەدا وەكو لە سەرەوە ئاماژەوم بۆكرد جۆرەێك لە دوالیزمی ناكۆكی گەوەرە لە نێوان كارەكتەری تیۆكراس وسیستەمی دیموكراسدا هەبوو .
هەروەها غیاب و قەیرانی رۆشنبیران لە خۆ بە خاوەنكردنی ئەو دۆخە كاریگەرییەكی زۆر هەبوو لەسەر شكستی دیموكراسیەت لە كۆمەلگەی عیراقی، پیاوانی مەزهەبە ئاینیەكان دەیانویست هەیمەنەی دۆخێك بكەن كە ناكۆك بوو لەگەڵ كلتوری و بیركردنەوەیان ئەوان دەیانویست ببنە خاوەنی دیموكراسیەتی نوێ لە كۆمەڵگەی عێراق كە محاڵ بوو، بۆیەش دیموكراسیەتیش توشی ئیفلاس هات، قسەكردن لەسەر دیموكراسیەت لە كۆمەڵگەیەكی ئاینی شتێكی محاڵە و نامەتیقی و واقعیە، چۆن ئەكرێت باس لە دیموكراسی بكرێت كە كۆمەڵ لە ژێر هەیمەنی پیاوە ئاینی و سیاسیەكاندا بن ؟
زۆربەی سەركردەكانی عێراق لە رێگای مەزهەبی و پاشخانی ئاینیەوە دروستبوونە و حوكمی ئەو كۆمەڵ دەكەن. ئەوانلە ژێر فشاری ئاین و مەزهەبدان، چونكە پرۆسەی بەهەمهێنانی تاك لە كۆمەڵگەی عێراق بەردەوامە لەسەر هەمان فۆرم و دۆخ و گۆرینی ئەو تاكە لەگەڵ تاكێكی تر بۆ راستكردنەوە دۆخەكە هیج كاریگەریەكی نابێت، چونكە كارەكتەرێكی مەزهەبی لە كۆمەڵگەیەكی كە وابەستەیە بە بنەما ئاینیەكان ناتوانێت سیستەمێكی دیموكراسی بەرێوە ببات.
بۆنموونە "نوری مالكی " پیاوێكی مەزهەبی و پابەند بە بنەما مەزهەبیەكان و كارەكتەرێكی دروستكراوی دەستی مەزهەبیەت بێت چۆن ئەتوانێ حوكمداری سیستەمێكی دیموكراسی بكات بێگومان ناتوانێ "
لە زۆربەی ئەو كۆمەڵگایانەی كە تیۆكراسی تێدا هەیمەنەدارە و رۆڵیكی بەرچاو و دیاری لە بەرێوەبردنی كۆمەڵ هەیە، لەوێدا بزووتنەوەكانی بەرەوپێشبردنی كۆمەڵ ئیفلیج و دووجاری فەشەل بۆتەوە، و زیاتر بزووتنەوە فیندامیتالیست پەرەی سەندەوە و دروست بوونە.

ئەو توندڕوییە لە ئاین و مەزهەبەكان لە عێراق بووە هۆی ململانێ لەسەر دەسەڵات لە نێوان ئەو كەسایەتی تیۆكراسی كە بۆ بەرژەوەندییە تایبەتیەكانیان لە جموجۆڵدا بوون و بەكارهێنانی ئاین بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسیان كە سەرئەنجام بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندان حزبی سیاسی مەزهەبی و تیاراتی جۆراوجۆر كە ئەمەش مەترسێكی گەوەرە بو لەسەر پرۆسەی دیموكراسیەت.





شەونم یەحیا /پسپۆر لە فەلسەفەی – كۆمەڵناسی – خوێندكاری دكتۆرا لە زانكۆی سۆربۆن - پاریس*