نووسه‌ر :مسەدەق ئەلجەلیدی

وه‌رگێڕ : تاریق كارێزی

بەم دواییە لە یەكێك لە كۆڕبەندەكانی هزرەوە داوام لێ كرا، قسە لەبارەی گرفتی (كولتوورە دووفاقی)یەوە بكەم، كە لەم كاتەدا بووەتە مۆركی كۆمەڵگای توونس. لە راستیدا ئەو دووفاقییە زادەی ئەمڕۆ نییە، بەڵكوو لەو رۆژەوەی كۆلۆنیالیزمی فەرەنسا هاتە وڵاتەكەمانەوە، تەنانەت دوای رۆیشتنی ئەویش، هەر هەبووە. هەڵبەت ئەو دووفاقییە، لەگەڵ بنیاتنانی دەوڵەتی نیشتیمانیدا بە شێوەیەكی بەرنامەڕێژانە پتر چەسپا. ئەویش لە ئەنجامی ئەو نەخشەڕێیەی بژاردەی رۆشنبیر و سیاسەتوان دایان نا، كە ئەوان (ئەو بژاردەیە) بە سەركردایەتیی (بورگێبە)ی سەركردە، سەرپەرشتیی ئەو بنیاتنانەیان كرد. ئەمە دەڵێین وێڕای ئەوەی بە دەسپێك لە كۆتایی پەنجاكانی (سەدەی بیستەم)ـەوە، خوێندن كرا بە یەك (یەك خرا)، لە ساڵی 1964یشدا بە یەكجارەكی مزگەوتی زەیتوونە داخرا، كە هەنگاو هەنگاو بە سەرپەرشتیی (مەحموود ئەلمسعدی)ی وەزیر دەستی پێ كرد، ئنجا چاكسازیی پەروەردەشی گرتەوە. (ئەم كارە) لە ساڵی 1958دا (بە كردەنی) دەستی پێ كرد، پیادە كردنی پرۆژەی (یەكێتیی گشتیی كاری توونس)، پاشان راگرتنی كار كردن بە سیستەمی خوێندنی زەیتوونی. ئەمە بە پێی جێبەجێ كردنی فەرمانی 1ی مارسی 1961 بەدی هات، كە بە گوێرەی ئەوە كۆلیژی (شەریعەت و بنەماكانی ئایین) بوو بە میراتگری فەرمیی (زانكۆی زەیتوونە) و مزگەوتی زەیتوونەش(1)، كۆلیژەكە بە فەرمانی 31ی مارسی 1960 دامەزرا. كۆلیژەكەش، وەك پێشتر باسمان كرد، دوای سێ ساڵ بە یەكجاری داخرا.
هەروەها دووپاتی دەكەینەوە كە ئەم دووفاقییە تەنانەت دوای رەت كردنەوەی دەزگاكانی دادوەریی شەرعی و پەیڕەو كردنی یاسای نوێی مەدەنی، لەگەڵ هەوڵی بەدی هێنانی سازان لە نێوان یاسای مەدەنی و حوكمەكان فیقهی ئیسلامی یان ئەوەی بە شەریعەت ناوبانگی دەركرد، هەر بەردەوام بوو، بگرە تەشەنەشی كرد(2). بۆ نموونە دەبینین حوكمەكانی میرات دەمێنن، زانایانی ئایینی سەر بە زەیتوونەش، بەشدار دەبن لە دانانی گۆڤاری كاروباری كەسی، بەو چەشنەی (گوڤارەكە) لەگەڵ خواستەكانی شەریعەتی ئیسلامدا بگونجێ. لە راستیدا دەكرێ وای دابنێین، یاسای نوێ كە لە فەرەنساوە وەرگیراوە، تا رادەیەكی زۆر كەوتووەتە بن كاریگەریی حوكمەكانی فیقهی ئیسلام، بەوەی لە نێو چاوگە سەرەكییەكانیدا پشت بە كۆدی ناپلیۆن دەبەستێت، (ناپلیۆن)یش دوای ئەوەی ژێدەرەكانی فیقهی مالیكیی، لە پاش شاڵاوەكەی بۆ سەر میسر، گواستەوە بۆ فەرەنسا، سوودی لەو حوكمەكانی وەرگرتووە.
هەر چۆنێكی بێت، ئەم دووفاقییەی یاسادانان رەنگە خۆبەخۆ كارێكی نەرێنی نەبێت، مادام عەوداڵی مسۆگەر كردنی مافی تاكەكانە. ئەوەی لەودا نەرێنییە، گەڵاڵە نەبوونیەتی لە چێوەی فەلسەفەیەكی تەواوكار و روونی یاساناسی، كە واتایەك بۆ دووفاقی ناهێڵێ و دیدێكی سەراپاگیر و یەكگرتووشی دەخاتە جێ، سەبارەت بە هەموو شتێكی كە خواستەكانی شەریعەت بەدی دەهێنێت، بەوەی ئەو لەسەر بنەمای بەدی هێنانی بەرژەوەندیی بەندەكانی خودا رۆنراوە. ئەمیش زادەی خەسڵەتەكانی ئاوەدانیی مرۆییە، وەك ئەوەی بەر لە شەش سەدە (ئیبن خەلدوون) پێی گەیشت.
بەڵام بۆچی لامان وایە ئەم دووفاقییە لە پاش دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتیمانی پتر تەشەنەی كرد؟ هەڵبەت هەر لە سەردەمی هاتنی كۆلۆنیالیزمەوە بۆ وڵاتەكەمان، ئەم دیاردەیە كەوتە گۆڕێ. ئەوە دەڵێین چونكە، وێڕای هەبوونی هەندێك قوتابخانەی فەرەنسی و (فرانكۆعەرەب) یان ئەوەی چون ئەوانن وەك (قوتابخانەی سادقیە)، كەچی ئەوەی لە سەردەمی كۆلۆنیالیزمدا زاڵ بوو، كولتووری خۆماڵی بوو، ئەویش كولتوورێكی نەریتیانەی عەرەبی ئیسلامی بوو بە رابەرایەتیی زەیتوونە و لقەكانی، كە چاوگی فێركردن و داب و نەریت و دادوەری و تێكڕای سیستەمی یاساییانەی وڵات، سەر بە ئەوان بوون، كە ئەمڕۆ بە كاروباری كەسی و یاسای تایبەت ناسراون. هەڵبەت دوای دەرچوونی كۆلۆنیالیزمی سەربازی لە توونس، زمان و كولتووری فەرەنسی بە ئاشكرا تەنگی بە (زمان و كولتووری) عەرەبی هەڵچنی، ئەم دووفاقییەی زمان و كولتوور ژمارەیەكی زۆری لە خەڵكی توونس گرتەوە، لە سەرەتادا بە تایبەتی دانیشتووانی شارانی گرتەوە، پاشان سەرلەبەری وڵات. بەڵام دەست نیشان كردنی گرفتەكە تەنیا لە ئاست ئەو رواڵەتە دەزگاییەی پەروەردە و دادوەری و كارگێڕیدا ناوەستێت، بەڵكوو ئەوە تێدەپەڕێنێت بەرەو بنیادی قووڵی كەسایەتیی مرۆڤی توونس، كە وێڕای هەموو هەوڵێكی سیستماتیكانەی مۆدێرنێزە، ئەو (مرۆڤی توونس) دەستی لە هەستی روون و ئاشكرای بە ناسنامەی عەرەبی و ئیسلامیی خۆی بەرنەدا. بەڵگەش لەم بارەیەوە ئاشكرا و بەرچاوە، ئەوەش پەیوەندیی بەوانەوە نییە كە بە شێوەیەكی توند گوزارشت لەو هەستە دەكەن، وەك ئەوەی لایەنگرانی گرووپگەلی ئایینیی سەلەفی دەیكەن، چونكە كەسانی وەك ئەوان رێی دابڕانی تەواو لەگەڵ هەموو واتایەكی نوێخوازییان هەڵبژارد، دواجار ئەوان هیچ كێشەیەكی كولتوورە دووفاقییان نییە، وێڕای ئەوەی هەموو بەرهەمە تەكنیكێكی نوێخوازییش بەكار دەبەن، بەڵكوو ئەو بەڵگانە پەیوەندییان بە تێكڕای ئەو توونسیانەوە هەیە، كە هەم فەرزەكانی ئایین بەجێ دەگەیەنن یان پێغەمبەریان زۆر خۆش دەوێت، هەمیش وەك بڵێی خۆبەخۆ تێكەڵ بە رەوتی نوێخوازی بوون، بە تایبەتی لە رواڵەتگەلی لیبرالانەی ماددیانەی بەكاربردن و سروتكاری ئاهەنگ ئامێز و كات بەسەر بردنیش، هەروەها پەیوەندییەكانیش.
تا ئەم شوێنە، پرسی كولتوورە دووفاقی هیچ گرفتێكی روون ناخاتە روو، تەنیا مەگەر ئەوەی پەیوەندیی هەیە بە كاردانەوەی توندی هەندێك جۆر لە دینداران هەمبەر بە ئەو، وەك لاوانی سەلەفی كە نوێخوازی و هەوادارانی بە كفر دەزانن، یان چەندان چەشنە عەلمانیانی توندڕەو، كە شەیدای نموونە كولتوور و شارستانیەتی رۆژاوان، وەك هەندێك لە بژاردەی فرانكۆفۆن كە لە رەسانەیەتی (بە ناسنامە و ئایین و زمان و تەرزی ژیانەوە)، لاتەریكن.
ئەم دوو چەشنە لە تاكە كەسان راستەوخۆ گرفتی كولتوورە دووفاقی بەرجەستە ناكەن، بەڵام هەر یەكەیان بە شێوازی خۆی، خۆیان وەك چارەسەر بۆ دووفاقییەكە دەخەنە روو. لاوانی سەلەفی بە یەكلایی كردنەوەی نوێخوازی بە بێ ئەوەی دەستبەرداری بەرهەمی زانست و تەكنیكەكەی بن، عەلمانیانی توندڕەویش بە پشت كردن لە هەر چی رەسەنە، تەنیا ئەو شتانە نەبێت كە لە شێوەی فۆلكلۆری ئاهەنكسازن یان هەندێك خۆراكە نەریتی خۆماڵی. كەچی هەقیقەت، وەك لەبەر چاومانە، ئەوەیە هەر چارەسەرەی هەر یەك لەوان بۆ ئەو گرفتە دەیخەنە روو، خۆبەخۆ گرفتێكە، نەك تەنیا لە ئاستی تیۆریدا، چونكە چارەسەرێكی ئاسانسازی ناتوانایە لە هەرس كردنی چركەساتی هەستی دیالیكتیكانەی، كە هەر پەرەسەندنێكی دیرۆكیانەی گەلان پێویستیەتی، بەڵكوو لەبەر ئەوەی (ئەو شتەی) لێی دەكەوێتەوە، بە تایبەتی ئەو ئاڵۆزی و قەیرانە قوولانەی دەكەونە ئەستۆی تێكڕای كۆمەڵەوە، رەنگە دیارترینیان پەنا بردنە بۆ توند و تیژی و هەوڵدان بۆ لەناو بردنی نەیاران، یان ژەهراوی كردنی كەشی پێكەوە سازانی نیشتیمانی و شڵەژاندنی رێڕەوەكەی، بێت.
هەر لەم ئاستەی شرۆڤەدا ناوەستین، بەڵكوو هەوڵ دەدەین چارەسەری ئەو كێشەیەش بكەین كە بە لای زۆربەی كەسانی كۆمەڵەوە گرنگە، رەنگە چارەسەر كردنی ئەو لە هەمان كاتدا بریتی بێت لە چارەسەر كردنی كێشەی توندڕەویی سەلەفی و عەلمانیش. ئەو كێشەیەكە چووەتە نێو بنیادی كەسایەتیی بەشی هەرە زۆری كەسانەوە، ئەوان لە نێوان رەسەن و نوێدا لە مۆلەقدان، بە بێ ئەوەی توانای لێكدانێكی داهێنەرانە بن لە نێوانی هەردووكیاندا. ئەمەش وا دەكات بە شێوەیەكی نیگەران باتۆلۆژیانە (مەمرە و مەژیانە) گیرۆدەی ئەم دووفاقییە ببن، كە توانای داهێنانی شارستانییان ئیفلیج دەكات، چونكە جار دوای جار لە ئاست دۆخەكانی كێشەكە كە دێنە بەردەمی، ئەم یان پێچەوانەكەی هەڵدەبژێرێت، جارێكیان شتێكی چون پڕكێشی كردن بۆ سەر مەحرەم و گەردن ئازایی لە تاوانێك، یان دووبارە تۆبە كردن. ئەم رەوشە وا لە كەسایەتییەكە دەكات ملكەچی كایەكە بێت، دەشكەوێتە بن كاریگەریی ئەو و بەگەڵی دەكەوێت بەرەو ئەو شوێنەی، كە كەسانی كاریگەری نێو كایەكە مەبەستیانە. لە كۆتاییدا كەسایەتییەكە بێ رەنگ و مەیلە بەكاربردن دەبێت، ناتوانێ شتێكی نوێ بهێنێتە ئاراوە، چونكە بیر ناكاتەوە و لە خۆیەوە قسان ناكات. ئەمەیە رەوشی بەشی هەرە زۆری خەڵك لەم رۆژگارەی وڵاتماندا. لە هەندێك حاڵەتیشدا هەندێك لەو كەسانەی گیرۆدەی ئەم كێشەیەن، سەركێشی دەكەن و وەك ئەوەی كە هەیە لێی بیدار دەبنەوە، ئیدی پەنا دەبەنە بەر هەوڵی خۆ سەلماندن بە شێوەیەكی یەكلاییكەرانە، جا دەكەونە داوی یەكێك لەو دوو فۆرمەی توندڕەوی كە پێشتر باسمان كردن: پێشكەوتنخوازییەكی نامۆ یان سەلەفیایەتییەكی شمشێر بە دەست.
ئیدی كە ئەو كێشەیەی پرسی كولتوورە دووفاقیمان دەست نیشان كرد، ئێستا لە سەرمان پێویستە بیر لە چارەسەرێكی (ئەو كێشەیە) بكەینەوە. بە بڕوای ئێمە ئەو چارەسەرە خۆی لە تێپەڕاندنی دووانەی (من) و (ئەوی دی)دا دەبینێتەوە، بە دۆزینەوەی ئەوی دی لە نێو خوددا، بە شێوەیەكی دیالیكتیكیانە و دووسەری، (ئەو چارەسەرە) هەردووكیان بەرەو جڤاكی مرۆیی و بنەچەی ئادەمیزادانە و بەردەوامیی پەرەسەندنی مرۆڤایەتی، بگەڕێنێتەوە. جا ئەگەر بۆمان هەبێت لەم قۆناغە مێژووییەی ئێستا پێیدا تێپەڕ دەبین، (ئەوی دی) ناو بنێین نوێخوازی و خۆشمان (خودمان) ناو بنێین رەسەنایەتی، كەواتە ئەو دیالیكتیكە چارەسەرە ئەوە دەبێت كە ناوی دەنێین نوێخوازیی رەسەن. لەگەڵ ئەوەی روونیشی دەكەینەوە، كە (من)یش پشكم لە نوێخوازییەكەی (ئەوی دی)دا هەیە، هەروەها رەسەنایەتیش واتای ئەوە نییە، پێویستە كۆنێك بێت كە تا ئێستاش ماوە.
هەڵبەت ئەم چارەسەرە بە شێوەیەكی راستەوخۆ و خێرا هەموو گەل ناگرێتەوە، چونكە ئەم خواستە پێویست بە پەیكەر ئەندازەیەكی كولتووریانە دەكات، كە بە شێوەیەكی فەرمی پەسند كرا بێت و لە لایەن بژادەكانەوە كاریشی بۆ بكرێت، بە دەسپێك لە دەستووری وڵاتەوە تا دەگاتە سیستەمی پەروەردە، هەل و دەرفەتی كولتووری، كاری میدیا و چالاكیی جڤاك مەدەنیانە. ئیدی لەم كاتەدا ئەوەندەمان بەسە كە لە ئاستی تیۆریی فەلسەفی و هزریدا كار بۆ چارەسەرە بكەین.
چەمكی نوێخوازیی رەسەن
وا باوە، بە گشتی گەڵاڵە بوونی چەمكێك وەك چارەسەرێكی بەرنامەڕێژانە بۆ كێشەیەك دێت، كە بە باشی خراوەتە روو. ئەو كێشەیەی چەمكی (نوێخوازیی رەسەن) وەك چارەسەرێك بۆ ئەو هاتە گۆڕێ، بریتییە لە كێشەی پاراستنی ناسنامەیەك وێڕای ئەوەی مۆركی كارا بوون و زیندوویەتیی پێ ببەخشیت. واتە بەرجەستە بوونی ناسنامە بە شێوەی بەردەوامییەكی بێ پسانەوە، هەمیشە لە نوێ بوونەوە، لە بنیادی بەتینی خۆیدا ئەوەی گەردوونییە دەیپارێزێت، لە نێویشیدا تێپەڕاندنی زەمان بە نوێ بوونەوەی بەردەوام. گۆڕان و وەرچەرخان و گەشە كردن، یاسای گەردوونین و بڕانەوەیان بۆ نییە. ئەمەش پێویست دەكات دەستبەرداری مەیلی ناسنامەخوازی بین لە روانینمان بۆ ناسنامە، هەروەها لە پێگەی ئازادییەكەوە كە ملكەچی داخران لە نێو ئەشكەوتی نەریتدا نەبێت، هەڵسوكەتی لە تەكدا بكەین.
ئاخۆ سیمای ئەو نوێخوازییە رەسەنەی دەمانەوێ بنیادی بنێین چییە، ئەدی چی وا دەكات كە بە كردەنی مومكین بێت؟
نوێخوازیی رەسەن، پێكەوە گونجاندنی داهێنەرانەی نێوان چەمكی (ناسنامە) و چەمكی (نوێخوازی)یە، چەمكی ناسنامەش (كرۆكی رەسەنی خۆی لە سیستەمی باوەڕ و بەهاكانی قورئاندا دەبینێتەوە)، چەمكی نوێخوازییش (لە "فەلسەفەی خود"ی نێو رێڕەوی نوێی ئەوروپاوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام هەروەها یەكەمین تۆوی خۆی لە دوایین پەیامی ئاسمانیشدا دەبینێتەوە). ئەمەش لە هەندێك بواردا لە لایەن هەندێك لە گەورە زانایانمانەوە (بواری سروشتناسی و خەسڵەتی ئاوەدانی)یەوە، بەرجەستە بوو، بە رزگار كردنی لە خڵت و خاشی میتافیزیكی دۆگمایی، وەك ئەوەی ئەفلاتوونیزمی نوێ بۆی هێنانە پێش، هەروەها رزگار كردنی لە ئاستەنگی ژیاندنەوە و بوورانەوەی ئەنترۆپۆمۆرفی (ئەنترۆپۆمۆرفی: داباراندنی هەستی مرۆڤ بە سەر شتاندا)، دابڕانێك لەگەڵ نەریتی زانستیی یۆنانی لە نێویاندا، بۆ ئەوەی پاشتر چەمكێكی تیۆری و رێكارانە بێتە ئاراوە، كە بە شێوەیەكی میتۆدكارانە لە رێڕەوی شارستانیەتی نوێی ئەوروپادا گەڵاڵە كراوە، ئەو شارستانیەتەی دابڕانی لەگەڵ رابردووی دووری نێوماڵ خۆی (رابردووی یۆنان) دروست كرد، لە پاش دەست پێ كردنی رێنیسانسی خۆی بە دەسپێك لەوەوە (لەو رابردووە دوورەوە)، لە رێی چەندان كەناڵ كە عەقڵانیەتی پێگەیشتوو یەكێكە لە گرنگترین ئەو كەناڵانە، هەڵبەت ئەویش بە رابردووی نزیكی خۆیەوە گرێ دراوە، رابردووی پەیوەندیی ئەو بە جیهانی ئیسلامەوە، كە سیمای پێشكەوتنی زانستەیلی عەرەبە لە دەرەوەی ئاسۆی ئەپستیمیانەی یۆنان و لە چێوەی ئەپستیمی كۆتایی هاتنی پێغەمبەرایەتی (هاتنی دوایین پێغەمبەر)، بەوەی كە لادانی سەروەسیەتییە بە سەر عەقڵی مرۆڤەوە، بانگەشەیەكی ئازادیشە بۆ ورد بوونەوە لە ئاسمان و زەوی بۆ دامەرزاندنی سروشتناسی (زانستەیلی سروشت)، هەروەها ورد بوونەوە لە مێژووی نەتەوەكان و رەوشی كۆمەڵگاكان بۆ دامەزراندنی ئاوەدانناسیی مرۆیی (زانستەیلی ئاواكاریی مرۆییانە).
جووتە بەها سەرەكییەكەی نوێخوازی، وەك ئەوەی (ئالان توران) لە كتێبەكەیدا "رەخنە لە نوێخوازی"دا وەبیرمانی دەهێنێتەوە، بریتین لە تاك و عەقڵانیەت. مەحاڵ بوو هزری رۆژاوا بە دەسپێك لە فەلسەفەی یۆنانەوە بتوانێ چەمكی تاك بنیات بنێت، چونكە گەورەترین دەقی ئەو فەلسەفەیە دەقەكەی ئەفلاتوونە، كە لە "كۆمار"دا نوقڵانە بۆ ئەفسانەی كانزاكان (توخمەكان) لێ دەدات. بە پێی (دەقەكەی) ئەفلاتوون، خەڵك ریزبەندێكی بوونایەتی بەخۆوە دەگرن (پاشان كۆمەڵایەتیانە)، وەك ریزبەندی كانزاكان: زێڕ ئنجا زیو پاشان مس ئنجا قسدیر. ئەویش بۆ ئەوەی دەرگا بە رووی بەندەكاندا دابخات و نەتوانن لە حوكمڕانیی شاردا كێبڕكێ لەگەڵ ئاغاكانیان بكەن، "ئەوان لە سەریانە بەوە رازی بن كە قەدەر بۆی بڕیونەتەوە". ئەمەو، كەچی دەبینین قورئانی پیرۆز، بەو پەڕی بابەتیانە و زانستییەوە، یەك بنەچە سروشتیانەی مرۆڤایەتی وەبیر هەمووان دەهێنێتەوە، ئەویش خاكە، نە زێڕە، نە زیوە، نە مس. ئەمەش خوارترین (ئەم پەڕی) مەرج و یەكەمین مەرج بۆ بنیاتنانی چەمكی نوێی مەدەنییە كە بە مافی ئاسایی ناسراوە، بەرهەمەكەشی یەكسان بوونی مەدەنیانەی خەڵكە، دوای ئەوەی بە سروشت یەكسان بوون، وەك ئەوەی ئایین ئەوەی بۆ سەلماندوون. پاشان ئەگەری پەیدا بوونی چەمكی مرۆڤ و تاك لە ئاستی گەردووندا، كە دواتر لە سەر بنەمای ئەویش چەمكی هاووڵاتی بنیات دەندرێت، نەك لە كۆمارەكەی ئەفلاتووندا، بەڵكوو لە دەوڵەتی نوێدا.