qeyranêkî taze ruwî le 'êraq krduwe, emeş bo serokî hellbijêrdrawî emirîka con baydin şitêkî kem nîye, bo bedbextîş em qeyraneş yekem kêşeye ke yexeyi baydin degrêt le bwarî siyasetî dereweda. govarî forîn polîsî emirîkî le raportêkîda amaje be hereshênanî darayî 'êraq dekat, emeş deqî raportekeye:
le germeyi ew doxe darrmaweyi êstada, renge têkçûnî darayî bibête hokarêk bo darrmanî sîstemî siyasîyi 'êraq, ke dwacar serdekêşit bo milmilanê û pêkdadanî nawxo. be drêjayî dû deyeyi rabrdûda, gendellî kêşeyekî dûsereyi le 'êraq hênaye arawe, ḧkumete lawazu totalîtarîye yek le dwayi yekekekan giringîyi zoriyan dexiste ser eweyi ke hemû ḧzbêkî gewreyi siyasî wezaretêk yan ziyatir werbigirêt yaxud berrêweyi bibat, ewan ew bîrokratîyaneyan berrewebrd nek bo berjewendîyi wllat, bellku bibête torrgelêkî qebew gewreyi gendellî ke dest beser dahatî newtda bigirin û dwacar bekarî bihênin bo ewaneyi helliyan debijêrin û dengiyan pê deden, le beranber wedesthênanî wezîfew û grêbest û destkewtgelî dîkeda.
behederdanî ew pare zore buwe hoyi ziyan geyandin be kertî taybet, emeş bew manayeye ke hîç cêgreweyek bo kertî gşitî nemawetewe, le encamî emeşda êsta ḧkumet buwete gewretirîn serçaweyi karibpêkrdinî fermanberan û her ewîş le guzeraniyan berprsiyare.
mayeyi sersamî nîye ke leweteyi sallî 2004 jmareyi fermanberanî dewllet sê ewendeyi sallî 2003 ziyadî krduwe, herweha ḧkumet rêjeyi 400% yi ziyatir mûçe dabeş dekat be berawrd be pêş 15 sall lemew ber, boye ḧkumet û dahate newtîyekeyi buwete karpêkerî serekîyi abûrîyi 'êraq û paredarkrdinî gelî 'êraq.
le encamda, ḧkumetî beẍda mangane pêwîstî be 5 miliyar dolar debêt bo pêdanî mûçeyi fermanberan û şaysteyi xanenşînan, wêrrayi 2 miliyarî dîke bo prrkrdineweyi gujmeyi bekaribrdin û xizimetguzarîye binerretîyekan. bellam legell billawbûneweyi petayi korona û dabezînî nrxî newt, dahatî manganeyi 'êraq bo 2.5 ta 3.5 miliyar dolar dabezî, wata êsta kurthênanî manganeyi ḧkumetî beẍda le nêwan3.5 bo 4.5 miliyar dolare.
êsta 'êraq rûberruwî kemîyi siyuleyi draw debêtewe ke natwanêt ew kurthênane prrbikatewe, le mangî tşrînî yekem 'elî 'elawî wezîrî darayî le lêdwanêkîda raygeyandbû ke _ yedegî banikî nawendî le 53 miliyar dolarda westawe), lew katewe perleman dengî leser yasayi paredarkrdinî kurthênaneke da, taku ḧkumet bitwanêt qeriz bikat bo pêdanî mûçekanî her sê mangî tşrînî yekem û tşrînî duwem û kanûnî yekemî sallî 2020.
begwêreyi serçawe ḧkumîyekan û pêşniyazekanî bûdce, koyi qerizî gşitîyi 'êraq geyşite jmareyekî berizke 80 miliyar dolare, emeş ḧkumetî naçarkrd ziyatir le 12 miliyar dolar be bûdceyi sallaneyi xoyi terxan bikat bo pêdanî ew qerizane legell sûdekaniyan. emane debine bargranîyi ziyade leser bûdceyi dewllet ke her le binerretda be dest kurthênanewe denallênêt.
yedegîyi 'êraq le drawî granbeha le hawînî sallî 2021 dabezînêkî metirsîdar bexoyewe debînêt, emeş debête hoyi mayepûçbûnî ḧkumet le ruwî drawewe bo prrkrdineweyi hemû pabendbûnekanî êsta û lawekî. be guteyi berprsanî 'êraq û be hoyi ew kembûneweeyi êsta le drawî yedegî 'êraq, êsta ḧkumet naçardekrêt ke pare çap bikat bo daneweyi şayste qerizîyekan ke brîtîye le prrkrdineweyi mûçew xercîyi bekaribrdin, emeş debête hoyi serhelldanî metirsîyekî zorî hellawsanêkî tund.
be hoyi metirsîye dîrasenekrawekanî hellawsan, beẍda bem nzîkane naçar debêt leciyatî ewe behayi dînar dabezênêt, bellam bijardeyeş metirsîgelêkî zorî siyasî û abûrîyi têdaye. bijardeyi dabezandinî behayi draw bê çaksazîyi abûrî, ke hêze siyasîyekan naxwazn gengeşeyi biken, hawrdekrdin îflîc dekat û paşekewt kem dekatewe û meyinetîyekan ziyatir dekat, le layekî dîkewe , dabezandinî behayi draw renge bibête hoyi hellawsanêkî dîke. nemanî drawî granbeha be watayi eweyi 'êraq bem zwane natwanêt pareyi hawrdekrdinî kerestekanî xorak û şitumek bidatewe, 'êraq hemû şitêk hawrde dekat cge le newt.
eger hatinî pare kemî krdu behayi dînarîş dabezêt, ewa şitumek kem debêt û nrxîş berizdebêtewe, eger ḧkumet hemû ew resîdeyi mawyetî le banikî nawendî bikêşitewe le katî destirkdin be dabezandinî behayi draw, ewa dînarîş le maweyi şeş mangda azadane dadebezêt.
hendêk le berprsanî ḧkumet be asanî hiywadexwazn ke berizbûneweyi çawerrwanikrawî sallî dahatû qutariyan bikat. bellam bepêyi şrovekaranî newt, rêjeyi ew ziyadeyeyi çawerrwan dekrêt bête ser nrx le 10 bo 15% ziyatir nabêt, em rêjeyeş zor dûre çareserî qeyranî êstayi 'êraq bikat.
eger 'êraq netwanêt berdewam mûçew xercî bekaribrdin û têçûne biçûkekanî ḧkumet bidat, eme debête hoyi szagelêkî metirsîdar. mstefa kazimî serok wezîran be raşkawî em agadarkrdineweyeyi taybet be hejmareyi darayî le miyanî gongreyekî rojnamenûsî le 17î tşrînî yekemda rageyandbû, ew gutî: min le êstawe hoşdarîtan pê dedem, rûberruwî kêşeyi pêdanî mûçeyi mangî kanûnî duwem debînewe. bew pêeyi tekinokratkare bê eweyi cemawerêkî siyasîyi hebêt pallpşitîyi bikat, kazimî twanayi nebû be çawpoşî le çareserkrdinî em kêşeye ḧzbe siyasîyekan bo baskrdinî kêşeke kobikatewe.
bê guman hebûnî qeyranî darayî debête hoyi naneweyi pşêwî û narrezayî le şeqamda, zeḧmetîş debêt ḧkumet mûçe nedat û parêzgarî le seqamgîrî bikat. çunike grûpe çekdarekan û hêze 'eşayrîyekan hewll deden dest beser sejawekanî dahatda bigirin wek kêllgekanî newt û derwaze sinûrîyekan û cmucolle gerwekanî bazirganî û zewîye kşitukallîyekan û mullke taybetekan. em şitaneş ke kontiroll nekrêt serdekêşn bo milmilinêw şerrî nawxo şêweyi ew şerreyi ke le nêwan 2005 û 2007 le 'êraq ruwîda. boye ew rûdawane debête hoyi destêwerdanî derekî le dewllete îqlîmîyekanî drawsê, ta her yekeyan dakokî le berjewendîyi xoyan biken.
legell reçawkrdinî metirsîyi hellwêstekew giringîyi 'êraq be nîsbet nawçeke û bazarî cîhanî newt, debînîn ke wîlayete yekgrtuwekan û komêgayi nêwdewlletî natwanin destewesan bin. asayiye ke serokî hellbijêrdrawî emirîka con baydin û le maweyi şeş mangî yekemî ḧukmirranîyekeyda û lenêw qeyranî petayi korona û qeyranî nawxoyi abûrîyi wllatekeyda, netwanêt qeyranî 'êraq bikate yekêk le pêşînekanî karî xoy, bellam eger be zûtirîn kat bicûllêtewe, ewa têçûneke kemtir debêt, ewîş be têperrandinî bijardeyekî dîkeyi qurstir, katêk 'êraq ruwî le heres û rûxan debêt. katêk îdareyi emirîka amade debêt be serokayetîyi xoyi hendêk yarmetî pêşkeş bikat, ewa renge wllatanî dîkeş beşêk lew yarmetîye pêşkeş biken. çawerrwanîş dekrêt damezirawe darayiyekanî nêwdewlletî, wek banikî nêwdewlletî û sendûqî drawî nêwdewlletî û wllatanî kendaw û tenanet beşêk le wllatanî ewrupa û wllatanî rojhellatî asiya hendêk pare bibexşn.

serçawe: sewt al'raq
w: behadîn celal mstefa