geştêkî vêrçwallî be naw cîhanî bûnewere dîcîtallîyekanda

 

natwanm bew prsiyare dest pêbikem «zîrekîyi destkrd çîye?» leber eweyi mstefa slêman, xawenî ktêbî «şepolî dahatû» û xawenî her dû kompaniyayi gewreyi «DeepMind û Infiction» ke be sermayeyi 100 miliyar dolar kar leser zîrekîyi destkrd deken û xoyi dellêt: «hemû beyanîyek kaspînî braza biçûke temen şeş sallîyekem lêm deprsêt: mstefa zîrekîyi destkrd çîye? le wellamî em prsiyareda her xoyi dellêt: «zîrekîyi destkrd wek xoyi manayi ew tekinelojiyaye nadat be destewe ke ême êsta drustî dekeyin, boye debêt be dwayi mîtaforêkî dîkeda bigerrêyin, be qena'etî min başitirîn mîtafor bo zîrekîyi destkrd eweye pêyi bigutirêt: «kayinêkî dîcîtallî- Digital Species».

yoval nuḧ herarî, ke xawenî çwar ktêbî prrfroşitirîne le cîhanda «saspiyenis, homudiyus, 21 wane bo sedeyi 21, nêkses», ke her çwar ktêbeke tefsîrî felsefî û mêjuwîyin bo zîrekîyi destkrd, le êsta deyewêt hemû cîhan bigeyenête ew qena'ete ke nakrêt çîtir bem tekinelojiyaye bigutirêt zîrekîyi destkrd, leber eweyi em tekinelojiya tazeye eqllêke le dereweyi fezayi bîrkrdineweyi mirov û kayinêkî tazeye, boye debêt pêyi bigutirêt: «kayinêkî dîkeyi aqll - Alien Intelligence», bo emeş amaje be sê bellge dekat, ke êsta mirovayetî be çawî xoyi deybînêt, ewanîş brîtîn le:

1. bo yekemîn care le mêjuwî mirovayetî amêrêk drust bikrêt, xoyi serbexo birriyar «Self-decision making » bidat.

2. bo yekemîn care amêrêk drust bikrêt, twanayi bîrkrdineweyi hebêt û nexşeyi sereta bo plan dabinêt.

3. bo yekemîn care amêrêk drust bikrêt dahênan bikat.

prrofîsor «lî kayi fu» ke be reçellek taywanîye û êsta le çîn dadenîşêt, bêcge leweyi maweyi 40 salle le bwarî tekinelojiyayi zîrekîyi destkrd twêjînewe dekat, le her sê kompaniyayi gewreyi wek «epl, maykrosoft, gugll», wek berrêweber û rawêjkarî tekinelojî karî krduwe, le êstaşda be birrî ziyatir le sê miliyar dolar weberhênanî le bwarî zîrekîyi destkrd heye û, le dwayîn ktêbî be nawnîşanî «zîrekîyi destkrd le 2041- AI in 2041» ke xoyi dellêt: boye em nawnîşanem hellbijarduwe le ber eweyi «AI» zor le «41» deçêt, mezndeyi ewe dekat le sallî 2041 zîrekîyi destkrd koyi xeyalle zanistîyekan bikate waqî' û, ktêbekeşî be hawbeşî legell «çan çiyuvan»î romaninûsî xeyallî zanistî nûsiywe û, ktêbekeyan dabeş krduwe bo 10 boçûnî ciyawaz, ke lenaw 10 çîrokî xeyallîyi zanistîda wêna krawn û paşan şroveyi berizî zanistî bo astî pêşkewtinî tekinelojiya xirawete rû. le pêşekîyi em ktêbeda «lî kayi fu» ke zor be geşbînîyewe seyrî ayindeyi tekinelojiya dekat, pêdagrî lewe dekat ke otombêlî bê şufêr «Self-drive Car» le ayindeyekî nzîkda dekewête berdestî mirovayetî, ewîş pêyi waye çîtir nakrêt bem tekinelojiyaye bigutirêt «zîrekîyi destkrd», leber eweyi be tewawetî buwete mirovêkî dîcîtallî «Digital Human», emeş manayi eweye gorranikarîyekan xêran û em tekinelojiyaye lenaw çemkî zîrekîyi destkrdida cêgeyi nabêtewe.

nîk bostirom «Nick Bestirom» ke feylesûfêkî swîdîye û taybetmende le bwarî entiropolojî û derhawîşite metirsîdarekanî tekinelojiya leser mirovayetî le dwayîn ktêbîda dexaterrû be nawnîşanî «yotopiyayekî qûll: jiyan û manakanî le cîhanêkî saẍllemda - Deep Utopia: Life and Meaning in a Solived World», sebaret be ayindeyi tekinelojiya lenaw em xeyalle qûlleda pêman dellêt: «wek ew mindallane çaw leser beyanîyekî taze dekeyinewe, ke şewî pêşitir befrêkî çirr barîbêt û ew topelle befrane rayçllekandbîn ke ber pencereyi jûrekanman dekewt, lew kateda peleman bû leser nûke pê xoman beriz bikeyinewe, bo eweyi dîmene gorraweke bibînîn, bellam le beyanîda bînîman xakî be befr dapoşraw leber tîşkî xorda dedrewşêtewe, lqî darekan ke dwayi gellarrêzan bibûne şitêkî drrdong, êsta ke befreke daypoşiyun, bûnete şitêkî efsunawî, lem sateda ême karakterî naw çîrokêkîn, yan lenaw cîhanêkî xeyallîdayin, her boye zor be xêrayî hewll dedeyin, potînekanman le pê bikeyin û, destewanekanman ledest bikeyin û, rabikeyine derewe bo eweyi ew dîmene tazeye bibînîn û yarî be befreke bikeyin. yarî bikeyin. yarî . yarî». em bîrmende gewreye ke xawenî ktêbêkî dîkeşe be nawnîşanî «super întlîcnis: rêge, metirsî, stiratîjî» û le metirsîyekanî em tekinelojiyaye mirovayetî agadar dekatewe, lenaw em xeyalle qûlleyi le dawayîn ktêbîda,‌ barînî befre çirrekeyi be dahênane pêşbînînekrawekanî tekinelojiya bo werçerxanî cîhan be cîhanêkî saẍllem wêna dekat. le yekemîn gftugoyi karakterî «têysiyes» legell karakterî «fîrrafîks» ke dû karakterin, gftugo leser serdemî sedan sallî jiyanî dwayi êsta deken, katêk «fîrrafkîs» le «têysiyes» deprsêt: kê ew hemû sewzayiyeyi le şarekeman drust krduwe? le wellamda pêyi dellêt: ewe hemuwî «nîk bostirom» drustî krduwe. her boye be sersamîyewe dûbare fîrafîkîs deprsêt: bo heta êsta «nîk bostirom» nemirduwe? ewîş pêyi dellêt: nexêr, leber eweyi ew dermaneyi doziywetewe ke «kotayî be mirdin» hênawe.

em xeyalle qûlleyi «nîk stirom» ke le xeyalle zanistîyekanî «lî kayi fu û çan çîvan» û ktêbî zîrekîyi destkrd le 2041, be şêweyek le şêwekan nzîke, bellam nazanrêt befre zewînîye prşngdarekeyi «nîk bostirom» her bew prşngdarîye debête gorrepanîk bo şerr û befr û yarî, yan debête bestellek û mirovekan req dekatewe.

metirsîyi kayine dîcîtallîyekan

«yecîn çoy» endaziyarî ayi tî û prrofîsor le zanikoyi waşnton le priznteyşnêkda ke leser platiformî «TED» pêşkeşî krd, pêş eweyi bas le tekinelojiyayi zîrekîyi destkrd bikat, be guteyekî volltêr derwazeyekî giring û frawanî bo qsekrdin leser derhawîşe û metirsîyekanî em tekinelojiyaye krdewe û gutî: legell eweyi volltêr gutûyetî: «eqllî hawbeş hemû kat hawbeş nîye», bellam debêt wek mirovayetî bo mamellekrdin legell ew metirsîyaneyi tekinelojiya «eqllî hawbeşman hebêt û hemû katêk ew hawbeşîye bûnî hebêt», egerina ayindeyi mirovayetî selamet nabêt. amajeyi beweş krd, hîç kes natwanêt nikollî le hêz û twanayi ew tekinelojiyaye bikat ke pêyi degutirêt «zîrekîyi destkrd», ke le êstada twanayi geyşituwete eweyi le gemeyi «GO» le pallewanî cîhanî bibatewe û cîhan tûşî şok bikat. herweha twaniyuyetî taqîkrdineweyi sendîkayi parêzeran têperrênêt û bibête parêzer û dadwer, twaniyuyetî taqîkrdineweyi wergirtin le zanikokan têperrênêt û êsta wek qutabî le zanikokan dexwênêt, bellam be astî em twana û zîrekîyeş em tekinelojiyaye gêl û nezane û eger lêyi bprsît: min pênc parçe cl debeme ber xor be pênc katjmêr wşk debinewe, eyi eger 30 parçe cl bibme berxor bo eweyi wşk bibinewe çend katjmêrm pêwîste? le wellamî em prsiyareda xatû çoyi zor be mtmanewe leser em nezanî û gêlîyeyi tekinelojiyayi zîrekîyi destkrd qse dekat û dellêt: biçn xotan taqî bikenewe, bzanin pêşkewtûtirîn epllîkeyşnî zîrekîyi destkrd nallêt «pêwîstt be 30 se'ate».

çoyi ziyatir leser gêlî û nezanî tekinelojiyayi zîrekîyi destkrd pêdadegrêt û pêman dellêt: eger zîrekîyi destkrd lew şite sadane ewende gêl û nezan bêt, başe êsta em tekinelojiya be krdeyî «dadwer û parêzere», eyi eger lekatî proseyi dadwerîda «dadwereke, yan parêzere AIyeke» be helle madideyekî yasayî tefsîr krd, aya desellatî dadwerî çi karesatêkî beser dêt?

kêşeyi serekîyi kayinî dîcîtallî eweye be şêwazêkî ciyawaz le mirov karekanî dekat, her bo nmûne katêk kayinî dîcîtallî gemeyi «GO» yi le sîdoll pallewanî cîhanî wek kayinêkî organî brdewe, cûlleyek ke kayinî dîcîtallî gemekeyi pê brdewe, ziyatir le 2500 mirov ew cûlleye be helle dezanin, bellam kayine dîcîtallîyeke selmandî ew cûlleye druste.

yovall nuḧ herarî, le dwayîn ktêbîda be nawnîşanî «nêkeses: kurteyek le mêjuwî zaniyarî le serdemî berdînewe heta AI», pêman dellêt: «eger zana û twêjere gewrekanî bwarî (ayi tî) bewe dllixoşman deken, ke şorrşî çap, şorrşî pîşesazîyi yekemî be dwayi xoyda hênawe, ewe ewan le mêjû bêagan, leber eweyi şorrşî çap, bo maweyi 200 sall teniya ktêbî xurafatî berhem hêna, ke here diyarekeyan «çekuşî saḧîr û rawkrdinî saḧîrane», lemeş ziyatir le serdemî şorrşî pîşesazîyş hawkêşekanî «koperinîkos» û tiyorekanî «îsḧaq niyutin»î pê çap nedekra. niyutin leser ḧîsabî xoyi govarêkî zanistî drust krd, bo eweyi teniya tiyorekanî ew serdeme dîkiyomênt bikat û nefewtên, nek billawî bikatewe bo eweyi xellk bîxwênêtewe, leber eweyi xellk bayex be xwêndineweyi tiyore zanistîyekan û heqîqet nadat, bellku sirûşitî mirov bew coreye xwaziyarî «çîrok û ḧîkayete».

mebestî herarî le berawrdkrdinî şorrşî çap «Press Revolution» be şorrşî pîşesazîyi çwarem «Fowrth Industirial Revolution» ke zîrekîyi destkrdî berhem hênawe, legell eweyi le çend rûyekewe xizimetî mirovayetî krduwe, bellam herreşeyekî cdidîşî leser koyi çarenûsî mirovayetî û behakanî dîmukratî û lîbirrallî drust krduwe, be corêk em tekinelojiya tazeye, cîhanî nuqmî zaniyarî krduwe, ke nazanrêt kame zaniyarî druste û kameyan nadruste, yan nazanrêt kam hewall raste, yan kemiyan feyk û dro û çewaşekarîye. lemeş metirsîdartir eweye, eger grîmaneyi ewe bikeyin ke zîrekîyi destkrd wek karakterêk le taqîgayekî kîmiya kar leser dozîneweyi madideyekî kîmiyayî tirsinak dekat, şêwazî karkrdinekeşî sinûrî eqllî mirovî têperrandbêt û beser mirovayetîda têperr bêt, aya çi karesatêk rû dedat?

xallî zor giring û metirsîdartir ke herarî basî dekat, eweye kongrêsî emirîka le metirsîyi em tekinelojiyaye taze tênagen, her boye danîşitinêkî gwêgirtinyan le kongrês bo «îlon mask» rêkxistibû, bo eweyi basî metirsîyekanî em tekinelojiya tazeyeyan bo bikat. herarî dellêt: «îlon mask» û «sam eltman» ke dû zana û sermayedarî gewreyi kompaniya zebelaḧekanî tekinelojiyayi zîrekîyi destkrdin, ewan zor baş le metirsîyekanî em tekinelojiya tazeye têdegen, bellam gewretirîn berbest le berdemiyan eweye ew kompaniya gewraneyi lem bware kardeken, mtmaneyan be yektirî nîye û, heryekeyan tirsî eweyi heye beranber be nhênî, drêje be dahênanekanî em bware bidat, paşan ewî dî dwa bikewêt, boye kêşekanî zîrekîyi destkrd be hawşêweyi metirsîyekanî gorrînî keşuhewa û billawbûneweyi çekî etomî be pleyi yekem eweye ke «lîktêgeyşitin û hemahengî û pabendbûn be yasa cîhanîyekan» leser astî cîhan bûnî nemawe, boye her dewlletêk xem le dewlletekeyi xoyi dexwat û başitir xoyi prrçek dekat, ke le êsta astî bayexdanî dewlletan be xoprrçekkrdin geyşituwete 50%î dahatî nîşitmanîyi her dewlletêk, ke em rêjeye leseretayi sedeyi bîst û yekem bo kemtir le 7% dabezîbû.

ême wek kurd û herêmî kurdistan

çon mamelle legell serdemî kayinî dîcîtallî bikeyin?

eweyi cêgeyi hellwesteyi cdidî û hendêk car bzeyekî şerminaneye, eweye ke eweyi têkrrayi bîrmendan wek grê kwêre û astengî gewre bo rêgirtin le derhawîşite nerênîyekanî zîrekîyi destkrd û koyi kêşe cîhanîyekan basî deken û leserî kokin beweyi eger ew hengawane hellinegirin, çarenûsî mirovayetî geş nabêt, ewa wek dwatir dêne ser ew kêşane, ewa be deq û le hendêk ruwewe ziyatirîş heman ew kêşane lenaw komellgeyi siyasîyi kurdî le her çwar parçe û lenaw komellgeyi siyasîyi herêmî kurdistan bûniyan heye û kesîş amade nîye, gwê le beranberekeyi bigirêt û gftugo biken bo eweyi çareserêk bo ew kêşane bidozirêtewe.

lêrewe eger serinc bideyin û bigerrêyinewe bo qsekeyi volltêr ke dellêt: «eqllî hawbeş hemû katêk hawbeş nîye», ke volltêr katêk em qseyi krduwe, le ferenisa nebuwe, bellku le brusiya û le tarawge jiyawe. prsiyar eweye eger ferenisîyekan lêktêgeyşitin û harîkarî û hemahengî le nêwaniyanda hebwaye, boçî wllatekeyi xoyan becêdehêşit? lemewe eger bigerrêyinewe bo «nîk bostirom» feylesûfî swîdî, le wellamî prsiyarêkda ke le dîmaneyekda lêyan prsî giringtirîn û metirsîdartirîn alingarîyekan le pêşkewtinî tekinelojiya çîn? le wellamda gutî: sê hokarin ke brîtîn le:

1. nebûnî pêkewesazan «altwafq» le nêwan kompaniya gewrekanî zîrekîyi destkrd, em prse hênde metirsîdare le ktêbekem be nawnîşanî «soper întlîcnis: rêge, metirsî, stiratîjî» yek fesllî tewawm bo terxan krduwe.

2. kêşeyi drustibûnî milmilanê û kêbirrkêyi nêwan dewlletan û kompaniyakan leser berewpêşewebrdinî dahênanekanî zîrekîyi destkrd, drustibûnî em kêbirrkêye tewaw tewaw prsî pêkewe sazan qurs dekat.

3. nebûnî kodêkî exlaqî bo kontirollkrdinî ziyanekanî zîrekîyi destkrd, herweha rêgirtin leweyi ke rêge nedeyin ke dewlletêk dewlletêkî dîkeyi pê sza bidat.

lem çwarçêweyeda eger kêşeyi xoman wek kêşeyi bzûtineweyi rizgarîxwazî kurdistan û kêşeyi ḧukmirranî le herêmî kurdistan bixwênînewe, debînîn eweyi koyi bîrmendanî cîhanî lêyi detirsin bo çareserkrdinî kêşekan lenaw têkrrayi proseyi siyasîyi her çwar parçeyi kurdistan, eweye ke le hîç parçeyekî kurdistanda «lêktêgeyşitin û harîkarîyi û hemahengî» lenêwan layene siyasîyekanda bûnî nîye, emeş buwete astengêkî qurs ke metirsîman hebêt, lew gorranikarîyaneyi bem dwayiye le sûriya hatûnete arawe û kurdî rojawa netwanêt be yekgrtuwîyi le çwarçêweyi «yek şan, yek araste, yek amanc» sûd lew derfete werbigirin ke êsta hatuwete arawe, be heman şêwe le bakûrî kurdistan le turkiyaş ke êsta arasteyek heye bo kotayîhênan be şerr û destpêkî çareserî aşitîyaneyi kêşeyi kurd le turkiya, lewêş dîsan metirsîyi ewe heye, ke emcareş wek sallî 2012 serkrdayetîyi pekeke le qendîl em hewlleş le bar berin.

çareserî kêşeyi kurd le sûriya û turkiya, drewazeyek bo çareserî kêşeyi kurd le êran dekatewe, bellam em xozgeye her be nakamillî demênêtewe, eger netwanîn wek serok barizanî amajeyi pê krduwe, leser «yek beriname, yek şand, yek araste» rêk bikewîn.

leser astî herêmî kurdistan le 'êraqîş ke maweyi nzîkeyi sê mange hellbijardinman encam dawe, hêşita be rûnî diyar nîye, le katêkî diyarîkrawî nzîkda layene siyasîyekan rêk dekewn bo eweyi be zûtirîn kat kabîneyi deyem pêk bihênrêt.

cextkrdineweman leser em layene nerîtîyeyi waqî'î kurd lenaw hawkêşe konekeyi siyasetî cîhanda, hellwesteyekî raşkawaneye leser eweyi kurd bem waqî'e siyasîyeyi êsta mamelle legell xoyi dekat, kewtuwete dereweyi ew mêjuweyi ke hengaw bo yotubiya qûllekeyi «nîk bostirom» helldegrêt, herweha kewtuwînete dereweyi ew mêjuweyi ke mstefa slêman dawaman lêdekat, pêşwazî le şepolêkî nwêyi werçerxan le mêjuwî mirovayetîda bikeyin.