zanayan gumaniyan lewe nîye ke wêranbûnî siruşit hokare bo eweyi mirovayetî ziyatir duçarî tûşbûn be nexoşî û petakan bibêt, bo nmûne petayi kovîd- 19, ke miliyonan kesî tûş krdu sedan hezarîşî kuşit, serbarî eweyi hokarekanî jiyanîşî xiste metirsîyewe.
em petaye be drêjayî rojgarhemû bûjaneweyekî abûrîyi cîhan pek dexat, çunike ziyatir le niyweyi berhemî nawxoyi cîhan be corêk le corekan pşit be siruşit debestêt, aya debêt qeyranî kovîd- 19 zengêkî metirsîdar bêt û derfetêkêyş bêt lepênaw gorrînî rêrrewî jiyan ? le katêkda hendê le siyasetwanan pêan waye ke em petaye bem qebareye pêşbînî nedekra, bellam zor le şarezayan lew bawerredan ke debwaye rûbidat, çunike em nexoşîye serçawekeyi le ajelleweye, wata le ajellewe bo mirov gwastirawetewe, herweha diyare 60%î nexoşîye drmekan serçawekaniyan xudî ajelle.
karî kşitukallî û bexêwkrdinî merrumallat û pakkrdineweyi darstan û bekarhênanî ajellî kêwî, emane hemûyan krdewew karî asayîn, bellam le heman katîşda berkewtinî rastewxoyi nêwan mirov û ajelle, her emeye hokarî billawbûneweyi nexoşîyekan, boye nexoşî îbola û ayîdzu sars û mêrs hemûyan heman serçaweyi ajellîn, cîhan ta êsta neytwaniywe kontirrolliyan bikat û çareserî kotayiyan bo bidozêtewe.
bellam kovîd-19 renge ciyawaztir bêt, çunike be berawrd be nexoşîyekanî dîke ziyatir derkewt, wata peywendîyi resenî nêwan takekanî komellî leq û şeq krd û xoşguzeranî û bextewerîyi mirovayetî xiste barêkî metirsîdarewe. boye ewaneyi bangeşeyi eweyan dekrd ke parastinî jînge abûrîyekan derrûxênêt, bê guman encamemkan be pêçewanewe bûn, ewane helle bûn çunike wêran bûnî jînge hokar bû le pekxistinî abûrîyi cîhan. lepall emeşda û be pêçewaneyi nexoşîyekanî pêşitir ke bem dwayiye billawbûnetewe, govîd-19 buwe hoyi eweyi ke dewlletan pêşwexte destêwerdan biken, ḧkumetekan leser astî cîhanda stiratîcîye sertaserîyekaniyan pere pê da bo eweyi bibûjênewe, emeş derfetêkî zêrrînman pê dedat bo eweyi parastinî jînge bsepênîn û parêzgarîyi le sîsteme abûrîyekanman bikeyin.
dû prenisîp hen ke stiratîcîyekanî bûjanewe pêk dehênin, yekemiyan teniya handan bes nîye, çunike ḧukm û pêwîstîyekan ke be beşdarîyi karayi kertî xawenikaran û weberhêneran daderrêjrên, ewanîş yeklakerewen, duwemiyan pêwîste xercîyi gşitî bew rêgayane terxan bikrêt ke hawsengîyek bênête dî lenêwan tendrustîyi komellgaw abûrî û jîngeda, bemanayi weberhênan lew pîşesazîyaneyi dostî jîngen, be taybetîş ke binemakanî abûrî behêzdeken û berhemî gşitî wllat dexatewe ser rêçkeyi zanistî .
gewre abûrînasan lewaneş cuzêf stîlîtz û nîkolas stêrin ke herdûkiyan xawenî xellatî nobilin geyşitine ew rastîyeyi ke kayekanî bûjanewe ke dostî jîngen sûdu qazancî ziyatirman pê debexşn, legell hendê erkî kurtxayen, hawkat xercî ziyad dekat, be berawrd legell handanî darayî, bo nmûne binyadinanî jêrxanî wzeyekî pak, be taybetî ew çalakîyeyi ke pşit be twêjî krêkaran debestêt, dû ewende qazanc û sermaye desteberdekat be berawrd be weberhênan le sûtemenîda. weberhênan le sermayeyi siruşitî wek zîndûkrdineweyi sîsteme jîngeyiyekanî darstan yekêke le ewlewyatî dîkeyi perepêdanî abûrî, çunike dahatêkî frelayen desteberdekat, bew pêyeyi le hemû bwarekanî jîngeda tekan be cûlleyi abûrî dedat, le heman katîşda debête hoyi kemkrdineweyi rûdanî lafaw û hellmjînî duwem oksîdî karibon le jîngeda, dwacar awuhewa pak dekatewew siruşit debûjênêtewe.
birriyarbedestan dan bew rastîyeda denên, senduqî drawî nêwdewlletî çendîn rênmayî gşitî billawkrdewe peywest be bûjaneweyi dostî jînge, herweha berrêweberî cêbecêkarî senduqî drawî nêwdewlletî xatû krîtalîna corcîfa dawayi krd ke proseyi rizgarkrdinî kompiyanîyekan bibestirêtewe be merce jîngeyiyekan, diyare ḧkumetî ferenisaş be krdewe emeyi cêbecê krd.
lepall emeşda yekêtîyi ewrupa planî bûjaneweyi dostî jînge ke peyweste be kovîd-19 daderrêjêt, emeş le şêweyi grêbestêkî ewrupîye mebestî carêkî dîke hênaneweyi frecorîyi jîngeyiye, hawkat xêrakrdinî gorranikarîye le abûrîda, grûpî ewrupî ke le 180 siyasetwan û kompaniyaw sendîkaw grûpî fşar û nawendekanî twêjînewe pêkhatuwe, bem dwayiye peyamêkiyan derkrduwew têyda hanî serkrdekanî yekêtîyi ewrupa deden rêkarekanî dostîyi jînge le esto bigirin. bellam lepênaw wedîhênanî bûjaneweyi berdewamî cîhanîda, pêwîste leser zorbeyi ḧkumetekan siyasetî bûjaneweyi dostî jînge bigirineber, bellam êsta debînîn zor le ḧkumetekan be pêçewanewe kardeken û pareyekî zor bo pîşesazî û çalakîye wêrranikerekanî jînge terxan deken. bo nmûne û bepêyi çend twêjîneweyek ke stîcltz beşdarîyi têda krduwe debînîn ke ew pakêceyi taybet be rizgarkrdinî nayasayî pêşkeş be kompaniyakanî frrokewanî krawe, encamî xirap bedestewe deden ke karîgerîyi nêgetîvaneyi boser abûrî û xêrayî û pêwanekanî awuhewa debêt, serbarî eme be miliyaran dolar le kompaniyakanî frrokewanî xerc dekrêt ke be hîç şêweyek be rêkarekanewe pabend nabin.
le rastîda û be pêyi raportêk ke amaje be handanî dostî jînge dekat û bem dwayiye billawbotewe, ziyatir le çarekî xercîyi handan ta êsta û le 16 corî sêkterî abûrîda derî dexat ke ziyanêkî zor be jînge geyşituwe, hendêkîş lewane îdareyi donalld tiremp serokî emirîka rêsakanî rêkxistinî peywest be jîngeyi sûk krduwe, emeş lepênaw yarmetîdanî ew şitaneyi ke hokarin bo pîsbûnî jînge û karîgerîyi xirapiyan bo serlenwê bûjanewe heye.
siyasetwanan û xawen berjewendîye taybetîyekan detwanin xoyan le teḧedîyekanî dahatû labiden, bellam eme hokar nîye bo eweyi rêge le qeyranekan bigirêt, diyare ew qeyrananeş ke le ayîndeda dênepêş, çawerrwanî ewe naken bûjaneweyi peywest be kovîd-19 tewawbikrêt, bellku be pêçewaneweyi eme gerranewe bo doxî pêşû renge rûdanî em core qeyranane xêratir bikat.

nûsînî: endrêh hofman
le 'erebîyewe: behadîn celal
serçawe/ www.project-siyindicate.org