1

بازنەی گفتوگۆ پلاتفۆرمێكی كراوەیە

بۆ بیركردنەوە لە ناو بەها هاوبەش و

خاڵە جیاوازەكانماندا

لە سەرەتای ساڵی 2023، كاتێك بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن، لەبەر ڕۆشنایی ڕاسپاردەكانی كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان، هەنگاوێكی پراكتیكیی گرنگی هەڵگرت بۆ دامەزراندنی ئۆرگانێكی سەربەخۆ بەناوی «بازنەی گفتوگۆ»، كە پێشتر لە ساڵی 2022 وەك پێشنیار لەلایەن دەزگای ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنەوە پەسەند كرابوو، بەڵام نەتوانرا جێبەجێ بكرێت.

بیرۆكەی پێشنیاری ئەم پڕۆژەیە بە ناوی «بازنەی گفتوگۆ» ئەوە بوو كە دیسان بەرهەمی گفتوگۆی گەڕان بوو بە دوای ئەو پرسیارەی «بۆچی لەم نیشتمانەدا پلاتفۆرمێكی كراوە نەبێت، كە بتوانین ئازادانە بیروبۆچوونە جیاوازەكان، نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان پێكەوە گفتوگۆ لەسەر جیاوازییەكانمان بكەین؟» ئەم پێشنیارە وەك پڕۆژەیەك بە كۆی دەنگی ئەو كاتی دەزگای ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن پەسەند كرا، بەڵام جێبەجێكردنەكەی لەلایەن هەمان دەزگاوە كەوتە ساڵی دواتر، كە دوای كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان ناوەكەی گۆڕا بۆ «بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن».

یەكەم كۆبوونەوەی بازنەی گفتوگۆ لە نیوەی دووەمی مانگی كانوونی دووەمی 2023 لە هۆڵی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن/ بە سەرپەرشتیی د.سالار عوسمان بەرپرسی بەش بەڕێوە چوو. لەم كۆبوونەوەیەدا بڕیار درا، شێوازی كاركردنی ئەم ئۆرگانە جیاواز بێت و لاسایی هیچ كۆڕبەند و پلاتفۆرمێك لەسەر ئاستە لۆكاڵ و ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان نەكاتەوە. ڕاشكاوانەتر میتۆدێك دابنێت كە پێشتر كاری پێ نەكرابێت و تاقی نەكرابێتەوە، ئەمەش بەو مانایەی «بازنەی گفتوگۆ» نەبێتە سەنتەر بۆ ئەوەی مانا بە «بەها هاوبەشەكان و جیاوازییەكان» بدات، بەڵكو ڕێك بە پێچەوانەوە بڕیارمان دا، میتۆدی كاركردنمان بەو شێوەیە بێت، كە «بەها هاوبەش و جیاوازەكانی ئەم نیشتمانە مانا بۆ بازنەی گفتوگۆ دیاری بكات»، ئەمەش بە درووستی دووبارەكردنەوەی ئەو «جێگۆڕكێ»یە بوو، كە ئیمانوئێل كانت لە هزری مرۆڤایەتیدا هێنایە ئاراوە، بەوەی پێویستە «هزر و ئەقڵ سەنتەر بن و شتەكان بە دەوری هزر و ئەقڵدا بسووڕێنەوە، نەك بە پێچەوانەوە وەك پێشتر بیری لێ كراوەتەوە»، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا «بازنەی گفتوگۆ» لە دایك بوو، بەبێ ئەوەی پەیڕەو و پڕۆگرامی بۆ دابنرێت. بەم میتۆدە تازەیە بەرنامە دانرا، چۆن بتوانین «بازنەی گفتوگۆ» بكەینە ئەو پلاتفۆرمە كراوەیەی كە خواست و داواكاریی خەڵك لەگەڵ دەستەبژێری بیروبۆچوونە جیاوازەكان، دەستەبژێری نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان پێكەوە كۆ بكەینەوە، بۆ ئەوەی ئازادانە دەستەبژێرەكانی ئەم نیشتمانە وەڵامی خواست و داخوازیی خەڵكی خۆیان بدەنەوە. بازنەی گفتوگۆ وەك وەرشەیەكی كاری «ئەدیتۆری» ئەو ڕایەڵەیە دروست بكات، بۆ ئەوەی پیشانی بدات كە چۆن كاتێك بەها هاوبەشەكانمان و خاڵە جیاوازەكانمان بە ڕایەڵەی بەرژەوەندیی باڵای گەلەكەمان پێكەوە گرێ دەدەینەوە، سیمای جوانی ئەم نیشتمانە بە ئاستێك دەردەكەوێت كە نەك تەنیا لەسەر ئاستی ناوچەیی، بەڵكو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی سەرسامی دروست دەكات.

سەرسامبوون بەم میتۆدە تازەیەی «بازنەی گفتوگۆ» لە یەكەمین گفتوگۆوە بە ناونیشانی «گەنج و ڕەخنە سیاسییەكانی» دەستی پێكرد، بۆ یەكەمین جار بوو لە دوای ڕاپەڕینەوە پلاتفۆرمێك دروست بكرێت و بەشێك بێت لە ئۆرگانی مەكتەبی سیاسیی پارتێك، كە خۆی پارتی فەرمانڕەوایە و بە ئاستێكی بەرز ئەو تیۆرە گرنگەی مارتن هایدگەر «لەگەڵ و دژ» پێكەوە پیادە دەكات و، ڕاشكاوانە پێش هەمووان بە پارتەكەی خۆی دەڵێت: «لەگەڵ و پشتیوانین بۆ ئەو خزمەتگوزارییە باشانەی پێشكەشی گەلی خۆتانی دەكەن، لەگەڵ و پشتیوانین كە پاراستنی قەوارەی هەرێمی كوردستانتان كردووە بە ئەولەوییەتی كاری خۆتان، بەڵام ڕەخنەشمان هەیە لەسەر ئەو كەموكورتییانەی كە ئیمكان هەیە چارەسەر بكرێن و پشتگوێ خراون».

ئەوەی لە شەش ئەڵقەی وەرزی «بەها هاوبەشەكان و جیاوازییەكان» لە میانەی «ڕاپرسییەكان، ڕاپۆرتە مەیدانییەكان، گفتوگۆكان» و پاشانیش كە لە دوو كتێبی قەوارە گەورەدا بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی پێشكەشی خوێنەران و كتێبخانەكانی كوردستانمان كرد، هەستمان كرد، نەك هەر لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، بەڵكو لەسەر ئاستی عێراق و پارچەكانی دیكەی كوردستان و ڕەوەندی كوردییش لە دەرەوە، وەك بەرهەمێكی تازە و ناوازە پێشوازیی لێ دەكرێت، فیدباكی كتێبی یەكەم پێی گوتین:

  لەسەر ئاستی هاووڵاتیان و دەستەبژێر و سیاسەتمەدار و ئەكادیمیست، هەستی جۆرێك لە خۆشحاڵی و شانازی دروست بووە، كە پلاتفۆرمێك هەیە، ئامانجی ئەوەیە پردێك لە نێوان هاووڵاتییان و دەستەبژێر و بیروبۆچوونە جیاوازەكان و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان لە دەسەڵات و كۆی لایەنە سیاسییە جیاوازەكانی كوردستان و عێراق و پارچەكانی دیكەی كوردستان و ڕەوەندی كوردی دروست بكات.

  لەسەر ئاستی لایەنی حوكمڕانی و دەسەڵات لەم نیشتمانەدا، نییەتێكی خێر هەیە، كە دەیەوێت گوێ لە خواست و داواكاریی خەڵك و خەمەكانی نیشتمان بگرێت و، هەوڵەكانی بخاتە گەڕ بۆ ئەوەی بەپێی ئیمكانییەتی بەردەست چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە.

  لەسەر ئاستی ناوەندەكانی توێژینەوە و زانكۆكانی كوردستان و عێراق، جۆرێك لە سەرسامی دروست بوو لەسەر ئەوەی چۆن بەم میتۆدە تازەیە كتێبێك لە دایك دەبێت، كە چوارچێوەیەكە بۆ «لۆژیك و هزری هاوبەش و جیاواز» دەبێتە نەخشەڕێگە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە و تیایدا هیچ «میتۆدێكی زانستی – المنهج العلمي» لەگەڵ پیادە نەكراوە.

 

2

كوردستان لە ناو گۆڕانكارییەكانی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

ژانی لە دایكبوونێكی سرووشتی لە ناو گۆڕانكارییە مەزندە بۆ نەكراوەكاندا

ڕێوڕەسمی دابەشكردنی كتێبی «كوردستان و گۆڕانكارییەكانی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست»، كە ڕۆژی 19ی شوباتی 2025 بە ئامادەبوونی هۆشیار زێباری ئەندامی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان و د.سالار عوسمان بەرپرسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن و ژمارەیەكی بەرچاوی سیاسەتمەدار و بەرپرسانی حزبی و حكوومی و ئەكادیمیست و دەستەبژێری كۆی لایەنە سیاسییەكان و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان بەڕێوە چوو، شەش تەوەر لەخۆ دەگرێت، كە هیچ كام لەو تەوەرانە لە نیوەی یەكەمی ساڵی 2024 پێشبینی نەكرابوون، كە لە ماوەی تەنیا شەش مانگدا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ئەرێنی یان نەرێنی)، ڕوو دەدەن، لێرەدا بە كورتی ئاماژەیان پێ دەدەین:

 

یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی

خوێندنەوە و هەڵوێست

ئەم گفتوگۆیە لە سەرەتای مانگی تەمووزی ساڵی 2024 لەسەر ئەم پرسە گرنگە كراوە، كە یەكێك بووە لە كێشە هەڵپەسێردراوە هەستیارەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق، بۆ دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ دەرەوە، ئەم پرسە مەزندە نەدەكرا بەبێ دەرچوونی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دووبارە دەست پێبكاتەوە، بەڵام پرسەكە تا ڕاددەیەك زۆر باش لە چوارچێوەی هەمواركردنەوەی یاسای بودجەی فیدڕاڵیدا چارەسەر كراوە و، بەم نزیكانە هەناردەكردنەوەی نەوتی كوردستان دەست پێدەكاتەوە، كە ئەمەیان هەوڵێكی ئەرێنییە و چاوەڕێی هەواڵی خۆشتریش دەكرێت.

 

هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی

پرسی هەمواركردنەوەی یاسایی باری كەسیی ساڵی 1959ی عێراقی نەك هەر پرسێكی زۆر هەستیار بوو، بەڵكو پێشێلكردنی نامرۆڤانەی مافەكانی ئافرەتانە لە عێراقدا، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی هەمواركردنەوەی ئەو یاسایە لە چوارچێوەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان جێبەجێ ناكرێت و هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2008 یاساكەی هەموار كردووەتەوە و كار بە یاسای خۆی دەكات، بەڵام بازنەی گفتوگۆ خۆی كردە خاوەنی ئەم پرسە مرۆییە و هەموو لایەنەكانی «عەرەبی شیعە و سوننە، پیاوانی ئایینیی كوردستان، پەرلەمانتارانی عێراق، چالاكانی ئافرەتان»ی پێكەوە لە ناو یەك هۆڵدا كۆكردەوە و، بە كۆی دەنگ سەركۆنەی ئەم هەوڵە نامرۆڤانەیە كرا، بەڵام بەداخەوە دوای چەند مانگێك و لە چوارچێوەی سەفقەیەكدا لە پەرلەمانی عێراق تێپەڕێندرا و خاڵێكی ڕەشی لە مێژووی كاری پەرلەمانی عێراقیدا تۆمار كرد.

 

هەمواركردنەوەی دەستوور و چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەی كورد لە توركیا

لەگەڵ ئەوەی یەكەمین جار نییە لەسەر ئاستی دەوڵەتی توركیا پرسی چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەی كورد وەك «پرۆسەیەك» باسی لێوە بكرێت، بەڵام بۆ یەكەمین جار بووە لە مێژووی دامەزراندنی توركیادا كە كەسێكی وەك «دەوڵەت باخچەلی» سەرۆكی پارتی مەهەپەی نەتەوەپەرستی تورك، بچێتە پەرلەمان و باس لە چارەسەری ئاشتییانەی كێشەی كورد بكات و، داوا لە عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە زیندانی ئیمراڵییەوە بكات كە بێتە پەرلەمان و بانگەوازی ئاشتی بدات و كۆتایی بە شەڕ بهێنرێت، جێگەی خۆشحاڵییە ئەم پرۆسەیە هەنگاوی باشی ناوە و لە هەفتەی ڕابردوو شاندی دەم پارتی هاتنە هەرێمی كوردستان و پەیامی ئۆجەلانیان بۆ سەرۆك بارزانی هێنا و پەیامی بەڕێزیانیان بردەوە بۆ ئۆجەلان لە زیندانی ئیمراڵی، ئەم پرۆسەیە كاریگەریی لەسەر چارەسەركردنی ئاشتییانەی كێشەی كوردی سووریاش دەبێت، كە سەرۆك بارزانی پشتیوانییان دەكات.

 

پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكانی و ئاكامەكانی

پرسی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان، ئەگەر بۆ پارێزگاكانی دیكەی عێراق تەنیا لە یەك ڕەهەندەوە گرنگ بێت، بەوەی ماوەی زیاتر لە 27 ساڵ بوو سەرژمێری نەكرابوو، ئەوا بۆ كوردستان وەك پرسێكی وجوودی گرنگ بوو، ئەمەش لەبەر ئەوەی هەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە هیچ پرۆسەیەكی سەرژمێریی دانیشتووان نەكراوە كە هەموو دانیشتووانی كوردستان تۆمار بكرێت، لەمەش زیاتر هیچ سەرژمێرییەك نەكراوە كە ئامانجێكی سیاسیی گۆڕینی شوناسی كورد و پێكهاتەكانی دیكەی غەیرە عەرەب لەخۆی نەگرێت، بۆیە ئەم سەرژمێرییە بۆ هەرێمی كوردستان و كوردستانیانی ناوچەكانی ماددەی 140 وەك یەكەمین پرۆسەی سەرژمێری لە قەڵەم دەدرا، ئەوجا گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە گرنگە لە 20ی تشرینی دووەمی ساڵی 2024 بەڕێوە چوو، كە مەزندەی ئەوە نەدەكرا لە ماوەی یەك مانگدا كێشە هەڵواسراوەكانی هەرێم و بەغدا لەسەر ئەم پرسە چارەسەر بكرێن، یان پرسی ماددەی 140 تێكەڵاوی ئەم پرۆسەیە نەكرێت، بەڵام توانرا كێشەكان چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە و لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2024 بە سەركەوتوویی بەڕێوە چوو.

 

ئەگەرەكانی بەردەم پێكهێنانی كابینەی دەیەم و ئایندەی هەرێمی كوردستان

ئەم پرسە هەستیار و گرنگە كە دوای هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری ساڵی 2024، گفتوگۆی لەسەر كرا، یەكێك بوو لەو پرسانەی كە لە نیوەی یەكەمی هەمان ساڵدا نەك هەر مەزندەی ئەوە نەدەكرا كە لەم ساڵەدا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان ئەنجام بدرێت، بەڵكو دوای بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی بە هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان و پاشانیش ڕەتكردنەوەی كۆتای پێكهاتەكان و، دوای ئەوەش هەڵوێست وەرگرتنی پارتی دیموكراتی كوردستان بەوەی ئەگەر ئەم پرسە ڕاست نەكرێتەوە، لە كۆی پرۆسەی سیاسیی عێراق دەكشێتەوە، بۆیە هەرگیز مەزندە نەدەكرا ئەو كێشانە بە ئاسانی چارەسەر بكرێن و لە ماوەی ئامادەكاریی كەمتر لە شەش مانگدا هەڵبژاردنێك لە هەرێمی كوردستان بۆ خولی شەشەمی پەرلەمان ئەنجام بدرێت و، بە ڕێژەی سەرووی 70% هاووڵاتیان بەشداری بكەن و ئازادانە دەنگی خۆیان بدەن و پاشانیش زۆر بە كراوەیی گفتوگۆ بۆ پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكرێت، كە ئێستا مژدەی خۆش ئەوەیە 90%ی كارەكانی پێكهێنانی كابینەی دەیەم تەواو بووە و لە ئایندەیەكی نزیكدا پەرلەمان كۆ دەبێتەوە و دەست بە پێكهێنانی كابینەیەكی تازە دەكرێت.

 

دەرهاویشتە سیاسییەكانی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد و ئاكامەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان و عێراق

لە دوایین كۆبوونەوەی ساڵی ڕابردووی بازنەی گفتوگۆ كە لە سەرەتای كانوونی یەكەمی ساڵی 2024 بەڕێوە چوو، هێشتا ڕژێمی ئەسەد نەڕووخا بوو، كە بڕیارمان دا، ناونیشانی گفتوگۆكەمان لەسەر بارودۆخی ئاڵۆزی سووریا بێت، بۆیە لە ماوەی چەند ڕۆژێكدا زۆر بە سەرسامی و كتوپڕی نەك تەنیا بۆ ئێمە، بەڵكو بۆ هەموو جیهان بارودۆخەكە بە خێراییەكی زۆر گەورە و دراماتیكییانە گۆڕانی بەسەردا هات و بەشار ئەسەد لە سووریا هەڵهات و جەبهەی تەحریری شام گەیشتە دیمەشق، بوو بە دوو سەردەمی جیاواز، بۆیە ئێمەش بە ناچاری دوو ڕۆژ پێش بەڕێوەچوونی گفتوگۆكە ناونیشانەكەمان گۆڕی و كردمانە دەرهاویشتە سیاسییەكانی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد، ئەم ڕووداوە گەورەیەی كە هەندێك باس لەوە دەكەن كاریگەریی لەسەر گۆڕینی كۆی هاوكێشە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، ئەمە لەگەڵ ئەوەی ڕووداوێكی زۆر باش بوو بۆ كۆی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام پێشتر هیچ بیرمەند و ناوەندێكی لێكۆڵینەوە پێشبینیی ئەوەی نەكردبوو لە ساڵی 2024 ڕژێمی ئەسەد بڕووخێت.

بۆ قسەكردن لەسەر كۆی ئەم گۆڕانكارییە مەزندە بۆنەكراوانە، بازنەی گفتوگۆ لە ڕێوڕەسمی دابەشكردنی ئەم كتێبەدا پانێڵێكی بە ناونیشانی «كوردستان و گۆڕانكارییەكانی عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست» بۆ هۆشیار زێباری ئەندامی دەستەی كارگێڕیی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان ڕێك خستبوو، كە لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاو دەكەینەوە.