مارگرێت ماكمیلیان، ئوستادی مێژووە لە زانكۆی ئۆكسفۆردی بەریتانیا و نووسەری هەر دوو كتێبی «شەڕ: چۆن كێشەكان شێوەی ئێمە دیاری دەكەن، ئەو شەڕەی كۆتایی بە ئاشتی هێنا: ڕێگەی ساڵی 1914»، لە دوایین توێژینەوەیدا بە ناونیشانی «ئەزموونێكی تاقەتپڕووكێن: ئایا سیستستمێكی جیهانیی پركێشە دەتوانێت لە سەركردەیەكی تێكدەر ڕزگاری ببێت؟» لە ژمارەی كانوونی دووەم و شوباتی 2025 گۆڤاری فۆرین ئەفێرز بڵاوی كردووەتەوە، لەبەر گرنگیی بابەتەكە پوختەیەكی بڵاو دەكەینەوە.

 

لە پێنجی نۆڤەمبەری پارەوە كە جارێكی دیكە دۆناڵد ترەمپ بۆ سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردرایەوە، زۆر زەحمەتە بتوانین هیچ شرۆڤەیەكی بۆ بكەین، ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ چیرۆكە كلاسیكییە خەیاڵییەكەی ئیسحاق ئاسیمۆڤ، كە هەر لە دوای شەڕی دووەمی جیهانی بە ناوی دامەزراوە» Foundation» بڵاوی كردووە، لەم چیرۆكەدا ئاماژە بەوە كراوە كە بە ئاستی بەرزی ماتماتیك كە داتاكانی ئامار دەكات بە یاسا، دەتوانێت ڕەفتارەكانی مرۆڤ كۆنتڕۆڵ بكرێت و لە كارەساتەكانی داهاتوو بمانپارێزێت، بۆ ئەوەی بتوانین بۆ چەند سەدەیەك حوكمڕانییەكی باش و سەقامگیر پیادە بكەین، بەڵام دەركەوتنی هێستر « Mule» هەموو گریمانەكانی ئاسیمۆڤ لەبەریەك هەڵوەشان و شكستیان هێنا، لەبەر ئەوەی ئەم كائینە تازەیە هێزێكی لە ڕاددە بەدەری هەیە و بە ملیۆنها هەواداری هەیە. ئەو هەڕەشەی ئەوەی‌ دەكرد، بە شێوەیەكی مەزندە بۆ نەكراو كۆتایی بە سیستم «سیستمی گەردوونی» بهێنێت. لێرەدا پرسیار ئەوەیە، ئایا دۆناڵد ترەمپ هێستری ئەم سەردەمەی ئێمەیە؟ ئەمەش لەبەر ئەوەیە ترەمپ هێزێكی لە ڕاددە بەدەری هەیە و بە ملیۆنەها هەواداری هەیە و، بەوشێوەیە بیر دەكاتەوە كە ئەو توانایەی هەیە هەموو ڕێككەوتنەكان و دامەزراوەكان هەڵبوەشێنێتەوە، ئاراستەی ڕووداوەكان بگۆڕێت و ئەمریكایەكی جیاواز لە جیهانێكی جیاوازدا بونیاد بنێتەوە.

لە ئیدارەی تازەی ترەمپدا، كۆمارییەكان باڵادەستیی هەر دوو ئەنجومەنی «كۆنگریس و سەنات»یان هەیە، دادگای فیدڕاڵی لە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیاندایە، ئایا ئەم هێزە گەورەیە دەبێتە هۆی دروستكردنی گۆڕانكاریی گەورە لە حكومەتی ئەمریكادا و تیایدا سەروەریی یاساش پارێزراو بێت؟

ئەوەی لە لێدوانەكانی سەرۆكی تازە هەڵبژێردراودا گوێمان لێی دەبێت، وەڵامێكی گەشبینانەمان بۆ ئەو پرسیارە ناداتێ، لەبەر ئەوەی ئامانجی ئەوەیە:

1. دەیەوێت هەموو دامەزراوە و ئاژانسە سەربەخۆكانی ئەمریكا بگێڕێتەوە بۆ چەتری «Fiefdoms» واتە ژێر دەسەڵاتی خۆی.

2. دەیەوێت سوپا بكاتە دامەزراوەیەكی سیاسی و پڕۆفیشناڵیی لێ دابماڵێت.

3. ڕەتكردنەوەی هەموو كاندیدێكی دەستنیشانكراو لەلایەن كۆنگرێسەوە ئەگەر خۆی پەسەندی نەكات.

4. زۆر بە ئاشكرا چۆن ڕەخنەی توند لە نەیارەكانی دەگرێت، بە هەمان شێوە ڕەخنەی توند لە هاوپەیمانەكانیشی دەگرێت.

5. ترەمپ وای دەبینێت، دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانی وەك «نەتەوە یەكگرتووەكان، ڕێكخراوی بارزگانیی جیهانی، ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی» هیچ بەها و سوودێكیان بۆ ئەمریكا نییە.

ئاسیمۆڤ كە زانایەكە تەنیا مامەڵەی لەگەڵ یەكێك لە پرسیارە سەرەكییەكان كردبوو، سەبارەت بەوەی ئایا تاكێكی بەتوانا دەتوانێت ئاراستەی مێژوو بگۆڕێت و كۆتایی بەم سیستمەی ئێستا بهێنێت، یان ئایا پێویستە ئەم سیستمە بە هەر شێوەیەك بێت، بگۆڕێت و نەمێنت.

وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە لەلایەن زانایان و مێژوونووسانەوە وەڵامی جیاوازی حەشار داوە. زانایان زیاتر كار لەسەر داتای ئەو ئامارانە دەكەن كە گەورەیی ماتماتیك دەیانكاتە یاسا، بەڵام مێژوونووسان كار لەسەر كەسێتیی كاراكتەرە سیاسییەكان دەكەن و بە هەندی وەردەگرن، هەروەك چۆن گەورە مێژوونووسی ئینگلیزی «ئاین كرۆشۆ Ian Kershaw»، بایۆگرافییەكی زۆر سەرنجڕاكێشی لەسەر هیتلەر نووسیوە، هەروەها «ستیفن كۆكتین»Stephen Kotkin بایۆگرافیایەكی زۆر گرنگی لەسەر جۆزێف ستالین نووسیوە، بۆیە مێژوونووسان بە بەردەوامی هەست دەكەن كە پەیوەندییەكی گرنگ لە نێوان باڵانسی تاكە بەهێزەكان و ئەو هێزە كۆمەڵایەتییانە هەیە كە لە دەوریانن.

ڕاستە هەر سەركردەیەك بەرهەمی سەردەمەكەی خۆیەتی، بەڵام بۆچوون و تێڕوانینیان، یان گریمانە و پلانەكانیان بۆ ئەوەی چۆن كاروبارەكان بەڕێوە بچن جیاوازە، ئەو سەركردانەی هێزێكی لە ڕاددەبەدەریان لەبەر دەستە، ئەو جا ئەو هێزە هێزێكی ئایدیۆلۆژییە، یان هێزی دەوڵەتە، ئەوان بڕیار دەدەن كۆمەڵگەكانیان ئەم ڕێگەیە بگرنەبەر، یان ڕێگەیەكی دیكە، ڕاشكاوانەتر ئەو ئەزموونەی سەركردەكان كەڵەكەی دەكەن بڕیار لەسەر شێوازی ئەو بڕیارە دەدەن كە ئەوان دروستی دەكەن و وەریدەگرن.

هەر بۆ نموونە پۆتین كە ئێستا خەون بە پەترۆسی یەكەم و ئیمپراتۆریەتی ڕووسیاوە دەبینێت، لە سەردەمی یەكێتیی سۆڤیەتدا ئەفسەرێكی هەواڵگریی لاو بوو، نوێنەرایەتیی یەكێتیی سۆڤیەتی دەكرد لە ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات، بەڵام كاتێك یەكێتیی سۆڤیەت لەبەریەك هەڵوەشا، تەنیا ئەو گەنجە بوو كە بە كولەمەرگی ژیانی بەسەر دەبرد، ئەو بە چاوی خۆی هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤیەتی بینیوە، هەروەها ئەوەشی بینیوە ئەو كۆمارانەی سەر بە یەكێتیی سۆڤیەت بوون هەلی هەڵوەشانەوەی سۆڤیەتیان قۆستەوە و وەكو ئۆكرانیا سەربەخۆییان ڕاگەیاند، ئەمانە بوونە خۆراكی ئارەزووەكانی پۆتین بۆ ئەوەی ئەو خاكەی ڕووسیا «وەك میراتگری سۆڤیەت» لەدەستی داوە، دووبارە بیانگێڕێتەوە. ئەو بڕوای بەوەیە كە خۆیشی میراتگری ئەو سەركردە گەورانەیە وەك «پەترۆسی مەزن، جوزێف ستالین» كە توانییان ئیمپراتۆریەتێكی گەورە دروست بكەن و بیپارێزن.

كێشەی سەرەكیی ئەم سەركردە مەزنانە ئەوەیە ددان بە هەڵەی خۆیاندا نانێن، ڕاوێژی كەس قبووڵ ناكەن، هەر بۆیە پۆتین كە بڕیاری هەڵگیرسانی شەڕی لەگەڵ ئۆكرانیا داوە و زیاتر لە 700 هەزار كەسی وڵاتەكەی بە كوشتن داوە، خۆی بە هەڵە نازانێت. هیتلەر كە گەلەكەی خۆی لەبەریەك هەڵوەشاند، یان ماوتسی تۆنگ كە دەیان ملیۆنی كەسی گەلەكەی لە پێناوی ئایدیۆلۆژیاكەی خۆیدا بەكوشت دا، ددانی بە هەڵەی خۆیدا نەنا.

كەسایەتی و تایبەتمەندیی سەركردەكان لە ئاراستەی ڕووداوەكانی مێژوودا گرنگییان هەیە، هەر بۆ نموونە ئەگەر وینستون چەرچل لە ساڵی 1931 لەو ڕووداوەی هاتووچۆ كە لە نیویۆرك بەسەریدا هات بمردایە، ئایا مەزندە كرا لە ساڵی 1941 دوای كەوتنی فەرەنسا، بڕیاری ئەوەی بدایە درێژە بە شەڕ بدات لە دژی هیتلەر؟ بە ڕاستی قورسە بیر لەوە بكەینەوە كە كەسایەتییەكی وەك «نیڤیل چامبەرلین» كە سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بووە و چەرچل هەڵبژاردنی بردەوە، بیتوانیایە ئەو بڕیارە بدات. لە ناو ئەڵمانیا سەركردەی ناسیۆنالیزمی زۆر بوون، بەڵام ئەگەر هیتلەر لە بەرەكانی شەڕی یەكەمی جیهانیدا بكوژرایە، ئایا مەزندە دەكرا سەركردەیەكی دیكەی ناسیۆنالیزمی ئەڵمانیا بتوانێت بەو جۆرە ئەڵمانییەكان قەناعەت پێ بكات و لە دەوری خۆی كۆیان بكاتەوە؟ بە هەمان شێوە ستالین كە لە سەردەمی خۆیدا ئەو هەموو كۆمەڵگە زۆرەملێیەی جووتیارانی دروست كرد، ئایا دوای ستالین توانییان درێژەی پێ بدەن؟ كۆكتین نووسیویەتی لەگەڵ نەمانی ستالین ئەو كۆمەڵگەیانەش كۆتاییان هات.

لە حاڵەتی ئێستای ترەمپدا كە لە ماوەیەكی كورتدا دەبێتە سەرۆكی ئەمریكا و خاوەنی ئەو هێزە لە ڕاددە بەدەرەیە و هەڕەشەی زۆر توند دەكات، ئەگەر ئەو ستافەی لەگەڵی كارەكان بەڕێوە دەبەن، ڕاستگۆیانە پشتگیریی بكەن، ئەوا «میراتی ترەمپ دەبێتە شێوازێكی بەردەوامی گۆڕانكاری لە بەڕێوەبردنی جیهاندا».

لایەنێكی دیكە كە سەركردە دەتوانێت گۆڕانكاری لە ئاراستەی مێژوودا بكات، دروستكردنی قەناعەتە لای خەڵك و پاراستنی متمانەی خەڵكە بە بڕیار و بەڕێوەبردنی كاروبارەكان، هەر بۆ نموونە:

- لە سەرەتای سەدەی شانزە «1500» كەنیسەی كاسۆلیكی بە ئاستێك دەوڵەمەند و بەهێز بوون كە مەزندە دەكرا بۆ چەند سەدەیەكی داهاتووش لە ڕۆژئاوا باڵادەست بن، بەڵام بە هۆی داهێنانی چاپخانە و بڵاوبوونەوەی چاپكراوەكانەوە، كەنیسە پرۆسەی خوێندن و فێركردنی لە دەست دا، هەروەها بە هۆی بڵاوبوونەوەی گەندەڵی لە زنجیرەی هەرەمی كەنیسەدا كە دیكۆمێنیتی لیخۆشبوون «صك الغفران»ی دەفرۆشت، متمانەی ئاكارییشیان لەدەست دا، هەر بۆیە كاتێك مارتن لۆسەر نووسینە بەناوبانگەكەی لە ساڵی 1517 بڵاو كردەوە و كردەوەكانی كەنیسەی شەرمەزار كرد، كەنیسە پووكایەوە.

- لینین كە دامەزرێنەری یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان بوو، لە سەردەمی خۆیدا بەختی هەبوو، بەڵام توانی بەختیش بۆخۆی دروست بكات، بە دروشمێكی سادە «نان، ئاشتی، خاك» توانی لە ڕێگەی حزبی بەلشەڤیكەوە لە چەند ناوچەیەكی گرنگی ڕووسیا پشتگیری بۆ خۆی دروست بكات و توانی لە 17ی ئۆكتۆبەری 1917 دەسەڵات بگرێتە دەست.

- بینتۆ مۆسۆلینی، كە توانی لە سییەكانی سەدەی ڕابردوو بە پێكهێنانی حكومەتێكی تازە، ئابووریی ئیتالیا ببووژێنێتەوە و گەیاندیە ئەوەی ئابووریی ئیتالیا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی جێگەی بایەخی نیودەوڵەتی بێت، ئەو وەرچەرخانە نەك هەر لەسەر ئاستی ئیتالیا پێشوازی لێ كرا و خەڵك پشتگیریی كرد، بەڵكو بووە هاندەر بۆ ئەوەی لاسایی بكرێتەوە، هەر بۆ نموونە لەسەر ئاستی بەریتانیا «ئۆزوالد موزلی» یەكێتیی فاشیزمی بەریتانیای دامەزراند، لەسەر ئاستی ئەمریكاش «هیو لۆنگ و چارلز كافلین» هەمان كاریان كرد.

ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا خوێندنەوەیەك بۆ سەرنجڕاكێشانی شێوازی گوتاری دۆناڵد ترەمپ بكەین، دەبینین سەرنجڕاكێشیی گوتارەكانی ترەمپ لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ئەمجارەی ترەمپ، لەوەدا بوو كە توانی ببێتە «دەربڕی» ئەو خواستەی كە خەڵك هەیبوو، ئەو سیاسەتی بەو جۆرە داڕشت كە هاوتەریب بوو لەگەڵ بێزاری و نائومیدبوونی خەڵك لە كۆی دامەزراوەكانی حكومەتی ئەمریكادا، زۆر زیرەكانە وەك خۆی دیاردەی نائومێدبوونی» Resentment» دەستنیشان كرد.

لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كە ترەمپ بانگەشەی بۆ ئەوە دەكرد، دەبێت دەوڵەتانی هاوپەیمان باجی ئەوە بدەن كە ئەمریكا دەیانپارێزێت، ئەمە لە خوێندنەوەی دروستەوە سەرچاوەی گرتووە كە هەستی كردووە ئەمریكییەكان بێزار بوون لەوەی چیتر ڕۆڵی پۆلیس لە جیهاندا بگێڕن.

لە چەند ڕۆژی داهاتوو كە دۆناڵد ترەمپ دەچێتە ئۆفیسەكەی لە كۆشكی سپی، نازانرێت ڕەفتارەكانی دەبێتە هۆكاری ئەوەی پلەی گەرمای سیاسەتی نێودەوڵەتی زیاتر بەرز دەبێتەوە، یان وردە وردە نزم دەبێتەوە و هەنگاو بۆ سەقامگیری و چارەسەری ئاشتییانەی كێشەكان هەڵدەگرێت. بۆیە لێرەوە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ چیرۆكە خەیاڵییەكەی ئیسحاق ئاسیمۆڤ كە ئەو پێی وایە سەرەنجام هێسترەكە دێتە ژێر بار و دەگەڕێتەوە بۆ هەسارە بچووكەی خۆی و دووبارە سیستمی گەردوونی دەگەڕێتەوە جێگەی خۆی، ئەمە چیرۆكیكی خەیاڵی بوو، نازانین ترەمپ دێتە ژێر بار و سیتمی جیهانی دەگەڕێتەوە، یان نا.