د.چنار موحسین حەسەن، مامۆستایە لە زانكۆی دهۆك و پسپۆڕ و تایبەتمەندە لە «جوگرافیا، جوگرافیای دانیشتووان، نەخشەكان» و، چەندین دیراسەت و توێژینەوەی زانستی لەسەر گەشەی دانیشتووان و قەبارەی دانیشتووان و كاریگەرییەكانی ڕاگواستن لەسەر دیمۆگرافیای ناوچە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام داوە و، وەك كەسێكی ئەكادیمی زۆر بە قووڵی لەسەر جوگرافیای دانیشتووان و مەترسییەكانی گۆڕانی دیمۆگرافی توێژینەوەی كردووە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (پرسی سەرژمێریی گشتی لە عێراق و ڕەهەندە یاساییەكان و ئاكامەكانی»، بە شێوەیەكی زانستییانە هەڵوەستەی لەسەر مێژووی كۆی سەرژمێرییە گشتییەكانی عێراقی كرد و بەمجۆرە بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

پرۆسەی سەرژمێریی گشتی ڕاشكاوانە واتە دیاریكردنی جوگرافیای دانیشتووان، یان ڕاشكاوانەتر بۆ ئەوەی بزانرێت لەم جوگرافیایەدا چەند پێكهاتە و نەتەوە و ئایینی جیاواز دەژین و، هەر یەكەیان قەوارەیان چەندە و تایبەتمەندیی هەریەك لەو پێكهاتانە چین، ئەمەش بۆ ئەوەیە لەبەر ڕۆشنایی ئەو داتا و زانیارییانەی لەو سەرژمێرییە كۆدەكرێنەوە، توێژینەوە و دیراسەتی زانستیی هەمە لایەنە بكرێت، بۆ ئەوەی كێشەكانی كۆمەڵگە چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە لەسەر ئەم پرسە گرنگە ئەم گفتوگۆیەی ئامادەكردووە و دەرفەتی بۆ ڕەخساندووین گفتوگۆی لەسەر بكەین.

بۆ پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان لە عێراق لە ساڵی 2024، ڕێككەوتن لەنێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان كراوە، بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە هاریكاری و هەماهەنگیی نێوان هەردوولا بە سەركەوتوویی جێبەجێ بكرێت، ئەو سەرنج و تێبینیانەشی لەم گفتوگۆیە خرانەڕوو، دەبێت پێش ئەنجامدانی سەرژمێرییەكە كە ڕۆژی 20ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ بەڕێوە دەچێت، چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە.

وەك ئەكادیمییەك لەم بوارە دەڵێم: بەبێ بوونی داتا و زانیاریی دروست كە لە پرۆسەی ئەنجامدانی سەرژمێریە گشتیی دانیشتووان كۆدەكرێنەوە و تۆمار دەكرێن، هیچ دەوڵەتێك ناتوانێت پلانی ستراتیژی بۆ ئایندەی وڵاتەكە و چارەسەركردنی كێشەی سێكتەرە جیاوازەكانی كۆمەڵگەی خۆی دابڕێژێت، بەڵام بەداخەوە لە عێراق و هەرێمی كوردستانیش ئێمە ئەو داتا و زانیارییە دروستانەمان لەبەر دەست نییە، بۆ ئەوەی توێژینەوەی زانستی لەسەر بكەین، یان پلانی ستراتیژی لەسەر دابڕێژین.

لە عێراقدا ماوەی 27ی ساڵە سەرژمێری گشتی ئەنجام نەدراوە، لە هەرێمی كوردستانیش ماوەی 37 ساڵە، بۆیە ئەو داتا و زانیارییانەی ئێستا ئێمە كاریان لەسەر دەكەین، هەموویان بەرەنجامی «مەزندە و خەمڵاندنن» و ئەمەش لەڕووی زانستییەوە بە داتای دروست لە قەڵەم نادرێن و جێگەی گومانن و ناتوانرێت بە داتا و زانیاریی تەواو هەژمار بكرێن.

هۆكاری ئەنجامنەدانی سەرژمێریی گشتی بەتایبەتی لەدوای ساڵی 2003 سەد لەسەد هۆكاری سیاسی لەپشت بووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە لە دوای 2003وە عێراق ئەو ئیمكانیەتە ماددی و مرۆییەی هەبووە، كە بتوانێت سەرژمێریی گشتیی دانیشتووان ئەنجام بدات. حكومەتەكانی پێشووی عێراق هەر لەسەردەمی پاشایەتییەوە تا دەگاتە ساڵی 2003 هەر ماوەی 10ساڵ جارێك سەرژمێریی گشتیی دانیشتووانیان ئەنجام داوە.

بۆ ئێمە وەك نەتەوەی كورد و تەواوی كوردستانییان كە لەم جوگرافیایە پێكەوە دەژین، هەموو ئەو داتا و زانیارییانەی لە كۆی ڕاپرسییەكانی عێراق سەبارەت بە جوگرافیای كوردستان و دانیشتووانەكەی كۆكراونەتەوە و تۆمار كراون، جێگەی گومانن و ناتوانرێت وەك داتا و زانیاریی دروست مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، یان بكرێنە بنەمایەك بۆ ئەوەی توێژینەوەی زانستییان لەسەر بكرێت.

هۆكاری سەرەكی بۆ گومان لەسەر داتای سەرژمێرییە گشتییەكانی عێراق تایبەت بە كوردستان و دانیشتووانەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی هەر لە ساڵی 1947 – 1997 كە دوایین سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا كراوە، بارودۆخی سیاسی لە كوردستاندا سەقامگیر نەبووە. لە ناوچەكانی كوردستان شۆڕش و بەرخۆدان هەبووە. زۆر شوێنی كوردستان ئەو پرۆسانە نەیگرتووەتەوە، هەر بۆ نموونە: لە ساڵی 1965 سەرژمێریی گشتی لە عێراقدا كراوە و هەموو ئەو ناوچانەی لە بەردەستی شۆڕشی ئەیلوول بوون، سەرژمێری تیا نەكراوە. لە ساڵی 1977 سەرژمێری كراوە، جیا لەوەی ئێمە زۆربەی گوندەكانمان ڕاگوێزران و لە ئۆردگای زۆرەملێ نیشتەجێ كران و بە سەدان هەزار كەسیشمان ئاوارە بوون و سەرژمێری نەكراون. لە ساڵی 1987 كە سەرژمێری كراوە، نزیكەی 5000 گوند و شار و شارۆچكەی كوردستان كاول كرابوون. لە ساڵی 1997 بەهۆی ئەوەی ئێمە لە عێراق دابڕابووین، سەرژمێری لە هەرێمی كوردستان نەكراوە، هەموو ئەمانەش ئەگەر پێكەوە گرێ بدەینەوە، هۆكاری سیاسی بووە و بەداخەوە هەتا ئێستاش ئەو هۆكارە سیاسییە بوونی هەیە.

لەدوای ساڵی 2003 و پاشان لە نووسینەوەی دەستووری عێراقدا، سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان هەوڵی دا، پرسی سەرژمێریی دانیشتووان لە چوارچێوە سیاسییەكەی دەربهێنێت و لە چوارچێوەی ماددەیەكی دەستووری (140) چارەسەری بكات، بڕیار درا، لە ساڵی 2007 سەرژمێریی گشتی بكرێت، بەڵام دواخرا، لە 2017ش هەر لەبەر هۆكاری سیاسی نەتوانرا ئەنجام بدرێت.

سەرژمێریی گشتیی ئەمجارە كە بڕیارە لە 20ی 11ی ئەمساڵ ئەنجام بدرێت، لەسەر بنەمای ئامانجی پەرەپێدان ئامادەكاری بۆ كراوە و هۆكاری سیاسی لە پشتەوە نییە. بۆیە ئومێدی ئەوەی لێدەكرێت، كە داتا و زانیاریی دروست كۆبكرێتەوەو تۆمار بكرێن، كە ببێتە بنەمای توێژینەوەی زانستی و پلانی ستراتیژی بۆ نیشتمانەكەمان. بەڵام دانەنانی بڕگەی تایبەت بە «نەتەوە، زمان، ئایین» لە فۆرمی ڕاپرسییەكە، هەروەها جێبەجێنەكردنی ماددەی 140 چەند ڕاستییەكەمان بۆ ئاشكرا دەكات، كە بریتین لە:

1- هەموو ئەو گومانانەی لەسەر پرۆسەی سەرژمێریی گشتیی دانیشتووانی عێراق دروست بوون، هەموویان لە جێگەی خۆیدان، ئەمەش نەك تەنیا سەبارەت بە كەمكردنی ڕێژەی دانیشووانی نەتەوەی كورد، بەڵكو لەسەر كۆی پرۆسەكە.

2- زۆڵم و دەستدرێژییەكی گەورەی «بەعەرەبكردن، كۆچكردن، ڕاگواستن»، لە دژی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم كراوە، ئەو ناوچانەی ئێستا پێیان دەگوترێت ناوچە كێشە لەسەرەكان.

3- ڕێژەی ڕاستەقینەی دانیشتووانی كوردی ناوچە كێشە لەسەرەكان لە تێڕوانینی حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق هێندە بە گەورە و مەترسی سەیر كراوە، كە هەموو جۆرە فشارێكیان گرتووەتەبەر بۆ ئەوەی ڕێژەی ڕاستەقینەی دانیشتووانی كوردی ئەو ناوچانە وەك خۆی دەرنەكەوێت.

لە دوماهیدا جارێكی دیكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەمەوە، هەتا ماددەی 140ی دەستووری عێراق بە هەر سێ قۆناغەكەیەوە (ئاساییكردنەوە، سەرژمێری، ڕاپرسی) نەیەتە جێبەجێكردن، بە تەواوەتی نازانرێت ڕێژەی دانیشتووانی كورد لە عێراقدا چەندە، بۆیە سەبارەت بە ڕێژەی ڕاستەقینە، ئێمە وەك كورد هەر گومانمان لەسەر داتاكان دەبێت و ئەم سەرژمێرییەش ئیشكالیەتی ڕێژەی ڕاستەقینەی كورد لە عێراقدا چارەسەر ناكات.