پڕۆفیسۆر بۆعاز عەتزیلی بۆ گوڵان: دەوڵەتانی شكستخواردوو و لاواز سەرچاوەی زۆرێك لە كێشەكانن
پڕۆفیسۆر بۆعاز عەتزیلی، زانایەكی سیاسییە و توێژەر و پڕۆفیسۆری سیاسەتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ دەدات بە ئاسایشی نێودەوڵەتی بە سەرنج چڕكردنەوە لەسەر سیاسەتی پەیوەست بە سنوورەكان و ناكۆكییەكانی خاك و لایەنە نێودەوڵەتییەكانی لاوازبوونی دەوڵەتەوە. چەندین توێژینەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باشووری ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتین ئەنجام داوە. بۆ تیشك خستنەسەر چەند پرسی تایبەت، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، یەكەمیان بۆ تاوتوێكردنی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و پەرەسەندنەكانی ئەم شەڕە، بەتایبەتی پرسی ئەوەی ئایا دەكرێت پارە بلۆككراوەكانی ڕووسیا بدرێتە ئۆكرانیا و ئەو وڵاتەی پێ ئاوەدان بكرێتەوە؟ دووەمیان بابەتی دەوڵەتە شكستخواردووەكان و و دەرهاویشتە و دەرئەنجامەكانی بوونی دەوڵەتی شكستخواردوو بەتایبەتی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەها بابەتی سنوورە نێودەوڵەتییەكان و ناكۆكییەكانی پەیوەست بەم سنوورانەوە.
* لەگەڵ درێژەكێشانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، دەبینین پەرەسەندنەكان تەنیا پەیوەست نین بە گۆڕەپانی شەڕەكەوە، بەڵكو دوای ئەوەی یەدەگی بانكی ناوەندیی ڕووسیا لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا بلۆك كرا، ئەوا لە ئێستادا مشتومڕێكی زۆر هەیە كە ئەو پارانە بەكار بهێنرێنەوە بۆ دووبارە ئاوەدانكردنەوەی ئۆكرانیا، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە كە تا چ ڕاددەیەك ڕێكارێكی لەم شێوەیە ڕێ پێدراوە لە بواری نێودەوڵەتیدا؟
- سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە من كەسێكی تایبەت و پسپۆڕی بواری یاسای نێودەوڵەتی نیم، لەبەر ئەوە ڕەنگە نەتوانم ئەم پرسە لە ڕوانگەی یاساییەوە لێك بدەمەوە. لەگەڵ ئەوەشدا و ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی لە شەڕەكە بڕوانین، ئەوا ئاشكرایە كە ڕووسیا یاسای نێودەوڵەتی پێشێل كردووە و بەردەوامە لەسەر ئەم پێشێلكارییەش و نەك هەر تەنیا هەڕەشە و مەترسی لەسەر ئۆكرانیا دروست كردووە، بەڵكو بەشێكی خاكی ئەو وڵاتەشی داگیر كردووە، كە ئاشكرایە ئۆكرانیا وڵاتێكی سەربەخۆیە و ئەندامی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیشە، ئەمەش بەو واتایە دێت كە پێشتر ڕووسیا ددانپێدانانی هەبووە بە یاساییبوونی سنوورە نێودەوڵەتییەكانی ئۆكرانیا، بەڵام دواتر دێت و بەشێك لە خاكی ئەم وڵاتە داگیر دەكات و دەستی بەسەردا دەگرێت و دەیكاتە بەشێك لە خاكی خۆی، كە ئەمەش هاوشێوەی ئەو حاڵەتەیە كە تێیدا عێراق هێرشی كردە سەر وڵاتی كوەیت و داگیری كرد.
* ئێوە ئەم داگیركارییەی ڕووسیاتان بە داگیركارییەكەی عێراق بۆ كوەیت شوبهاند. لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی هاوپەیمانێتییەك دژ بە ڕووسیا پێكناهێنرێت، وەك ئەوەی دژی عێراق پێكهێنرا و بە زەبری هێز عێراق ناچار كرا پاشەكشە بكات و كوەیتیش ڕزگار كرا؟
- ئێمە دەزانین كە ڕووسیا وڵاتێكی زۆر بەهێزترە، ئەگەر بەراوردی بكەین بە عێراق لە كاتێكدا كە پەلاماری كوەیتی دا و داگیری كرد، هەروەها ڕووسیا وڵاتێكە كە خاوەنی چەكی ناوكییە، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵێین كە هەر هێرش و ڕووبەڕووبونەوەیەكی ڕاستەوخۆی نێوان ناتۆ و ڕووسیا مایەی مەترسییەكی زۆر دەبێت، هەر لەبەر ئەمەشە كە وڵاتانی ڕۆژئاوا هەوڵ دەدەن كە ئەم پرسە بە شێوەیەكی دیكە یەكلا بكەنەوە.
* دەستەواژەیەك هەیە كە ئێوە لە توێژینەوەكانتاندا جەختتان لەسەر كردووەتەوە، ئەویش دەوڵەتی شكستخواردووە، ئایا ئێوە چۆن لە هۆكار و دەرئەنجامەكانی شكستخواردنی دەوڵەت دەڕوانن؟ ئایا دەكرێت تێوەگلانی دەوڵەتێك لە شەڕێكدا كە دەرئەنجامەكەی مایەی كارەسات و كاولكاری بێت، ئەو وڵاتە بە یەكێك لە نیشانەكانی شكستخواردنی دەوڵەتی لێك بدرێتەوە؟
- لە ڕاستیدا ئەم پرسە «دەوڵەتی شكستخواردوو»، سەرچاوەی سەرهەڵدانی كێشە و ناكۆكییە لە زۆرێك لە بەشەكانی جیهان، كە مەرج نییە دەوڵەتەكە تەواو شكستخواردوو بێت، بەڵكو دەكرێت دەوڵەتەكە لاواز بێت بە چەشنێك كە تێیدا بوار و پانتایی بۆ بەهێزبوونی كاراكتەرە نادەوڵەتییەكان دروست بێت و، ئەم كاراكتەرانەش هەندێ بڕیاری هەڵە بدەن، كە بۆی هەیە خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتەكە نەكات.
* با پرسیارەكە بە دیاریكراوتر بكەین و پەیوەستی بكەینەوە بە بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، كە دەوترێت چەندین دەوڵەتی ئەم ناوچەیە وەسفی شكستخواردوویان بەسەردا جێبەجێ دەبێت و، ئەمەش هەلومەرجێك دەخولقێنێت كە گەلانی ئەم ناوچەیە تووشی نەهامەتی و ناهەمواری دەكاتەوە، لەم بارەیەوە ڕاتان چییە؟
- لە ڕاستیدا ڕەنگە لەم ڕووەوە ئاماژە بەو هەموو پشێوییە بكرێت كە شەڕی ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس لە كەرتی غەززەدا دروستی كردووە، كە ڕەنگە نەتوانین لێرەدا بڵێین ئەوەی لە كەرتی غەززە هەبووە، دەوڵەتێكی شكستخواردوو بووە، چونكە دەوڵەت نەبووە لەوێدا، هەرچۆنێك بێت دەكرێت باس لە ڕووبەڕووبوونەوەكانی نێوان دەوڵەتی ئیسرائیل و حزبوڵڵای لوبنانی بكەین، هەرچەندە تا ئێستادا ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە هەڵكشانێكی گەورە و بەربڵاوی بەخۆیەوە نەبینیوە. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە ئەم بڕیاری ڕووبەڕووبوونەوەیە لەگەڵ ئیسرائیلدا لەلایەن دەوڵەتی لوبنانەوە دەرنەكراوە، بەڵكو ئەوە كاراكتەرێكی نادەوڵەتییە (حزبوڵڵا) كە ئەم بڕیارە دەدات، كە ڕوونە توانا سەربازییەكانی حزبوڵڵا زیاتر و گەورەترن لە توانا سەربازییەكان دەوڵەتی لوبنان، بە دووریش ناگیرێت كە تەواوی دەوڵەتی لوبنان ڕابكێشێتە نێو شەڕێكی سەرتاسەرییەوە، كە ئێستا دۆخەكە بە چەشنێكە كە زیاتر بەرەو ئەم ئەگەرە دەچین. كەواتە لێرەدا ئەوە ڕوونە كە ئەگەر لوبنان وەك دەوڵەت توانای ئەوەی هەبووایە كە سنوورەكانی خۆی وەك پێویست كۆنتڕۆڵ بكات، ئەوا ڕەنگە بڕیاری ئەوەی نەدایە كە خۆی بخاتە نێو شەڕەكەوە لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا. كەواتە ئەگەر زیاتر ئەم پرسە ورد بكەینەوە، ئەوا حزبوڵڵا -كە ئێران دەستڕۆیشتووییەكی زۆری هەیە بەسەریەوە و خودی ئەم حزبەش بەرژەوەندییەكانی ئێران لەبەرچاو دەگرێت-، بڕیاری شەڕ دەدات، نەك سەرۆك وەزیرانی لوبنان.
* ئێوە لە توێژینەوەكانتاندا باس لە بابەتی سنوورە نێودەوڵەتییەكان دەكەن، كە ئاشكرایە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشە و ناكۆكییەكی زۆر هەیە لەسەر ئەم سنوورانە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمە بە یەكێك لە سەرچاوەكانی كێشە و شەڕەكان هەژمار دەكرێت؟
- با جارێ ئەوە بڵێین كە ئەوەی لە ئارادایە لەم ناوچەیەدا هەلومەرجێكی ئاڵۆزە، دواتر ئەگەر دیققەت بدەین، ئەوا ئەو وڵاتانەی تا ڕاددەیەك بەهێزن، واتە دامەزراوەی پتەو و بەهێزیان هەیە و بەو شێوەیە لە سنوورەكان دەڕوانن، كە جێگیرن و ناگۆڕێن، ئەوا ئەم حاڵەتە سەقامگیری دێنێتەئاراوە. بۆ نموونە ئەگەر ئێمە لە ئەوروپای ڕۆژئاوا بڕوانین، و بە دیاریكراوی باسی هەردوو وڵاتی ئەڵمانیا و فەڕەنسا بكەین، ئەوا هەر ئەو ڕاستییەی كە ئەم دوو وڵاتە بڕیاریان داوە كە ناكۆك نەبن لەسەر ئەوەی دەقاودەق سنووری هەر یەكەیان لە كوێدایە- بە چەشنی ئەوەی بە سەدان ساڵ ئەم ناكۆكی و كێشەیەیان هەبوو-، مایەی سەقامگیرییەكی زۆرە. هەروەها دەكرێت بڵێین ئەمە حاڵەتەكەیە لە ئەمریكاش، نەك تەنیا لە ئەمریكای باكوور، بەڵكو لە ئەمریكای باشووریش.
* كەواتە ئایا دەكرێت بڵیێن كە كێشەكە لە خودی سنوورەكاندا نییە، هێندەی ئەوەی پەیوەستە بە بەهێزی و لاوازیی دەوڵەتەكانەوە؟
- بەڵێ، من پێم وایە كاتێك دەوڵەتێكی لاوازمان دەبێت، واتە خاوەنی حكومەتێكی شەرعیی بەهێز نەبێت، ئەوا هەندێ جار سنوورە جێگیرەكان دەبنە سەرچاوەی ناكۆكی و دروستبوونی كێشە، بە پێچەوانەوە تاوەكو شەرعییەت و هێزی دەوڵەتەكە زیاتر بێت، ئەوا زیاتر دەتوانێت ڕێگری لە دروستبوونی كێشە و ناكۆكییەكان بكات. كەواتە ئەگەر دەوڵەتەكە لاواز بوو، ئەوا ئەگەری كێشە زیاتر دەبێت و ئەگەری ئەوەش زیاتر دەبێت كە كێشەكان لە سنوورەكان بپەڕێنەوە، بۆ نموونە لە حاڵەتی دروستبوونی شەڕی ناوخۆیی لە نێو وڵاتێكدا، ئەوا ڕەنگە ئەو شەڕە پەل بكێشێت بۆ نێو وڵاتانی هاوسنووریش.
* دەكرێت لەم ڕوەوە ئاماژە بە هەندێ نموونە بكەیت؟
- بەڵێ، ئەگەر ئێمە لە كیشوەری ئەفریقا بڕوانین، بۆ نموونە لە كۆنگۆ، و هەندێ وڵاتی دیكە، ئەوا دەبینین كێشەكە لە بوونی سنووری جێگیر و حكومەتی لاوازدایە، كە ئەم دووانەش پێكەوە دۆخێكیان دروست كردووە، كە ڕێگە نادەن سەقامگیری بێتەئاراوە.
