لە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان و لە ناو مێژووی بەشێكی زۆری كاریزماكانی جیهاندا، مستەفا بارزانی ئەو ڕابەرەیە كە بەبێ بوونی حزبی سیاسی شۆڕشی بەرپا كردووە و ڕێبەرایەتیی شۆڕشی نەتەوەكەی كردووە و داكۆكی لە پێكهاتە و نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان كردووە.

وینستۆن چەرچڵ، كاریزمای دیاری ئینگلیز كە لەگەڵ ڕۆزفەڵتی سەرۆكی ئەمریكا كە سەركردایەتی بەرەی هاوپەیمانیی لە شەڕی دووەمی جیهانیدا دەكرد، لە یاداشتنامەكەیدا نووسیویەتی: «لە شەڕی دووەمی جیهانیدا شەڕ لە نێوان دەوڵەتاندا نەبوو، بەڵكو شەڕی نێوان نەتەوەكان بوو، كاتێك فڕۆكەی هیتلەر بۆردومانی بەریتانیای دەكرد، هەموو هاووڵاتیانی بەریتانیای بە چەرچڵ دەزانی و تەڕ و وشكی پێكەوە دەسووتاند، بە هەمان شێوە كاتێك فڕۆكەكانی ئێمەش بۆردومانی بەرلینیان دەكرد، هەر هاووڵاتییەكی ئەڵمانییان بە هیتلەر دەزانی و دەستیان نەدەپاراست و خەڵكی سڤیلیان وەك سەربازەكانی هیتلەر سەیر دەكرد و دەیانكوشتن».

لە ناو ئەم مێژووە و ئەم بیركردنەوە جیهانییەی بەرانبەر نەتەوەكان، كە لەو سەردەمەدا هەبووە، مستەفا بارزانی لە ساڵی 1943 ڕابەرایەتی شۆڕشی دووەمی بارزان دەكات، كە دەسەڵاتی ڕژێمی پادشایەتی لای عەرەبی عێراق بووە، بەڵام ئەگەر سەیری پەیامە بەرز و مێژووییەكەی مستەفا بارزانی بكەین كە بۆ كەسایەتیی دیاری جیهانی عەرەبی (مستەفا عەزام پاشا) ناردوویەتی و تیایدا نووسیویەتی: «شۆڕشی ئێمە دژی نەتەوەی عەرەب نییە، بەڵكو دژی ئەو ڕژێمەیە كە هەردوو لامان پێكەوە دەچەوسێنێتەوە»، ئەم بیركردنەوە مرۆڤانەیەی بارزانی ئەگەر بگێڕینەوە بۆ ناو ساڵانی شەڕی دووەمی جیهانی، دەبینین لای هیچ سەركردەیەكی جیهانی كە لە هەرە دیارەكانیان بریتین لە «فرانكلین، ڕۆزفەڵت و هاری ترۆمان دوو سەرۆكی ئەمریكا لەو سەردەمە، وینستۆن چەرچڵ سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا، جۆزیف ستالین سەرۆكی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان، شارڵ دیگۆل سەرۆكی فەرەنسای دوای شەڕی دووەمی جیهانی»، لە ناو بیركردنەوەی هیچ كام لەم سەركردە مەزنانەدا بیركردنەوەی مرۆڤایەتی بە هاوشێوەی مستەفا بارزانی نەبووە، تەنانەت مەهاتما گاندی كە وەك سیبمولی ئاشتی و لێبوردەیی لە فەرهەنگی سیاسیی كۆی نەتەوەكانی جیهاندا لە قەڵەم دەدرێت، بەرانبەر بە ئینگلیز وەك (نەتەوە) هەمان تێڕوانین و بیركردنەوەی مستەفا بارزانی نەبووە، گاندی تەنیا داوای دەكرد، شانشینی بەریتانیا نیمچە كیشوەری هیندستان بەجێ بهێڵێت و گەلەكەی ئازاد بێت، هەرگیز داوای ئەوەی نەكردووە كە سیستمی پادشایەتیی بەریتانیا بڕووخێت، لەبەر ئەوەی هاووڵاتیانی ئینگلیزیش وەك هاووڵاتیانی هیندستان دەچەوسێنێتەوە، ئەم شێوازی بیركردنەوەیە كە نەتەوەی سەردەست وەك نەتەوەی خۆت بە چەوساوە بزانیت و لە هزری مستەفا بارزانیدا هەبووە، تەنانەت لای نیلسۆن ماندیلاش بەو ئاستە نەبووە و هەرگیز ئەوەی نەگوتووە كە ڕژێمی ئاپارتاید هاووڵاتیانی سپی پێستیش بە هاوشێوەی هاووڵاتیانی ڕەش پێست دەچەوسێنێتەوە، بە پێچەوانەوە ماندیلا پێداگری لەسەر «دداننان بە ڕاستییەكان و ئاشتەواییدا» كرد، ئەمەش واتە پێداگری لەسەر ئەوە كردووە كە دەبێت سپی پێستەكان ددان بەوەدا بنێن كە تاوانیان دژی ڕەشپێستەكان كردووە، ئەوجا ئاشتەواییان لەگەڵ دەكات، بەڵام بە پێچەوانەوە مستەفا بارزانی داوای كردووە، كە «دیالۆگی كوردی و عەرەبی» بەردەوام بێت بۆ ئەوەی پێكەوە لەوە تێبگەن ئەم دەوڵەتە نیشتمانی هاوبەشی خۆیانە و پێویستە ڕێزگرتن لە مافەكانی مرۆڤ بناغەی ئەم دەوڵەتە بێت و، ڕێگە نەدرێت هیچ دیكتاتۆرێك نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی عێراق بچەوسێنێتەوە.

 

 شۆڕشێكی هەمەلایەن بۆ دووبارە پێناسەكردنەوەی نیشتمان

شۆڕشی مەزنی ئەیلوول، تەنیا شۆڕشێكی چەكداری نەبوو، بەڵكو شۆڕشێكی هەمە لایەنەی (سیاسی، چەكداری، كۆمەڵایەتی، دیپلۆماتی، مەعریفی، دادپەروەریی كومەڵایەتی و سەروەریی یاسا، پاراستنی ژینگە و.. هتد) بووە. لەسەر هەموو ئاستەكانی كۆمەڵگە گۆڕانكاریی ڕیشەیی و ئەرێنیی هێنایە ئاراوە و، لەسەر بنەمای (ڕاستگۆیی، متمانە، ئاكار) بناغەی بۆ نیشتمانێكی ئازاد دادەنا، بە جۆرێك لەم نیشتمانەدا بەهاكانی وەك «كەرامەتی مرۆڤ، مافی ئافرەت، مافی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان، پاراستنی ژینگە، دادپەروەریی كۆمەڵایەتی» پارێزراو و ڕێزلێگیراو بن. لێرەدا هەڵوەستەیەك لەسەر چەند لایەنێكی گرنگ دەكەینەوە.

1- شۆڕشی سیاسی

شۆڕشی ئەیلوول، شۆڕشێكی سیاسی بوو، لەبەر ئەوەی خاوەنی كێشەیەك بوو كە كێشەی «خاك و گەلی كوردستان» بوو، هەڵوێستێكی مێژوویی بوو بەرانبەر پەشیمانبوونەوەی حكومەتەكەی عەبدولكەریم قاسم لە ماددەی 3ی دەستووری عێراق، كە تیایدا دەڵێت: «دەوڵەتی عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە». ئەم پەشیمانبوونەوەیەی عەبدولكەریم قاسم، ڕاستە شۆڕشی ئەیلوولی بەرپا كرد، بەڵام لە هەمان كاتدا هەستی عرووبەی شۆڤێنیی لە دەسەڵاتی ڕژێمەكانی عێراقدا گەیاندە ئەوەی كە بەعسییەكان كودەتا بەسەر عەبدولكەریم قاسمدا بكەن و لە كۆشكی كۆماریدا بیكوژن، بەڵام دوای ڕووخانی ڕژێمەكەی قاسمیش، شۆڕشی ئەیلوول هەر بەردەوام بوو، لەبەر ئەوەی خاوەنی كێشەیەكی سیاسی بوو، ئەو كێشەیەش پێویستی بە چارەسەری سیاسی هەبوو. بۆیە لەگەڵ ڕژێمەكانی دوای عەبدولكەریم قاسمیش خەباتی سیاسی بەردەوام بووە، هەتا ڕێككەوتنی ئاداری ساڵی 1970 ئیمزا كرا و مۆڵەت بە حزبی بەعس درا، ئەم ڕێككەوتنە لە ماوەیەكی دیاریكراودا بە یاسا جێبەجێ بكات، بەڵام بینیمان حزبی بەعسیش لە ڕێككەوتنی ئاداری 1970 پەشیمان بووەوە و لە ساڵی 1974 دووبارە دەستی پێكردووە.

ئەم ئاراستەیە لە شۆڕشی گوڵانیش وەك درێژەپێدەری شۆڕشی ئەیلوول هەر درێژەی هەبووە، جارێكی دی لە ساڵی 1991 بەرەی كوردستانی لەگەڵ حزبی بەعس كەوتەوە دانوستاندن و گفتوگۆ بۆ جێبەجێكردنی ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970، بەڵام كە دانوستاندنەكان سەركەوتوو نەبوون، سەرۆك مسعود بارزانی پێشنیاری بۆ بەرەی كوردستانی كرد، كە هەڵبژاردن لە كوردستان ئەنجام بدرێت، بەرهەمی ئەو هەڵبژاردنەش دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو.

لەسەر ئاستی عێراقی دوای ساڵی 2003 لەگەڵ ئەوەی بە هیوای ئەوە بووین عێراقێكی نوێی «فیدڕاڵی و دیموكراتی و فرەیی و پەرلەمانی» بونیاد بنرێتەوە و پەند لە مێژووی ڕابردوو وەربگیرێت و، ئەو مێژووە خوێناوییەی 100 ساڵی ڕابردووی عێراق دووبارە نەبێتەوە و هەموو لایەك پابەند بن بە دەستووری ساڵی 2005 و ماددەكانی جێبەجێ بكەن، بەڵام هەتا ئێستاش كێشەی سیاسیی «خاك و گەلی كوردستان» چارەسەر نەكراوە، بۆیە هەتا ئێستاش پەیام و دروشمی شۆڕشی ئەیلوول كە «كوردستان یان نەمانە» بەردەوامیی هەیە.

2- شۆڕشی چەكداری

گەڕانەوەی مستەفا بارزانی لە 6ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1958 بۆ عێراق، ئەو پەیامە بەرزە بوو «ئەگەر عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەب بێت»، ئەوا كوردیش ئەركی پاراستنی ئەو كۆمارەی لەسەر شانە، ئەو پێشوازییە جەماوەرییە گەورەیەی كورد و عەرەب لە فڕۆكەخانەی «موسەننا» لە بەغدا لە مستەفا بارزانی، جارێكی دیكە ئەو ڕاستییەی سەلماندەوە كە مستەفا بارزانی لەگەڵ دەستپێكی بەرپاكردنی شۆڕشی دووەمی بارزان بە نەتەوەی عەرەبی ڕاگەیاند، بەوەی شۆڕشی ئێمە دژی نەتەوەی عەرەب نییە و دژی ئەو ڕژێمانەیە كە هەردوو نەتەوە پێكەوە دەچەوسێننەوە.

بەداخەوە دەسەڵاتدارانی سەربازیی بەغدا كە دەسەڵاتی سیاسییشیان كەوتبووە دەست، لەم گەڕانەوەیەی مستەفا بارزانی بۆ نیشتمان و لەو پەیامە بەرزەی تێنەگەیشتن كە ئامادەیی گەلی كوردستان بۆ پاراستنی ئەو دەوڵەتەی تیایدا دەژین بەستراوەتەوە بە مافەكانیانەوە و، ئەگەر ئەو مافانە پێشێل بكرێن، ئەوا بەرگری لە خۆیان دەكەن.

لە ماوەی 14ی تەموزی ساڵی 1958 هەتا 11ی ئەیلوولی ساڵی 1961 پارتی دیموكراتی كوردستان (كە تەنیا پارتی جەماوەری كوردستانی بوو) هەوڵی دا، ئەو بارودۆخە تازەیەی دوای شۆڕشی 14ی تەمموز هاتووەتە ئاراوە تێك نەچێت و عێراقییەكان بە جیاوازیی نەتەوە و ئایینیانەوە لەم نیشتمانەدا بە ئاسوودەیی بژین، بەڵام بەداخەوە هەر هێندەی پێگە و دەسەڵاتی خۆیان پتەو كرد، دەستیان كرد بە خۆكۆكردنەوە و هێرشكردن بۆ سەر كوردستان، بەڵام خەڵكی كوردستان بە چەكی خۆیان لە ڕۆژی 11ی ئەیلوولدا بەرانبەر بە هێزەكانی عێراق ڕاوەستانەوە و بەبێ هیچ بڕیارێكی پێشوەختە شۆڕشی ئەیلوول هەڵگیرسا. ئەو تێكۆشەرە دێرینانەی كە ئێستا لە ژیاندا ماون و خۆیان لە ناو شەڕەكەی دەربەندی بازیاندا بەشدار بوون، ڕاشكاوانە دەڵێن كە شۆڕش دەستی پێكرد، پارتی دیموكراتی كوردستان خاوەنی لەشكری هێزی پێشمەرگەی كوردستانی نەبووە، ئەو خەڵكانە بوونە لەشكری هێزی پێشمەرگەی كوردستان كە خۆیان چەكیان هەبوو و لە ناو شۆڕشدا و وەك «هێز، بەتالیۆن، لق، پەل» بە شێوەی هەیكەلەی سەربازی ڕێك خرانەوە، پاشانیش حزبە عێراقییەكانی وەك حزبی شیوعی عێراقی بوونە بەشێك لە شۆڕشەكە و لە ناو سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوولدا هەموو پێكەوە لەژێر یەك ئاڵا و یەك ئاراستە و یەك پەیامی مستەفا بارزانی بەرگرییان لە كوردستان و پێكەوەژیانی برایانەی پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان و عێراق دەكرد، هەر بۆیە خەباتی چەكداریی شۆڕشی ئەیلوول خەباتێكی مرۆڤایەتی بوو. لەم شۆڕشەدا جیا لەوەی پەنا بۆ كردەوەی تیرۆریستی و كوشتنی ژن و منداڵ نەبراوە، بەڵكو سەرباز و چەكداری عێراق كە لە بەرەكانی شەڕ بەدیل دەگیران، ڕێزیان لێ دەگیرا، بریندارەكانیان لە نەخۆشخانەی شۆڕش تیمار دەكران، ئەمە وێڕای ئەوەی ڕژێمە یەك لەدوای یەكانی عێراق بە بەرنامە و تیرۆری دەوڵەتیی بەكۆمەڵیان دژی خەڵكی سڤیلی كوردستان پیادە دەكرد و بە بۆمبای ناپاڵم گوندەكانیان كاول دەكردین و هاووڵاتی سڤیلیشیان كۆمەڵكوژ دەكرد.

3- شۆڕشی دیپلۆماتی

مستەفا بارزانی ڕابەری شۆڕشی ئەیلوول هەر لە ساڵی 1943وە لەگەڵ بەرپاكردنی شۆڕشی دووەمی بارزان، بناغەیەكی پتەوی بۆ دیپلۆماتییەتی كوردستان داڕشتبوو. لەو ڕاستییە تێگەیشتبوو، شۆڕشی كوردستان بەر لە هەموو شێتك شۆڕشێكی سیاسییە و خاوەنی كێشەیەكی گەورەی «خاك و نیشتمانە» و پێویستی بە خەباتی هەمە لایەنە هەیە. كاتێك خۆی و هەڤاڵەكانی بڕیاریان دا، بچنە ڕۆژهەڵات و ببنە پارێزەری كۆماری كوردستان، لەوێ مستەفا بارزانی بووە سوپاسالاری سوپای كۆماری كوردستان، هێندەی دیكە بناغەی ئەو دیپلۆماتییەی پتەوتر كرد كە لە كوردستان دایڕشتبوو.

دوای ڕووخانی كۆماری كوردستان لە كۆتایی ساڵی 1946، پێشەوا قازی محەمەد ئاڵای كوردستانی بە ئەمانەت تەسلیمی مستەفا بارزانی كرد بۆ ئەوەی بیپارێزێت، مستەفا بارزانی بۆ پاراستنی ئەم ئاڵا پیرۆزە، بڕیارە مێژووییەكەی دا بەوەی تەسلیم نەبێت و ڕێڕەوە مێژووییەكەی دەست پێ بكات، كە نزیكەی 3000 كیلۆمەترە بۆ ئەوەی لە ئاوی ئاراس بپەڕێتەوە و بگاتە خاكی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان، كە یەكەم كۆماری سەرسنوور، كۆماری ئازەربایجان بوو.

لە ماوەی 12 ساڵی مەنفا، مستەفا بارزانی هەوڵی دا پەیوەندییە دیپلۆماتییەكانی لەگەڵ كۆی سەركردەكانی كۆنگرەی باندۆك (دەوڵەتانی جیهانی سێیەم) دروست بكات، هەوڵی دا لەگەڵ نیكیتا خرۆشۆف سەرۆكی پارتی كۆمۆنیست و سەرۆكی یەكێتیی سۆڤیەت كۆببێتەوە و دەرگای كرملین بكاتەوە، ئەم دیدارەی مستەفا بارزانی لەگەڵ سەرۆكی یەكێتیی سۆڤیەت كە بۆ ئەو كات هاوتای سەرۆكی ئەمریكا بووە، بۆ كەسایەتییەك كە نە ئیمكانیەتی هەبووە، نە دەوڵەت، لە ناو هەموو مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان و بەشی هەرە زۆری بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكانی جیهاندا كەم وێنەیە و لە ناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا دەگمەنە و زەحمەتە دووبارە ببێتەوە، وەك خوالێخۆشبوو مامۆستا عەزیز محەمەد (سكرتێری پێشووی حزبی شیوعیی عێراق) بە قسە خۆشەكانی گەورەیی ئەم دیدارەی بۆ گێڕاینەوە و، گوتی: «كە دەچووم بۆ بارەگای بارزانی، مستەفا بارزانی پاسەوانێكی هەبوو دەهاتە لام و لێی دەپرسیم: سۆڤیەت بۆ هاوكاریمان ناكات؟ منیش پێم دەگوت: بچۆ لە مەلا مستەفا بپرسە ئەو خرۆشۆفی بینیوە، خۆ من خرۆشۆفم نەبینیوە».

مستەفا بارزانی بەر لەوەی لە سۆڤیەت بگەڕێتەوە بۆ نیشتمان، لە ڕێگەی خەباتی دیپلۆماتییەوە توانی جەمال عەبدولناسر كە ئەو كات وەك ڕابەری هەموو نەتەوەی عەرەب حیسابی بۆ دەكرا، لە ساڵی 1957بگەیەنێتە قەناعەت بۆ ئەوەی بەشی كوردی لە ئیزگەی قاهیرە بكرێتەوە، كردنەوەی بەشی كوردی لە ڕادیۆی قاهیرە كە ئەو سەردەدەمە پێی دەگوترێت «سەردەمی تەكنەلۆژیای ڕادیۆ» زۆر لە دەوڵەتەكانیش ڕادیۆیان نەبووە وەك زمانحاڵی دەوڵەتەكانیان.

لە ساڵی 1958 مستەفا بارزانی ڕاستەوخۆ لە سۆڤێتەوە نەگەڕایەوە بۆ نیشتمان، بەڵكو چووە میسر و میوانی ڕابەری نەتەوەی عەرەب جەمال عەبدولناسر بوو، لەسەر فەرمانی ناسر، مستەفا بارزانی بە فڕۆكەیەكی تایبەتی نێردرایەوە بۆ نیشتمان و وەك بینیمان چۆن جەماوەری عێراق بە تەواوی پێكهاتە ئایینی و نەتەوەییەكانەوە بەو گەرمییە پێشوازییان لێ كرد، پاشانیش لەلایەن عەبدولكەریم قاسم سەرۆك كۆماری عێراقەوە پێشوازی كرا.

لەگەڵ دەستپێكی شۆڕشی ئەیلوول، مستەفا بارزانی ئەم ژێرخانە پتەوە دیپلۆماتییەی كردە بناغەی دیپلۆماتیەتی شۆڕشی ئەیلوول، خوالێخۆشبوو د.شەفیق قەزاز كە لە ساڵی 1961 قوتابی بووە لە زانكۆی ئەمریكیی واشنتۆن، لە دیدارێكی گوڵاندا ئاماژەی بەوە كرد، هەر لە ساڵی 1961 لەسەر فەرمانی مستەفا بارزانی گەڕاوەتەوە ناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش و، یەكێك بووە لەو خوێندەوارە گەنجانەی كە مستەفا بارزانی ڕایسپاردووە هەموو هەوڵی خۆیان بخەنەگەڕ بۆ ئەوەی لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەوە پەیامی شۆڕشی ئەیلوول بە ڕای گشتیی جیهان بگەیەنن، بۆ ئەمەش چەندین ڕۆژنامەنووسی ناوداری جیهانی بەتایبەتی (ئەمریكی، ڕووسی، فەرەنسی و...هتد) دەهاتنە ناوچە ئازادكراوەكانی شۆڕش و چەندین ڕاپۆرتی تەلەفزیۆنی، ڕادیۆیی، ڕۆژنامەوانییان لەسەر شۆڕش و نەربەردییەكانی پێشمەرگە ئەنجام داوە، بە سەدان و هەزاران وێنەی خەڵك و سرووشتی جوان و ژیانی سادەی خەڵكی كوردستانیان بە زوومی كامێراكانیان تۆمار كردووە و لە كەناڵە گەورەكانی جیهان بڵاویان كردووەتەوە، چەندین كتێبی گرنگیان بە زمانەكانی (ئینگلیزی، فەرەنسی، ڕووسی و...هتد) لەسەر كوردستان و شۆڕشی ئەیلوول نووسیوە و، لەسەرانسەری جیهاندا بڵاویان كردووەتەوە، كە بەشێك لەو كتێبانە كراون بە عەرەبی و لە دوای ڕاپەڕینیشەوە كراون بە كوردی.

لە مانگی ئەیلوولی ساڵی 1963 شۆڕشی ئەیلوول بووە خاوەنی ئێزگەی ڕادیۆی خۆی، لەم ئێزگەیەدا پەیامی شۆڕش و چالاكییەكانی شۆڕش بە زمانەكانی كوردی و عەرەبی بڵاو دەكرانەوە. ئێزگەكە لەسەر شەپۆلی كورت پەخش دەكرا، لە سەرانسەری عێراق و وڵاتانی دراوسێ و تەنانەت ئەوروپاش وەردەگیرا و خەڵك گوێی لە پەیامی شۆڕش و نەبەردییەكانی پێشمەگە دەبوو.

لە شۆڕشی ئەیلوولدا ئاستی دپلۆماتییەتی كوردستان گەیشتە ئەو ئاستەی كە دەوڵەتێكی زلهێزی وەك یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان، ببێتە ناوبژیوان لە نێوان سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول و حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراقدا، بۆ ئەوەی كێشەی كوردستان لە عێراقدا بە سیاسی چارەسەر بكرێت، وەك بریماكۆف باسی دەكات، سۆڤیەتی پێشان ڕۆڵی كاریگەری هەبووە لە ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری ساڵی 1970.

4- شۆڕشی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و سەروەریی یاسا

هەنگاوی گرنگی شۆڕشی ئەیلوول دابینكردنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی بووە لە چوارچێوەی سەروەریی یاسادا.

ڕەنگە زیدەڕۆیی نەبێت، ئەگەر بڵێین شۆڕشی ئەیلوول یەكێكە لەو شۆڕشە دەگمەنانەی جیهان كە لە ناوچە ڕزگاركراوەكانی شۆڕشدا كار بە شەرعییەتی شۆڕشگێڕی نەكراوە، بەڵكو دادگای دەوڵەتی هەبووە و لە چوارچێوەی یاسا مەدەنییەكاندا كاروبار و ژیانی هاووڵاتیان ڕێك خراون. هەر لە چوارچێوەی ڕێزگرتن لە كەرامەتی مرۆڤ، چەندین فەتوای تازە لە چوارچێوەی شەریعەتی ئیسلامدا بۆ ڕێكخستنی ژیانی خێزان و داكۆكیكردن لە مافەكانی ئافرەت دەركراون، كە لێرەدا ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین كە لە سایەی شۆڕشی ئەیلوولدا قەدەغە كران، كە بۆ مافەكانی ئافرەت و خێزان خۆی بە تەنیا شۆڕشێك بوو:

 قەدەغەكردنی مارەبڕینی كچ لەسەر لانكە.

 قەدەغەكردنی گەورە بە بچووك.

 قەدەغەكردنی وەرگرتنی شیربایی لەكاتی بەشوودانی ئافرەتدا.

 قەدەغەكردنی ژن بە ژن.

 قەدەغەكردنی بەشوودانی كچان لە تەمەنی منداڵیدا و دیاریكردنی تەمەنی شیاو لە لایەن یەكێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامیی كوردستانەوە.

لە بواری دابینكردنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و دابینكردنی ئاسایش و سەقامگیریی ناوچە ڕزگاركراوەكانی شۆڕشدا، بڕیاری دادگا لە سەرووی هەموو بڕیارێكی دیكەوە بووە و یاسا بەبێ جیاوازی لەسەر هەموو هاووڵاتییەكی كوردستان بە جیاوازیی نەتەوە و ئایینەوە جێبەجێ دەكرا، ئەگەر پێشمەرگەیەك كارێكی نایاسایی بكردایە، دوو جار سزا دەدرا، یەكەمیان سزای شۆڕشگێڕانە كە بریتی بوو لە «چەككردنی پێشمەرگە» بەو مانای شایستەی هەڵگرتنی ناوی پێشمەرگە نییە، دووەمیان لە ڕێگەی دادگاكانەوە بە ڕێگەی یاسایی سزا دەدرا. ئەگەر بمانەوێت دیمەنێكی ئەو سەردەمە بە نەوەكانی ئێستا وێنا بكەین، تەنیا قسەی ئەو پێشمەرگە دێرینانە بەسە كە لە شۆڕشی ئەیلوولدا پێشمەرگە بوون و ئێستا لە ژیاندا ماون و پێمان دەڵێن: «بۆچی ئێستا زەمانی مەلا مستەفایە كەسێك تەشتێك ئاڵتونی لەسەر سەر بێت و لە زاخۆوە بچێت بۆ خانەقین و كەس پێی نەڵێت بۆ كوێ دەچیت». بە ڕاستی ئەوەی ئەو تێكۆشەرانە دەیگێڕنەوە واقیعی ئارامی و ئاسایش و ئاشتیی كۆمەڵایەتیی شۆڕشی مەزنی ئەیلوولە.

5 - شۆڕشی مەعریفی

كە شۆڕشی ئەیلوول لە ساڵی 1961 دەستی پێكرد، خوێندن بە زمانی كوردی تەنیا لە یەك دوو پارێزگا هەبوو، ئەویش هەتا قۆناغی سەرەتایی، لە قۆناخی ناوەندی و دواناوەندیدا خوێندن بە زمانی عەرەبی بوو، ئەمە وێڕای ئەوەی كە ڕێژەی خوێندەوار (ئەوانەی دەیانزانی بخوێننەوە و بنووسن) لە ناو شارەكاندا ڕێژەی 10%ی كۆمەڵگەی كوردستانی تێپەڕ نەدەكرد. قوتابخانەی سەرەتایی لە زۆربەی زۆری گوندەكاندا نەبوو، بۆیە ڕێژەی خوێندەواری لەسەر ئاستی گوندنشینەكان زۆر كەم بوو، ئەوانەشی خوێندەوار بوون، دەرچووی حوجرەی مزگەوتەكان بوون.

لە شۆڕشی ئەیلوولدا، شۆڕشێك بەسەر نەهێشتنی نەخوێندەواری و بەرزكردنەوەی ئاستی زمانی كوردی و زمانی نەتەوە جیاوازەكانی كوردستاندا بەرپا كرا، شۆڕش بڕیاری دا قوتابخانەی كوڕان و كچان لە گوندەكان بكرێتەوە و دەستی كرد بە دامەزراندنی مامۆستای شۆڕش، ئەو یارمەتییەی دەدرا بە مامۆستای شۆڕش دوو سێ هێندەی ئەو یارمەتییە بوو كە دەدرایە پێشمەرگەیەك كە لە سەنگەرەكانی پێشەوەی بەرەی شەڕدا بوو. ئەم بایەخدانەی شۆڕشی ئەیلوول بەو ئاستەی كە تەنیا ئامانج لێی نەهێشتنی نەخوێندەوارییە، لە تەواوی شۆڕشەكانی جیهاندا دیاردەیەكی دەگمەن و بێ وێنەیە.

لە شۆڕشی ئەیلوولدا دەستەواژەی كوردی بووە دیاردەیەكی باوی دیدار و یەكتر بینین. بۆ یەكەم جار لە ناوچە ڕزگاركراوەكانی شۆڕشدا خەڵك كە بەیانیان یەكتریان دەبینی، بە یەكتریان دەگوت: «بەیانیت باش» بۆ یەكەم جار یەكێك هاوكاریی یەكێكی دیكەی دەكرد، بەرانبەرەكەی پێی دەگوت: «سوپاس».

لە شۆڕشی ئەیلوولدا، بۆیەكەم جار لەلایەن شۆڕشەوە هەوڵێك هاتە ئاراوە بۆ ئەوەی زەمالەی خوێندن لە زانكۆكانی ئەوروپا و ئەمریكا بۆ قوتابیی كورد دابین بكرێت، ئەوانەی هەڵگری بڕوانامەی زانكۆ و پەیمانگە و خانەی مامۆستایان بوون، بەپێی پسپۆڕیی خۆیان كاریان بۆ دیاری دەكرا و ڕێزیان لێ دەگیرا.

لەسەر ئاستی بایەخدان بە كەلتوور و فەرهەنگی كوردی و كەلتوور و فەرهەنگی نەتەوە جیاوازەكانی كوردستان، ئەو وەرچەرخانەی لە ماوەی شۆڕشی ئەیلوولدا (1961-1975) بەسەر كەلتوور و فەرهەنگی هەموو نەتەوەكانی كوردستان هات، لەوانەیە 10-15 هێندەی هەموو بەرهەمی مێژووی ئەو نەتەوانە و دەیان جار زیاتریش بێت. لە ساڵی 1961 لەوانەیە ژمارەی ئەو كتێبانەی لە ناو كتێبخانەی كوردیدا بە زمانی كوردی هەبوون، 100 دانەی تێپەڕ نەكردبێت، لەوانەشە زۆر لەو كتێبانە بەرهەمی شاعیرەكان بووبێت، بەڵام لە شۆڕشی ئەیلوولدا ئەم ژمارەیە گەیشتە دەیان هەزار كتێب، دەیان ڕۆژنامە و دەیان گۆڤار بڵاو كرانەوە، لەمەش زیاتر بۆ بایەخدان بە زمان و كەلتوور و فەرهەنگ، كۆڕی زانیاریی كورد دامەزرا، ئێستاش موجەلەدەكانی ماون كە هەر یەك ژمارەیان نزیكەی 1000 لاپەڕەیە.

6 - شۆڕشی پاراستنی ژینگە

چەمكی ژینگە لە شۆڕشی ئەیلوولدا هەمان ئەو پێناسەیەیە كە لە فیكر و عەقیدەی بارزاندا بۆ چەمكی ژینگە كراوە و ئەم بوارانە هەمووی دەگرێتەوە:

 پاراستنی دارستانەكان و قەدەغەكردنی بڕینەوەی دار و بەكارهێنانی بۆ خەڵووز و سووتەمەنی.

 پاراستنی هاوسەنگیی ژینگە و قەدەغەكردنی ڕاوكردنی ئاژەڵی كێوی و، قەدەغەكردنی ڕاوكردنی ماسی لە وەرزی زاوزێدا، قەدەغەكردنی ڕاوكردنی ماسی بە تی ئێن تی.

 قەدەغەكردنی ڕاوكردنی پەلەوەر، بەتایبەتی ئەو پەلەوەرانەی كە ژینگەی جوانی كوردستان دەڕازێننەوە.

 قەدەغەكردنی مامەڵەی خراپ لەگەڵ سەرچاوەی ئاوی سرووشتیی سەر زەوی و سەرچاوەكانی ئاو.

پێش دەستپێكردنی شۆڕشی ئەیلوول، ئەم پرەنسیپانە تەنیا لەو ناوچانەی كوردستان پیادە دەكران كە خۆیان بە پێڕەوی فیكر و عەقیدەی بارزان دەزانی، بەڵام لەگەڵ دەستپێكی شۆڕشی ئەیلوولدا ئەم پرەنیسپە بەرزانە بوونە هزرێكی كوردستانییانە و لە ناوچە ڕزگاركراوەكانی شۆڕشدا پیادە دەكران و لە ماوەی چوار ساڵی ڕێككەوتننامەی ئاداریشدا لە ساڵی 1970 تا 1974 لەسەرجەم پارێزگاكانی كوردستان پیادە دەكران، بە كەركووكی دڵی كوردستانیشەوە.

لە ئێستادا كە جیهان بەدەست گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و پیسبوونی ژینگەوە دەناڵێنێت و، ماوەی نزیكەی 30 ساڵە ڕێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان ساڵانە كۆنفرانسێكی گەورە لەسەر گۆڕانكاریییەكانی كەشوهەوا ڕێك دەخات و لایەنەكانی پەیوەندیدار بە گۆڕینی كەشوهەوا «Conference of the Parties» لەسەرانسەری جیهان پێكەوە كۆدەكاتەوە بۆ ئەوەی ڕێگە لە دەرهاویشتە نەرێنییەكانی گۆڕینی كەشوهەوا لە جیهاندا بگرێت، بۆ ئەمساڵ لووتكەی 29ی لایەنە پەیوەندیدارەكان «COP29» لە مانگی تشرینی دووەمی داهاتوو لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان بەڕێوە دەچێت.

ئەگەر لە ڕوانگەی كۆنفرانسی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بۆ گۆڕینی كەشوهەوا سەیری ئەم پرسیارە هەستیارە بكەین، ئەوا لە ساڵی 1997ـەوە نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری داوە ساڵانە لایەنە پەیوەندیدارەكانی گۆڕانكاریی كەشوهەوا پێكەوە كۆبكاتەوە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ پیسبوونی ژینگەی جیهان دابنێن، ئەمەش بەو حیسابەی كە كۆی ئەو گۆڕانكارییانەی لە كەشوهەوای جیهاندا هاتوونەتە ئاراوە، سەرچاوەكەی پیسبوونی ژینگەیە، هۆكاری ئەم پیسكردنەی ژینگەش وەك بیرمەندانی سەردەم زۆر ڕاشكاوانە جەختی لەسەر دەكەنەوە، پەیوەندیی بە سیاسەتی دەوڵەتانی جیهان و بەتایبەتی دەوڵەتانی پیشەسازیی گەورەوەوە هەیە، كە هەست بە بەرپرسیاریەتی ناكەن بەرانبەر بە پاكڕاگرتن و ڕاگرتنی هاوسەنگیی ژینگەوە، بەڵام ئەوەی بۆ كوردستانییەكان بە جیاوازی ئایین و نەتەوەوە جێگەی شانازییە، ئەوەیە كە شۆڕشی ئەیلوول هەر لە سەرەتای هەڵگیرساندنییەوە پاراستن و ڕاگرتنی هاوسەنگی ژینگەی كوردستانی كردە پرەنسیپی ژیانی ڕۆژانەی خەڵكی كوردستان.

لە دوا ئەو هێرشە تیرۆریستییەی كە تیرۆریستانی ئەلقاعیدە لە 11ی ئەیلوولی 2001 كردیانە سەر سەنتەری بازرگانی جیهانی لە نیویۆرك، جورج دەبلیو بوشی سەرۆكی ئەمریكا داوای لە كۆی دەوڵەتانی جیهان دەكرد شەڕی دژی تیرۆر ڕابگەیەنن و بێنە ناو بەرەی شەڕی دژی تیرۆرەوە، ئەم كارەساتە كە هاوكات بوو لەگەڵ چلەمین ساڵیادی شۆڕشی ئەیلوولدا، سەرۆك بارزانی لە پەیامێكی مێژووییدا بە هەموو جیهانی ڕاگەیاند «گەلی كوردستان لە 11ی ئەیلوولی 1961 و لەگەڵ دەستپێكردنی شۆڕشی مەزنی ئەیلوول شەڕی دژی تیرۆری ڕاگەیاندووە و لەبەرەی شەڕی دژە تێرۆردا بووە»، ئەمەش خاڵێكی دیكەی شانازییە كە شۆڕشی ئەیلوول بۆ گەلی كوردستانی لە مێژوودا تۆمار كردووە.