فەرهاد محەمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیریی و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانە، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا «هەموار كردنی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی» بەم جۆرە دید و تێڕوانین و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

یاسای باری كەسیی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959، دوای پێشنیاری فراكسیۆنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بۆ هەمواركردنەوەی، كۆمەڵگەی عێراقی بەسەر دوو بەرەدا دابەش كردووە، بەرەیەك دەیەوێت هەموار بكرێتەوە بەو شێوازەی كە خۆیان دەیانەوێت یاساكە ببێتە چوارچێوەیەك بۆ جێبەجێكردنی ئەو دوو مدەوەنەیەی وەقفی شیعی و سوننی كە شەش مانگ دوای تێپەڕاندنی هەمواركردنی یاساكە تێدەپەڕێت، بەرەیەكیش هاوپەیمانییەكیان پێك هێناوە بە ناوی هاوپەیمانی 188 دەیانەوێت یاسای باری كەسیی عێراق وەك خۆی بمێنێتەوە و دەستكاری نەكرێت.

كە ئەم دیمەنە سیاسییەی ناو ڕای گشتیی عێراقی دەبینیت، بیركردنەوەت بۆ ئەوە دەچێت كە یاسای 188 یاسایەكی مۆدێرنی هاوچەرخە، بۆیە چالاكوانان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئازادیخوازان و ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بەو جۆرە داكۆكیی لێ دەكەن و، نایانەوێت ئەو یاسایە دەستكاری بكرێت، ئەمە لە كاتێكدایە كە یاسای 188 ماوەی 16 لە كوردستان كاری پێ ناكرێت و دوای هەمواركردنەوەی بووەتە یاسای ژمارە 15ی ساڵی 2008 و ژمارەی ماددەكانیشی لە 94 مادەوە كەم كراوەتەوە بۆ 28 ماددە.

ئەم هەڵوەستەكردنە ئەوەمان پێ دەڵێت، یاسای 188 خۆی یاسایەكی كۆنە و لەگەڵ ئەم سەردەمەدا ناگونجێت و ماوەی 65 ساڵی بەسەردا تێپەڕیووە، بەڵام ترسی ئافرەتان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەوەوە سەرچاوە گرتووە كە ئەم هەمواركردنە، مامەڵەكردن لە پرسەكانی باری كەسیی هاووڵاتی عێراق دەباتەوە بەردەم ئەحكامەكانی فیقهی جەعفەری و فیقهی مەزهەبەكانی دیكەی سوننە، كە مێژووی ئەم فیقهانە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی یەكەمی كۆچی كە دەكاتە سەدەی حەوتەمی زایین، كە دەكاتە نزیكەی 1400 ساڵ پێش ئێستا.

چەمكی فیقهی ئیسلامی كە لە ناو فەرهەنگی زمانی عەرەبیدا بۆ ماناكەی دەگەڕێیت بەم جۆرە تەفسیر كراو «الْفَهْمُ للشيء والعلم به، وفهم الأحكام الدقيقة والمسائل الغامضة» ئەمەش واتە تێگەیشتن لە شتێك، تێگەیشتن لە ئەحكامە وردەكان و پرسە نا ڕوونەكان»، كە دەیكەیت بە زمانی ئینگلیزی دەبێتە «Islamic Jurisprudence» كە دەكاتە «فەلسەی ئیسلام بۆ یاسا»، ئەم ئاراستەیە بە بۆچوونی سەردەمییانەی یاسا ئەو مانایە دەگەیەنێت، مادام ئیسلام «قورئان و سوننە» چوارچێوەیەكن بۆ بیركردنەوە و تێگەیشتن لە ئەحكامە وردەكان و پرسە نا ڕوونەكان، ئەوا وەك محەمەد شەحرور بیرمەندی ئیسلامی دەڵێت: «دەبێت لە هەموو سەردەمێكدا وا بیر بكەینەوە كە پێغەمبەر «د.خ» ماوەی هەفتەیەكە كۆچی دوایی كردووە و، هیچ ئەحكام و مەزهەبێك نییە، دەبێت لە چوارچێوەی (قورئان و سوننەت) جارێكی دیكە بیر بكرێتەوە و لە وردەكارییەكانی سەردەم تێبگەین و لەبەر ڕۆشنایی ئەو سەرچاوانەدا یاسا بۆ سەردەمی خۆمان دابنێین».

لەسەر ئەم پرسە عەبدولعەزیز بەلقزیز بیرمەندی دیاری مەغریبی دەڵێت: «كێشەی ئێمە لە جیهانی ئیسلامیدا ئەوەیە كە ئەحكامی فیقیهی مەزهەبە جیاوازەكانمان لە سەرووی ئاستی دەق (دەقی قورئان) پیرۆز كردووە، وەك ئەوەی ئەو ئەحكامانە دەقی ئاسمانی بن و قابیلی گۆڕانكاری نەبن، ئەمە لە كاتێكدا ئەو ئەحكامانە ئیجتیهادی مرۆڤێكە بۆ تێگەیشتنی لە دەقێكی پیرۆزی قورئان، وەك پێغەمبەریش (د.خ) پێمان دەڵێت ئەوەی ئیجتیهاد دەكات مەرج نییە ئیجتیهادەكەی ڕاست بێت، بەڵكو جاری وا هەیە هەڵەش دەكات، وەك دەفەموێت «إذا حكم الحاكم فاجتهد ثم أصاب فله أجران، وإذا حكم فاجتهد ثم أخطأ فله أجر»، ئەمەش مانای وایە مەرج نییە هەموو كاتێك دادەر یان زانای فیقهی لە ئیجتیهادەكەیدا سەركەوتوو بێت، بۆیە مرۆڤە و دەكرێت هەڵە بكات» .

یاسای 188ی ساڵی 1959 ش، پێش هەموو شت ئیجتیهادی كۆمەڵێك قازی و یاساناس و شەرع ناسە لە كۆی مەزهەبەكانی ئیسلام بە مەزهەبی جەعفەرییشەوە، هەموو ئەو 94 ماددەیەی ئەو یاسایەی پێك هێناوە سەرچاوەكەی یەكێكە لە مەزهەبەكانی ئیسلام، پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی 65 ساڵ پێش ئێستا یاساناس و زانایانی ئیسلامی «شیعە و سوننە» لە عێراقدا گەیشتنە ئەو قەناعەتەی لە كۆی ئەحكامی مەزهەبەكانی ئیسلامدا یاسایەك دابڕێژن بۆ ئەوەی پرسەكانی باری كەسیی پێ ڕێك بخەن، بۆ ئەوەی ئوممەی ئیسلامی لە عێراقدا بە شیعە و سوننەوە لە چوارچێوەی یاسایەكدا باری كەسیی خۆیان ڕێك بخەن و كۆمەڵگەكە بە یەكگرتوویی بمێنێتەوە، یان وەك ئێستا وەك ئەوەی لەم پێشنیاری هەمواركردنەدا بە ئاشكرا كۆمەڵگەی عێراقی بەسەر ئەحكامی وەقفی سوننی و شیعەدا دابەش دەكات، لەمەش خراپتر ئەوەیە دادگاكان دەخاتە ژێر ئەحكامی مدەوەنەی هەردوو وەقفی سوننە و شیعە و دەبێت ئەحكامەكانی ئەوان پەسەند بكات، بە ڕاستی كارەساتێكی گەورە بۆ یاسا و دەسەڵاتی دادوەری لە عێراقدا دروست دەكات.

دیاردەیەكی دیكە كە هەڵوەستەی لەسەر دەكەین و تووشی سەرسامی دەبین، ئەوەیە لە ناو كۆمەڵگەی شیعە و سوننەدا هاوسەرگیریی تێكەڵاو هەیە، ئەمەش بەو مانایەی ژن و ژنخوازی لە نێوانیاندا هەیە، جاری وا هەیە كچەكە سوننەیە و كوڕەكە شیعە و بە پێچەوانەشەوە و، پێكەوە بە هاوبەشی خێزانێك دروست دەكەن، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ئەحكامی مەزهەبەكان بە چوار مەزهەبەكەی سوننە و مەزهەبی ئیمام جەعفەری شیعەشەوە، بە شەرع ڕێگەی ئەوەی دابێت كە هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە بە هاوبەشی بناغەی خێزانێك دروست بكەن و پێكەوە منداڵێكی هاوبەش «النسب المشترك» لە هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە بێتە دنیاوە، ئیدی بۆچی دەبێت یاسایەك دژی ئەحكامی ئیسلامی هەبێت كە پێكەوە كاروباری باری كەسی هەردوو مەزهەبەكە ڕێك بخات.

كەواتە ئەم پێشنیارەی فراكسیۆنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە بۆ هەمواركردنەوەی یاسای 188 هیچ پەیوەندیی بە یاسا و ڕێكخستنی كۆمەڵایەتییەوە نییە، بەڵكو هاندەرێكی سیاسی لە پشتەوەیە، كە ئامانجی بە ئیسلامیكردنی كۆمەڵگە و سەپاندنی هەژموونی شیعە گەڕایی و پەرتەوازەكردنی كۆمەڵگەی موسڵمانە، كە پەروەردگار پەرتەوازەیی ڕەت دەكاتەوە و فەرمانمان پێ دەكات «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا».