د.بەشیر حەداد جێگری پێشووی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق: ئەم هەمواركردنە پەیوەندی نێوان هاووڵاتی و دادگا لاواز دەكات و ڕێگا دەدات له دەرەوەی دادگا گرێبەستی هاوسەرگیری ئەنجامبدرێت
د.بەشیر حەداد جێگری پێشووی سەرۆكی پەرلەمانی عێراقە و یەكێكە لە زانا ئایینییە ناسراوەكانی كوردستان و عێراق و دكتۆرای لە فەلسەفەی شەریعە و هزری ئیسلامیدا هەیە و لە هەموو كۆڕو كۆڕبەندە سیاسی و فیكری و ئاینییەكاندا ئامادەبوونی و قسەی راشكاوانەی خۆی هەیە، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «هەموار كردنی یاسای باری كەسیی عێراق وهۆكارەكانی» زۆر بەراشكاوی له ڕوانگەی فەلسەفەی شەریعە و فیكری ئیسلامی بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.
زۆر سوپاس بۆ بەشی رۆشنبیری و راگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ سازدانی ئەم گفتوگۆ راشكاوانە لەسەر پرسێكی گرنگ و هەستیار كە « پێشنیاری هەمواركردنەوەی یاسای كەسیی عێراقە» هەروەها بەخێرهاتنی میوانە بەڕێزەكان دەكەم كە بەشێكیان لە بەغداو شارەكانی عێراقەوە بۆ ئەم گفتوگۆیە بانگهێشت كراون، ئەم پرسە بیروبۆچوونی جیاواز لە خۆی دەگرێت بۆیە ئومێدەوارم بەشداربووان بە گیانی وەرزشی بیروبۆچوونە جیاوازەكان وەربگرن.
پێش هەموو شت یاسای باری كەسی بۆ هەر كۆمەڵگەیەك سەمامی ئەمانە بۆ ئاسایشی كۆمەڵایەتی، دەكرێت بڵێم ئەندازەی سیستمی كۆمەڵایەتیشە، بۆیە زۆر گرنگە، ئەگەر ئەم سیستمە كێشەی تێبكەوێت ئەوا هەموو كۆمەڵگە كێشەی تێدەكەوێت.
بەر لەوەی هەڵوەستە لەسەر لایەنە نەرێنییەكانی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە بكەین من چەند پرسیارێك بەگشتی ئاراستەی بەشداربووانی ئەم گفتوگۆیە و رای گشتی دەكەم:
ئایا كۆمەڵگەی عێراقی هیچ پێویستییەكی بە هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی هەیە؟
ئایا ئەو ماددانەی پێشنیاركراون بۆ ئەوەی هەموار بكرێنەوە له بەرژەوەندی سیستمی كۆمەڵایەتی عێراقدایە یان زیانی پێدەگەیەنێت؟
ئایا یاسای باری كەسیی عێراقی ژمارە 188ی ساڵی 1959 هیچ بۆشایی یان كەموكورتییەكی یاسایی تێدایە هەتا ناچاربین هەمواری بكەینەوه، یان كەس تانەی لەسەر تۆماركردووە بۆ ئەوەی هەموار بكرێتەوە؟
ئایا ماددەی 41ی دەستوور كە كراوە بە بنەما بۆ ئەم هەمواركردنەوەیە بە تەواوەتی لەم پێشنیاری هەموارەدا جێبەجێكراوە؟ یان تەنها داوای چواریەكی دەكات؟
بۆچی لە ئێستادا و لەم بارودۆخەدا پێداگیری دەكرێت ئەم هەموارە تێپەڕێنرێت؟
بەڕێزان .. پرسی هەموار كردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق بابەتێكی كۆنە، لە دوای درووستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە چەندین جار هەوڵی بۆ دراوە. و دوای رووخانی رژێمی پێشووش لە 2003 داوای هێز و لایەنە شیعیەكانی عێراق بووە و خوالێخۆشبوو (عبدالعزیز الحكیم) ئەو كات لە خولی خۆی كە سەرۆكی ئەنجومەنی حوكم بوو، بە بڕیاری ژمارە 137 یاسای باری كەسیی عێراقی هەڵوەشاندەوە لە دوای ئەوەشەوە لە 2004 پۆل بریمەر ئەو بڕیارەی هەڵوەشاندەوە و یاساكەی گەڕاندەوە. و پاشانیش لە ساڵی 2014 ویسترا هەموارە مەزهەبییەكە بێنن بۆ پەرلەمان، بەڵام سەركەوتوو نەبوون. لە 2020 یش كە ئەوكات ئێمە لە پەرلەمانی عێراق بووین داوای هەموار كردنەوەی مادەی 57 ی یاساكەیان كرد ئەوە بوو سەركەوتوو نەبوو و رەتكرایەوە، بەڵام لەمساڵدا 2024 جارێكی دیكە هێنراوەتەوە و دەیانەوێت تێی پەڕێنن دوای ئەوەی هەمواری یاسای پشووەكانیان تێپەڕاند.
لە ئێستادا كێشە لەسەرۆكایەتی پەرلەمانی عێراق هەیە، پۆستی سەرۆكی پەرلەمان كە هی عەرەبی سوننەیە ئێستا بەتاڵەو هەتا ئێستا پڕنەكراوەتەوە، بۆیە دەیانەوێت ئەو پرس و یاسایانەی كە پێشتر نەدەتوانرا تێپەڕێنرێت ئێستا لە غیابی سەرۆكی پەرلەماندا تێپەرێنن.
د.هاشم كەندی لە قسەكانیدا گووتی «ئومێدەوارم دژایەتیی ئەم پرسە لە هەرێمی كورستانەوە بەشێوەیەكی سیاسی تەبەننی نەكرێت»، لە وەڵامی ئەو بۆچوونەدا دەڵێم «بەڕێزم ئەم پرسە لەناو كۆبوونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی بەشێوەیەكی سیاسیی تەبەننی كراوە، لەو كۆبوونەوەی چوارچێوەی هەماهەنگی چوار پرس باسكراوە كە بریتین لە:
كێشەی سەرۆكی پەرلەمان.
بابەتی چارەسەركردنی گروپ ومیلیشیا چەكدارەكانی شیعە .
رێككەوتننامەی ئەمنی ئەمریكا وعێراق.
هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959 و تێپەڕاندنی له پەرلەمان .
ئەگەر سەرنج لەو خاڵانە بدەین كە لە كۆبوونەوەكە وەك پرسی گرنگ و چارەنووسساز قسەیان لەسەر كراوە، دەبینین هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی بە هاوتای ئەو كێشە گرنگ و چارەنووسسازانەی عێراق دانراوە، بۆیە ئێمە دەڵێین مادام ئەم پرسە به سیاسی كراوە هیچ ڕێگریش لەوە نییە كە بە شێوازی سیاسییش پێشی لێ بگیرێ وڕێگریی لێ بكرێ. ئەم بابەتە ئەگەر پرسێكە پەیوەندی بە باری كەسی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی عێراقەوە هەیە، با پسپۆرانی فیقهی و یاسایی و كۆمەڵناسی و دادوەری و ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ وكۆمەڵگەی مەدەنی گفتوگۆی لە سەر بكەن.
ئەوجا لێرەوە ئەگەر هەڵوەستەیەك لەسەر لایەنە نەرێنییەكانی ئەم هەمواركردنەوەیە بدەین، ئەوا دەبینین:
ئەم هەمواركردنەوەیە پێچەوانەی هەموو پابەندبوونە نێودەوڵەتییەكانی دەوڵەتی عێراقە، وەك رێككەوتننامەكانی مافەكانی منداڵ، رێككەوتنی رێگرتن لە جیاكاری بەرامبەر مافەكانی ئافرەت (سیداو)، پشتكردن لەم پابەندبوونانە لەوانەیە ببێتە كێشە بۆ حكومەتی عێراق لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.
ئەم هەموار كردنە سیمای ململانێیەكی سیاسیی پیشاندەدات و ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە كە هەوڵێك بێت بۆ سەپاندن و فەرزكردنی ئیرادەی لایەنێك بەسەر لایەنەكانی دیكەدا. ئەمەش وەك پەیامێكە بۆ پێكهاتەكانی دیكە كە لایەنە سیاسییەكانی شیعە پێیان دەڵێن ئێوە رازی بن یان دژ بن، ئێمە هەر یاسا و بڕیاڕێك مەبەستمان بێت به زۆرینە دەتوانین تێیپەڕێنین.
ئەم هەموار كردنە پشت به دوو مدەوەنەی وەقفی سوننی و شیعی دەبەستێت، كە ئێستا دیار نییە ودوای شەش مانگ ئامادە دەكرێت، ئەمە چ لۆژیكێكە دەنگ لەسەر یاسایەك بدەیت دوای شەش مانگی دیكە بزانی ناوەرۆكەكەی چییە و لە ئێستادا هیچ دیارنییە و هیچیش لەبەر دەست نییە.
ئەم هەمواركردنە پێچەوانەی ماددەی(14)ی دەستووری عێراقە كە دەڵێت « عێراقییەكان بەجیاوازی رەگەز و نەتەوە لەبەردەم یاسا یەكسانن»، بۆیە كاتێك ئەم هەموارە تێپەڕێت مافی ئافرەت پێشێل دەكرێت و پیاو دەتوانێت ئەو مەزهەبەی بەسەردا بسەپێنێت كە هەڵیدەبژێرێت.
پێچەوانەی ماددەی (88)ە كە دەڵێت «دادوەرەكان سەربەخۆن و جگە لە یاسا لەژێر ڕكێفی هیچ دەسەڵاتێكی تردا نین. نابێت هیچ دەسەڵاتێك دەست بخاتە دادگاو كاروباری دادوەرییەوە.»، بەڵام بەپێی ئەم هەموارە دەسەڵاتی مەرجەعی ئایینی بەسەر دادوەرەكاندا باڵا دەبێت، ك ئەمەش پشێوی وفەوزایێكی گەورە دروست دەكات.
مەرجەع یان مەزهەب دەبێتە بۆچوونی یاسایی و هێزی یاسا وەردەگرێت، ئەمەش متمانەی هاووڵاتی بە دادگا لاواز دەكات وشكۆی یاسا و دامەزراوەی دادگا ناهێڵێت.
خێزانی عێراق دەكەوێتە ناو پاشاگەردانی مەزهەب و فەتوا، چونكە ئێمە دەزانین لە ناو مەزهەبی شیعە مەرجەعی زۆر هەیە، هەروەها لەناو مەزهەبی سوننە ئەقوالی زۆر و مەزهەبی زۆر هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی فەتوا و ڕاوبۆچوونی جیاواز زۆر بێت بەمەش پاشاگەردانی لە سیستمی خێزانی درووست دەبێت.
هەمواركردنە پەیوەندی نێوان هاووڵاتی و دادگا لاواز دەكات، چونكە ڕێگا دەدات هاووڵاتیان له دەرەوەی دادگا گرێبەستی هاوسەرگیری ئەنجامبدەن.
هەموارە دەبێتە هۆكاری زیادبون وبە یاساییبونی بەشودانی منداڵ، وهاوسەرگیری كاتی «موتعە» وشتی تریش.
پرسیاری گرنگی ئێمە لێرەدا ئەوەیە لەم بارودۆخەی ئێستای عێراقدا، هاووڵاتیان هیچ كێشەیەكیان نییە تەنیا كێشەی هەمواركردنی یاسای باری كەسی نەبێت ؟؟ باشە بۆ ناچن كار بۆ ئەوە بكەن « یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی خێزانی» و یاسای نەوت گاز، ئەنجومەنی فیدڕاڵی دەربكەن، بۆ ناچن بیر لەوە بكەنەوە كە 55 ماددەی دەستوریمان هەیە كە هەر یەكەیان پێویستی بەوە هەیە بە یاسا رێكیان بخەین.
لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش گومان لەسەر ئەو دانیشتنەی پەرلەمان هەیە كە خوێندنەوەی یەكەم بۆ ئەم پێشنیاری هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی كراوە لە هۆڵەكەدا نیسابی یاسایی نەبووە و ژمارەكە كەمتر بووە لەو ژمارەیەی ڕاگەیەنرا كە گوایە 177 ئەندام بووە. ئێمە پێمان وایە كە ئەم یاسایە ئەگەر تێشپەرێنرێت، دواتر لەلایەن بەشێك لە ئەندامانی پەرلەمان و رێكخراوەكانی ئافرەتان و خێزان وكۆمەڵگەی مەدەنیەوە دەتوانرێت هەم تانە لەسەر هەموارەكە و هەم لەسەر ئەو دانیشتنەی پەرلەمانیش تۆمار بكرێ.
لایەنگرانی هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ئەم هەموارە هیچ شتێك لەسەر كەسێك فەرز ناكات، منیش دەڵێم راستە هیچ شتێك فەرز ناكات، بەڵام دەرگایەك دەكاتەوە و بوار دەرخسێنی بۆ ئەوەی زۆر شتی خراپ بكرێت، یان دەڵێن بۆچی یاسایەكی وەك یاسای باری كەسی كە 65 ساڵە دانراوە ئێستا ئەگەر هەموار بكرێت ئاسایی نەبێت؟ یا دەڵێن ئەو یاسایە لە بارودۆخێكی تایبەت و هەستیاردا دەرچووە.
ئەم بیانووانەی لایەنگیرانی هەموار كردنی ئەم یاسایە بۆ تێپەراندنی ئەم یاسایە دەیهێننەوە، بیانوو و پاساوی واقیعی نین، بەڵكو دەیانەوێت لەم رێگەیەوە وڵات بەرەو بارودۆخێك بەرن كە سەدان ساڵ بگەڕێتەوە بۆ دواوە، ئەمەش كارێكی ترسناكە.
لە كۆتاییشدا دەڵێین گرنگە بەدیلمان هەبێت بۆ ئەم هەموارە، بە دیدیی ئێمە ئەگەر تێبینی و گلەیی لەسەر چەند ماددەیەكی ئەم یاسایە هەبێت، با لە بەر رۆشنایی گفتوگۆیەكی زانستیی وئەكادیمی پسپۆرانی یاسایی و كۆمەڵناسی وئایینی وكۆمەڵگەی مەدەنی بەرەو باشتر هەموار بكرێتەوە. وە یا بە لانی كەم ئەم هەمواركردنەوەیە دوابخرێت تا ئەو كات هەردوو مدەوەنەكە ئامادە دەكرێت، ئەوكات پێكەوە لەگەڵ مدەوەنەكە دیراسەتێكی وورد و باشی بكرێت ئینجا بڕیاری لەسەر بدرێت.
