پەیمان عزەدین ئەندامی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستانە و یەكێكە لەو چالاكوانانەی ڕێكخراوەكانی ژنان و كۆمەڵگەی مەدەنی، كە هەر لە دوای ڕاپەرینی بەهاری 1991ـەوە خەباتی كردووە بۆ بەدیهێنانی مافەكانی ئافرەت و خێزان و منداڵ و ئەندامی لیژنەی هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسیی هەرێمی كوردستان بووە لە ساڵی 2008، ئێستا وەك چالاكوان و پارێزەرێك بەردەوامە لە خەباتی مەدەنی، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (هەموار كردنەوەی یاسای باری كەسیی عێراق و ئاكامەكانی) زۆر ڕاشكاوانە لەسەر ئەم پرسە هەستیارە ڕای خۆی دەبڕی و بەم جۆرە دیدو بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی دەڕبری:

 

سەرەتا دەستخۆشیتان لێ دەكەم بۆ سازدانی ئەم گفتوگۆیە لەسەر ئەم پرسە گرنگە.

لەم گفتوگۆیەدا بەشداربووانی بەڕێز زۆر ڕەخنەیان لە د.هاشم كەندی گرت، بەڵام من دەستخۆشی لێ دەكەم و پشتگیریی دەكەم كە گوتی: «یاسای باری كەسیی ئێستای عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959، یاسایەكی خراپە»، بە ڕاستی یاسایەكی زۆر خراپە و منیش پشتگیری لێ دەكەم.

من لە دوای ڕاپەڕینەكەی بەهاری ساڵی 1991 هەتا ئێستا، كار لەسەر پرسی ژنان دەكەم، لە ساڵی 1992 دوای دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئێمە كارمان بۆ هەمواركردنەوەی ئەو یاسایە (یاسای ژمارە 188ی ساڵی 1959) كردووە، ئەمەش بەڵگەیە بۆ ئەوەی ئەم یاسای ئێستای باری كەسیی عێراق، یاسایەكی زۆر خراپە و هی ئەوە نییە دەستی پێوە بگرین، خراپییەكەشی ئەوەیە لەم یاسایەدا دەتوانی داوای ملكەچی(مطاوعة)ی ژن بكەی بۆ پیاوەكەی.

قسەكردن لەسەر یاسا بە گشتی و یاسایەك بۆ ڕێكخستنی خێزان و مافەكانی ئافرەت و منداڵ، پرسێكی دنیاییە، ئەو خەڵكانەی لەو سەردەمە پێكەوە لە جوگرافیایەكدا دەژین، دەزانن چۆن ڕێكی دەخەن، بۆیە ناكرێت ئێمە پشت بە فەتوا یان فقهێك ببەستین كە تەنیا بۆچوونی مەزهەبێكە تا بمانەوێت ژیانی ئێستامانی پێ ڕێك بخەین، ئەمە پێغەمبەری ئیسلامیش (د.خ) ئاماژەی پێ كردووە، كە ڕێگریی كردووە لەوەی جووتیارەكانی مەدینە بەردەوام بن لە پیتدانی داخورماكان، ئەمە لە فەرموودەكاندا پیێ دەگوترێت (نهی النبی – ص- عن لقاح النخل ).

دەڵێن: كاتێك پێغەمبەر (د.خ) كۆمەڵێك جووتیاری لە مەدینە بینی خەریكی پیتاندنی دارخورماكان بوون، پرسی ئەو جووتیارانە چی دەكەن؟ لە وەڵامدا پێیان گوت دارخورماكان دەبێ بپتێنرێن ئەگیان بەر ناگرن، پێی گوتبوون مەیكەن، خوا بەریان پێ دەگرێت، بەڵام دارخورماكان بۆ ساڵی داهاتوو بەریان نەگرت، بۆیە پێغەمبەر پێی گوتن (أنتم أعلم بأمر دنیاكم)، واتە ئێوە خۆتان باشتر لە كاروباری دنیایی خۆتان دەزانن.

لە سەردەمێكدا كەمتر لە 60-70 ساڵ پێش ئێستا، مامۆستای ئایینی لە كوردستان هەبووە كە كچی لەسەر بێشكە مارە بڕیوە، ڕێگەی بە گەورە بە بچووك و ژن بە ژن دابێت، ئێ خۆ ئەو مامۆستایەش ئەو كارەی كردووە هەر پشتی بە بۆچوون و فەتوای هەندێك مەزهەب بەستووە، بەڵام ئەمڕۆ د.عەبدوڵا شێركاوەیی فەتوای ئەنجوومەنی باڵای فەتوای یەكێتیی زانایانی بۆ خوێندینەوە، كە نابێت كچ لە خوار 18 ساڵ بەشوو بدرێت، نابێت لە دەرەوەی دادگا مارەبڕ بكرێت، بەڕاستی من وەك ژنێك شانازی بەو فەتوایەوە دەكەم، ئەمە خوێندنەوەیەكی تازەیە بۆ ئایین و خۆگونجاندنە لەگەڵ ڕەوتی پێشكەوتنەكانی سەردەم، بۆیە جێگەی دەستخۆشییە.

بۆ سەلماندنی ڕوویەكی دیكەی خراپیی ئەم یاسای ئێستا « 188 ساڵی 1959»، كاتێك لە ساڵی 2008 حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری دا ئەو یاسایە هەموار بكرێتەوە، خۆشبەختانە من و بەڕێز د.بەشیر حەدادیش كە لێرە ئەندامی ئەو لیژنە 10 كەسییە بووین، ئەو یاسایەمان هەمواركردەوە، لە كاتی پرۆسەی هەمواركردنەوەدا ئێمە وەك ژنان زۆر ناڕازی بووین لە هەڵوێستی ئەو دەستەیە، پێمان وابوو مافەكانی ژنان زۆر سنووردار دەكەن، بەڵام وەك ئەو پەندەی هەیە كە دەڵێت «ئەگەر دڵتان توندبوو و بێ تاقەت بوون بچن سەردانی گۆڕستان بكەن، بۆ ئەوەی بزانن قەبر هەیە و مەرگ هەقە»، بە ڕاستی كە پێشنیاری یاسا هەمواركراوەكەی عێراق دەخوێنینەوە، دەبێت دیسان سەردانی سەرقەبران بكەین، چونكە ئەم هەموارە مەرگمان پیشان دەدات لەبەر ئەوەی هێندە مافی خێزان و ئافرەت و منداڵ پێشێل دەكات.

لەگەڵ ئەو تێبینییانەی لەسەر خراپیی یاسای 188ی ساڵی 1959 هەمە، بەڵام لایەنێكی زۆر باشە كە سوودی لە هەموو مەزهەبەكان وەرگرتووە بۆ ئاسانكردنی ژیانی خەڵك، د.هاشم كەندی لە یەكێك لە خاڵە ئەرێنییەكانی مەزهەبی جەعفەری كە ئاماژەی پێكرد، گووتی: «باشیی ئەم مەزهەبە ئەوەیە تەڵاقدانی قورس كردووە» ئەمە خاڵێكی باشە با سوود لەو خاڵە باشەش وەربگیرێت.

خاڵێكی دیكە كە وەك تەنیا ڕایەڵە لایەنگرانی ئەم هەموارە دەستیان پێوە گرتووە ماددەی 41ی دەستوورە كە دەڵێت «عێراقییەكان ئازادن لە پابەندبوون بە باری كەسێتیان بە پێی ئایین و ئاینزا و بیروباوەڕ و هەڵبژاردنی خۆیان، ئەمەش بە یاسا ڕێك دەخرێت»، سەرنج بدەن ئەم ماددە دەستوورییە بەس باسی مەزهەب ناكات، بەڵكو باسی بیروباروەڕیش دەكات، باسی هەڵبژاردنی كەسەكان دەكات، با پرسیار ئەوە بێت ئەگەر بژارەی كەسێك هیچ كام لە مەزهەبەكان نەبێت، ئەگەر بژارەكە هیچ ئایینێك نەبێت، كەواتە ئەسڵ وایە ماددەی 41 لە خزمەتی بەرژەوەندیی بێ باوەڕەكانیشدا بێت، پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا ئەم هەمواركردنەوەیە ڕێگە دەدات لە دەرەوەی مدەوەنەی وەقفی سوننی و شیعی، مدەوەنەیەكی دیكەش هەبێت كاروباری كەسیی ئەو خەڵكانە ڕێك بخات كە هیچ مەزهەب و ئایینێك هەڵنابژێرن؟

ئەگەر بگەڕێمەوە بۆ بیروباوەر «المعتقدات» لە ماددەی 41ی دەستوور، لە ناو كلتووری ئێمەدا كۆمەڵێك بیروباوەڕی جیاواز هەیە لە كۆمەڵێك شوێنی كوردستان، نازانم ئەگەر لە عێراقیشدا هەبێت «ڕەدوو كەوتن» دیاردەیەكی زۆر ئاساییە، باشە دەكرێت ئەم دیاردەیە یاسای بۆ دابنرێت، بێگومان ناكرێت لەبەر ئەوەی ئامانج لە دانانی یاسا بۆ ڕێكخستن و سەقامگیرییە نە دروستكردنی پاشاگەردانی و تێكدانی شیرازەی خێزان، لەمەش زیاتر مەرج نییە كاتێك یاسا بەسەر كۆمەڵگەیەكدا جێبەجێ دەكرێت، هەموو كۆمەڵگەكە بڕوایان بەو یاسایە هەبێت، یان 100% ی ئەوانەی ئەو یاسایە جێبەجێ دەكەن لە پەیڕەوانی ئەو مەزهەبە بن كە ئەو یاسایەی لەسەر داڕێژراوە.

بابەتێكی دیكە كە دەمەوێت لەسەری ڕابوەستم تەمەنی هاوسەرگیری «سن الزواج»، مەزهەبی شیعە ئەوە ڕەت دەكەنەوە كە ئەوان لەگەڵ بەشوودانی كچی منداڵدا «زواج القاصرات» بن، بەڵام كە دەچینە وردەكارییەوە لە مەزهەبی جەعفەریدا تەمەنی باڵقبوون بە تەمەنی مناڵ «قاصر» نازانن، نەك تەمەنی خوار 18 ساڵی، ئەمەش واتە ئەسڵی پرسەكە لێرەدا ئەوفێڵە یاساییە كە وەك لایەنی شەرعی دەڵێن ئێمە لەگەڵ بەشوودانی كچی منداڵ نین، بەڵام بەپێی مەزهەبی جەعفەری كچی تەمەن 9 ساڵی هیلالی كە دەگاتە 8 ساڵ و چەند مانگێكی زایینی بە منداڵ «قاصر» حساب ناكرێت و تەمەنی بۆ شووكردن گونجاوە.

لەمەش زیاتر لە مەزهەبەكانی دیكەدا تەمەنی بەشوودان تەمەنی ڕوشد نییە، بەڵكو تەمەنی باڵقبوون ڕێگەی پێ دەدرێت بە ڕەزامەندیی باوكی «وەلی ئەمر» كەی هاوسەرگیری بكات، ئەمەش بە دەق بەشوودانی كچی منداڵە و «زواج القاصرات»ـە

لە دوماهیدا دەمەوێت بڵێم:

- ئەم یاسایەی ئێستای باری كەسیی ژمارە 188ی ساڵی 1959 هەروەها ئەو پێشنیارەشی بۆ هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە كراوە، هیچیان لە خزمەتی كۆمەڵگە و خێزانی عێراقیدا نین، بۆیە گرنگە بێ لە دەستیوەردانی دەرەكی، هەژموونی شیعەگەرایی و سوننەگەرایی كار بۆ هێنانە كایەی یاسایەكی تازەی باری كەسی بۆ عێراق بكەین، لەبەر ئەوەی ئەم یاسایەی ئێستا لەگەڵ سەردەمدا ناگونجێت، من لە دادگاكان كاردەكەم ئەم فۆرمەی ئێستای هاوسەرگیری شكستی هێناوە، تەڵاق ڕێژەكەی بە جۆرێك زیادی كردووە خەریكە لە ڕێژەی هاوسەرگیری نزیك دەبێتەوە.

-      ئێستا زۆر گرنگە زانایانی ئایینی و یاساناسان و كۆمەڵناسان بە پشتگیریی لایەنە سیاسییەكان كاربكەن بۆ هەمواركردنەوەی یاسای باری كەسی بە ئاراستەیەكی باشتر، بەو ئاراستەیەی كە لە هەرێمی كوردستان لە مارەبڕینی سەربێشكەوە گەیشتووینەتە مارەبڕینی سەرووی 19ساڵ.

-        ڕەخنەیەكی توند لە هاشم كەندی دەگرم كە گوتی هیوادارم پارتی دیموكراتی كوردستان تەبەنیی سیاسیی ئەم پرسە نەكات، ئەوجا نەك تەنیا پارتی دیموكراتی كوردستان، بەڵكو دەبێت هەموو هێز و لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان شانازی بەوە بكەن كە ڕێگری لە گەڕانەوە دواوەی كۆمەڵگەی عێراقی دەكەن، یاسای باری كەسیی عێراقی بایەخی لە یاساكانی دیكە كەمتر نییە بە یاسای نەوت و گاز و جێبەجێكردنی ماددە 140ی دەستووریشەوە.