سیاسییەكان ڕێ بدەن پرسی بودجە و مووچە و نەوت لە نێوان هەردوو حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستاندا چارەسەر دەبێت

 

گۆڕینی زەویی كشتوكاڵی بۆ نیشتەجێبوون كەرتی كشتوكاڵ و ئابووریی لەناو برد

 

عێراق وێڕای ئەوەی وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە دەرامەتی سرووشتی و مرۆیی، هاوكات بەرزیی نرخی بەرمیلێك نەوت داهاتێكی باشی بۆ دەستەبەر كردووە، كەچی ئەم وڵاتە بەردەوام لە ناو گێژاوی قەیران و كێشەكانی خراپیی خزمەتگوزاری و بەرزیی ڕێژەی بێكاری و هەژاریدایە و بەهای دراوەكەشی جێگیر نییە. گۆڤاری گوڵان لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەری دیكەی پەیوەندیدار دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر مستەفا مەهدی حەسەن شارەزای سیاسەتی دارایی و نەختینەیی لە كۆلێژی كارگێڕی و ئابووریی زانكۆی بەسرا ساز دا.

 

* ئابووریناسان باس لەوە دەكەن كە كێشەی دارایی لە عێراقدا نییە، بەڵكو ئەوەی كێشە بێت، خراپ بەڕێوەبردنی ئابوورییەكەیەتی، وەكو شارەزایەكی بواری دارایی و نەختینەیی خوێندنەوەت بۆ ئەم بارودۆخە چییە؟

- عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بە دەرامەتی سرووشتی و مرۆیی، خۆ ئەگەر داهاتی باشی فرۆشتنی نەوتەكەشی بخەینە سەر، ئەوا ئەو داهاتەی لە بەردەستیدایە بەشی هەرە زۆری پێداویستییەكان و پەرەپێدانی ئابوورییەكەشی دەكات و دەگەینە ڕیزی وڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهان، بەڵام بەداخەوە لە عێراق عەقڵییەتێكی زانستییانە و ئابوورییانە و دڵسۆزانەی وا نییە تاوەكو ئەم هەموو داهات و دەرامەتانە بە ئاراستەی پەرەپێدانی ئابووری و وەبەرهێناندا پەلكێش بكات. بە واتایەكی دیكە لە عێراقدا كێشەی دارایی نییە، هێندەی ئەوەی كێشەی سیاسی و ئابووری هەیە، حوكمڕانییەكی نیشتمانیی بەهێز نییە، تاوەكو ئابووری و وڵات لەم گێژاو و بێسەروبەرییە دەربهێنێت. داهاتی نەوت لەم وڵاتەدا كەم نییە و سیولەیەكی نەختینەیی باشی بۆ فەراهەم كردووین و بەشی زۆربەی پێداویستی و هەڵسانەوەی بارودۆخی ئابوورییەكەشی دەكات، ئەگەر بەسەر كۆمەڵێك ئالنگاریدا زاڵ بین و چارەسەر بنەڕەتی بۆ كێشە قووڵ و درێژخایەنەكان بدۆزینەوە. لێرەدا بە كورتی و پوختی دەتوانین چەند ڕاسپاردە و پێشنیارێك بخەینەڕوو، لەوانە:

1- هاوسەنگی بكرێت لە خەرجكردنی داهاتی نەوت لە ناو بودجەی بەكارخستن و بودجەی وەبەرهێناندا.

2- زیادكردنی پشكی بووژانەوەی هەردوو كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی كە لە ئێستادا لە ناو بودجەدا لە 3% تێپەڕ ناكات.

3- پەیوەندیی ئابووریی نێوان كەرت و سێكتەرە جۆراوجۆرەكانی ئابووری نییە، لە كاتێكدا دەبێت پەرەپێدانی ئابووری بە هەماهەنگی بێت لە نێوان سەرجەم بوار و سێكتەرە جۆراوجۆرەكاندا.

4- گەندەڵیی ئیداری بنبڕ بكرێت، كە زۆربەی دەرامەتەكان دەچێتە گیرفانی گەندەڵەكانەوە و پارەكانیش بۆ دەرەوەی وڵات ئاودیو دەكرێن.

5- پاشاكشەی ڕێژەی جێبەجێكردنی ئینفاقی فیعلی لە ناو بودجەدا بە ڕاددەیەكە هەندێك ساڵ بۆ 10% كەمی كردووە.

* لەم ڕاسپاردە و پێشنیارانەت دەردەكەوێت كە بۆ ڕاگرتنی بەهەدەردان و نەزیفی دارایی تەنیا ڕێگە هەنگاونانە بەرەو فرەچەشنكردنی ئابووری، ئایا وەكو ئەكادیمییەكی ئابووری پێت وانییە پشتگوێخستنی ئەم بوارە بەتایبەتی لە شارێكی ئابووریی وەكو بەسرادا بۆ هۆكاری سیاسی دەگەڕێتەوە؟

- لە پایتەختە ئابوورییەكەی عێراق و گەورەترین شار و دەوڵەمەندترین پارێزگا كە بەسرایە، كێشەی خراپیی بەڕێوەبردنی ئابووری هەیە، لە كاتێكدا ڕێژەی هەرە زۆری بودجەی عێراق لە بەسراوە تەمویل دەكرێت. لە بەسرا گەندەڵی و دزی و تاڵانكردنی سامان هەیە، وەبەرهێنان كەم بووە و هەژاری و بێكاری زۆرە و خزمەتگوزارییەكان و پڕۆژەكانی ئاوەدانكردنەوە كەمن. من وا هەست دەكەم ڤیتۆ هەیە دژی جێبەجێكردنی پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لە بەسرا و عێراق بەگشتی،  فرەچەشنكردنی ئابووری و گرنگیدان بە سێكتەرە بەرهەمهێنەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی ڕێگە ڕاست و دروستەكەی بەڕێوەبەردنی ئابووریی وڵاتە، بەسرا كە خاوەنی زیاتر لە یەك ملیۆن دار خورما بوو، بە یەكەمین شاری جیهان دادەنرا لە بەروبوومی خورمادا، كەچی ئێستا لە دواوەی ئەو شارانە دێت كە خورمای تێدایە، ڕاستە لە هەشتاكان لە شەڕی عێراق- ئێران و كۆچكردنی جووتیاران لە گوندەكانەوە بۆ ناو شارەكان هۆكاری نەمانی كێڵگەكانی دار خورما بووە، بەڵام لە ئێستادا گۆڕینی زەویی كشتوكاڵی بۆ نیشتەجێبوون، كەرتی كشتوكاڵی و ئابووریی لەناو بردووە. لە بەسرا بە دەیان پڕۆژە و كارگەی پیشەسازی و بەندەر و كێڵگەی نەوتی هەبوو، كەچی ئێستا زۆربەیان لەكار كەوتوون و وێران بوون. لە خولەكانی پێشووی پەرلەمان و حكومەتەكانی ڕابردووەوە پڕۆژەی گەورە و ستراتیژی لە بەسرا هەبوو، كەچی تاكو ئێستا ڕاوەستاوە، ئەجیندەی سیاسی و پاشكۆی لایەنە سیاسییەكان بۆ وڵاتانی دراوسێ كاریگەریی خراپی لەسەر پەرەپێدانی ئابووری و ئەو پڕۆژە گەورە و ستراتیژییە بەرهەمهێنانە هەبووە كە ئابووریی بەسرا و عێراق هەڵدەستێنێتەوە.

* یەكێك لە كێشەكانی بەردەم حكومەتی عێراق هەڵكشانی بودجەی تایبەت بە خەرجی بەكارخستن و دابینكردنی سیولەیە بۆ مووچەكان، ئایا ئەمە لە دواڕۆژدا تا چەند كێشە بۆ بارودۆخی دارایی عێراق دروست دەكات؟

- كاتێك 30%ی كۆی بودجە بۆ مووچە بڕوات، ئەمە مەترسییە گەورەكەیە، چ لە ڕووی بەفیڕۆدانی پارەیەكی زۆر لە بوارێكی دوور لە وەبەرهێنان و بەرهەمهێنان بێت، یان لە مەترسیی ئەگەری داشكانی بەهای نەوت و فراوانبوونی كەلێنی كورتهێنانی بودجەكەوە بێت، لە هەر دوو حاڵەتدا ئەمە ئیدارەدانێكی خراپی حوكمڕانی و ئابوورییە كە بە هیچ شێوەیەك ناتوانرێت گەشەیەكی ئابووریی باش لە ناو ئەم جۆرە سیاسەت و بەڕێوەبردنەدا بەدەست بهێنرێت و، تەنانەت كاریگەریی لەسەر بەهای دیناریش كردووە.

* سەبارەت بە بەهای دینار بەرانبەر دۆلار و ئەو ناسەقامگیرییەی كە ئێستا بە خۆیەوە دەیبینێت، ئایا شوێنەوارەكانی ئەم هەڵكشان و داشكانەی بەهای دینار بۆ ئەم خراپ بەڕێوەبردنەی ئابووری و دارایی دەگەڕێتەوە؟

- نرخی دۆلار وەكو نرخی هەر كالایەك بەندە بە هاوكێشەی خواست و خستنەڕووەوە، ئەگەر خستنەڕوو زیاد بوو، نرخەكەی كەم دەبێتەوە و بەپێچەوانەوە بەرز دەبێتەوە، بۆیە ئەگەر دەوڵەت خواستی بەهێزبوونی نرخی دیناری هەبێت، دەبێت خواست لەسەر دراوی دینار زیاد بكات، بەمەش ئەگەر دەوڵەت سەركەوتوو نەبوو، نرخی دیناری عێراقی دەشكێت و ئەوەی لێ دەكەوێتەوە كە پێی دەڵێن نرخی دۆلار بەرانبەر دینار زیادی كرد. ئێمە لە ساڵی 2005ـەوە لە بانكی ناوەندی كێشەیەكمان هەیە لە مەزادی دۆلاردا كە بۆ جێگیری و سەقامگیریی نرخی دینار بەرانبەر دۆلار جێبەجێی دەكەین، ئەمەش پەیوەندی بە دوو هۆكارەوە هەیە، ئەویش نرخی داشكانی دۆلار و ڕێژەی سوود، ئەم پرۆسەیەش ناتوانرێت بەردەوام بین لەسەری بە نرخێكی بەرز دۆلار بكڕین و بە هەرزانتر لەو مەزادە بیفرۆشینەوە، تاوەكو نرخی دینار ڕابگیرێت و لەگەڵ هەر گۆڕانێكی دەرەكی ئەم هاوكێشەیە تێك نەچێت. باشە كە داهاتی عێراق لە نەوت بۆ بانكی فیدڕاڵیی ئەمریكا دەچێت و بانكەكەش بۆ خستنە بازاڕی دۆلار پشت بەو بڕە دۆلارە دەبەستێت كە بانكی فیدڕاڵیی ئەمریكا دەیداتێ و پشتئەستوورە بە تاكە سەرچاوەی هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت، هەر گۆڕانكارییەك لەو بڕە دۆلارەی لە بانكی فیدڕاڵیی ئەمریكاوە دەنێردرێتە بانكی فیدڕاڵیی عێراق كاریگەریی خراپی لەسەر بەهای دینار بەرانبەر دۆلار دەبێت، كە دوور نییە وەكو فشارێكی سیاسی بەكار نەهێنرێت بە بیانووی ئەوەی عێراق تۆمەتبار دەكرێت كە دۆلارەكە ئاودیوی ئێران دەكرێت. ئەم مەترسییە لەسەر ئەگەری هاتنەسەر حوكمی ترامپ زیاتر دەبێت، چونكە ئێمە قۆناغی حوكمڕانیی ترامپمان بینی كە لەسەر بنەمای كێشە و ململانێكان لە جیهان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ناسراوە و سیاسەتێكی توندی لەگەڵ چین و ئێراندا پیادە دەكرد، بۆیە بە هەر جووڵەیەكی میلیشیاكان دژی ئیسرائیل و ئەمریكا، یان پابەندنەبوونی حكومەتی عێراق بە جێبەجێكردنی ئەجیندەكان، ڕووبەڕووی گەمارۆ دەبینەوە، جێبەجێكردنی ئەم گەمارۆیەش ئاسانە، مادام هەموو دەرامەت و داهاتەكانی فرۆشتنی نەوت لە بانكی فیدڕاڵیی ئەمریكادایە.

* ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان چ كاریگەرییەكی لەسەر دارایی و داهاتی فرۆشتنی نەوتی عێراق هەبووە؟ ئایا چی ڕێگرە لەوەی ئاستەنگە سیاسییەكان تێپەڕێندرێت و دەست بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم بكرێت؟

- بێگومان ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم كاریگەریی خراپی لەسەر دۆخی دارایی و ئابووریی هەرێمی كوردستان و عێراق كردووە. من خۆم سیاسەتی نەناردنی مووچە و برسیكردنم بەدڵ نییە، دوا جار ئەوانیش هاوشێوەی ئێمە هاووڵاتی عێراقین، ئەركی سەرشانی هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقە ئەم دۆخە چەقبەستووە و ئالنگارییەكان تێپەڕێنن و چارەسەری بنەڕەتی بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت و داهاتی ناوخۆ و داهاتی گومرگەكان و پشكی بودجە چارەسەر بكەن و، داهاتە نێوخۆییەكان لە هەرێمی كوردستان بگەڕێندرێتەوە گەنجینەی عێراق و لە بەرانبەردا پشكی هەرێم لە بودجە بنێردرێت، هەموو ئەمانەش دوور لە موزایەدە و تێكەڵكردنی پرسی مووچە بێت كە زۆرجار دوومانگ تێپەڕ دەبێت و فەرمانبەری كوردستان مووچەكەی وەرنەگرتووە، هەموومان پێویستیمان بە شەفافییەت هەیە و ناكرێت ئەم ململانێ سیاسییە كە كاریگەریی خراپی لەسەر دۆخی ئابووری و دارایی هەیە، بەردەوام بێت، چارەسەری ئەم كێشانە بە گفتوگۆی شەفاف و نیشتمانپەروەری دەبێت.