جینۆسایدی كوردانی فەیلی یەكێكە لە قێزەوەنترین تاوانەكانی ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق كە لە ساڵانی حەفتاكان و هەشتاكاندا بە چەند قۆناغێك ئەم تاوانە نەگریسەیان دەرهەق بە پێكهاتەیەكی ڕەسەنی كوردی ئەنجام دا. ئەم تاوانە دژە مرۆییە بووە هۆی كوشتن و ڕاپێچكردنی بە زۆرەملێی زیاتر لە 350 هەزار كوردی فەیلی و بێسەروشوێنكردنی نزیكەی 20 هەزار گەنجی كوردی فەیلی و دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و حاڵیان و لە سەردەمی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 1980 گەورەترین شاڵاو دژی كوردانی فەیلی دەستی پێكرد. گۆڤاری گوڵان لە چوارچێوەی زنجیرە چاوپێكەوتنەكانی و هەڵدانەوەی لاپەرە ڕەشەكانی ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق دژ بە پێكهاتەی كوردی فەیلی، دیدارێكی لەگەڵ ماهیر مەحموود شوهانی كەسایەتیی ناسراوی كوردی فەیلی ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* كوردانی فەیلی لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە بەتایبەتی لە ساڵانی 1970 و 1973 و 1980ڕووبەرووی پەراوێزخستن و تەرحیل و تەعریب بوونەتەوە، تاوەكو لە ساڵی 1980 ڕژێمی بەعس گەورەترین شاڵاوی پاكتاوكردنی كوردانی فەیلی دەست پێكرد. وەكو كەسایەتییەكی ناسراوی ناو كوردانی فەیلیكە لە ناو خانەوادەكەشتان چەندین گەنج بوونەتە قوربانی، ئایا هۆكاری ئەم جینۆسایدە بەرانبەر كوردانی فەیلی بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟

- كوردی فەیلی لە دێرزەمانەوە لە عێراق پەراوێز خراون و ڕووبەڕووی تەرحیل و تەعریب بوونەتەوە، ئەمەش بە هۆی كوردبوونیان و بەشداریكردنیان لە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان و بەتایبەتی بەشداریكردنیان لە شۆڕشی ئەیلوول بووە، نەوەكو ئەو پاساوانەی كە گوایە پاشكەوتەی ئێرانین و ڕەگەزنامەی عێراقیان نییە. ئەوە بوو لەسەردەمی ڕژێمی سەدام زنجیرەیەك تاوانی قێزەوەن و جینۆسایدی بە بەرنامە داڕێژراو دەرهەق بە كوردانی فەیلی ئەنجام درا، بەتایبەتی دوای دەرچوونی بڕیاری 666ی ڕژێمی بەعس كە تێیدا كوردانی فەیلی لە ڕەگەزنامەی عێراقی و تەواوی مافەكانیان بێبەش كران، لە چەند شاڵاوێكدا بە زۆر زیاتر لە 350 هەزار كوردی فەیلی ڕاپێچی ئێران كران و ژمارەیەكی زۆریشیان كوژران، ئەمەش هەمووی بە پاساوی «پاشكەوتەیی ئێران» و گوایە بەكرێگیراوی ئێرانن كە خۆی لە بنەڕەتدا لەبەر ئەوە بوو، كوردانی فەیلی دژی قەومچییەكان و بەعسییەكان بوون و مەبادیئەكانی حزبی بەعس و بەناو شۆڕشیان پێ قبووڵ نەدەكرا، لەگەڵ ئەم شاڵاوەی دەركردنەشدا شاڵاوێكی دیكەی دەستگیركردنی گەنجەكان و تاڵاكردنی ماڵ و موڵكیان و تەرحیلێكی دیكەی ناوخۆیی و چۆڵكردنی گوندەكانیان دەستی پێكرد، كە ناسراوە بە شاڵاوی كۆمەڵكوژیی 1980 لەلایەن سەدام حوسێن و ڕژێمەكەی دژی كوردانی فەیلی، لەم شاڵاوەدا كوردانی فەیلی تاوانبار كران بە دژایەتیكردنی بیروباوەڕەكانی سیاسی و ئامانجەكانی سەورەی حزبی بەعس. لە ساڵی 2003 كۆمیسیۆنی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ ئاماژەی بەم تاوانكارییە داوە كە ژمارەیەكی یەكجار زۆری كوردانی فەیلی بە زۆرەملێ لە سەردەمی ڕژێمی بەعسدا ڕاپێچی ئێران كراون و لە هەموو مافەكانیان بێبەش كراون و دەست بەسەر ماڵ و موڵك و بەڵگەنامە ڕەسمییەكانیاندا گیراوە و ژمارەیەكی گەنجیشیان بێسەروشوێن كراون و دواتر كوشتیانن و تا ئەمڕۆ ڕوفاتەكانیان نەدۆزراوەتەوە، لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسیش لە 2003 وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی عێراق ئاماژەی بەوە كرد، ڕەگەزنامەیان تەنیا بۆ 100 هەزار كوردی فەیلی گەڕاندووەتەوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەوانەی كە بە زۆرەملێ كۆچی ئێرانیان پێكرابوو، ڕەگەزنامەیان لێ سەندرابووەوە لە سەرووی 350 هەزار كەس بوون. 

* كەواتە لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس كوردانی فەیلی هەموو مافەكانیان بۆ نەگەڕایەوە. پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا چی ڕێگر بووە لە بەردەم گەڕانەوەی مافەكانی كوردانی فەیلی بەتایبەتی كە لەلایەن دادگاكانی عێراق و پەرلەمان و حكومەتی عێراقەوە كۆمەڵێك بڕیار بۆ گەڕانەوەی ئەو مافە مەعنەوی و ماددییانە دەركرابوون؟

- لەدوای 2003 بەتایبەتی لە 2006 لەلایەن هەندێك سەركردەی كوردی فەیلییەوە دەنگی گەڕانەوەی مافەكانی كوردانی فەیلی بەرز بووەوە و زۆر لایەنی كوردستانی و عێراقیش داوای قەرەبووكردنەوە و گەڕانەوەی مافی كوردانی فەیلییان كرد، بەوەی بە سێ هۆكار كوردانی فەیلی ڕووبەڕووی جینۆساید بوونەتەوە (كوردبوون، مەزهەبی شیعە، گەلێكی نیشتمانپەروەر بوون و زۆربەیان پاڵپشت و هاوكاری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد بوون). لێرەدا نابێت ڕۆڵی مالیكی لەو سەردەمەی گەڕانەوەی كوردانی فەیلی لەبیر بكەین، هەرچەندە لە ڕووی پراكتیكییەوە گەڕانەوەی مافی كوردانی فەیلی لە ئاست قوربانی و مەزڵوومیەتەكەدا نەبووە. ئەمە وێڕای بڕیارەكانی دادگای تاوانەكانی عێراق و پەرلەمان و بڕیار و بەڵێنەكانی حكومەتی عێراق. ڕاستە لێرە و لەوێ هەندێك قەرەبووی ماددی هەبووە، بەڵام مەزڵوومیەتی كوردانی فەیلی تا ئەمڕۆ لە عێراقدا هەڵنەگیراوە و هێزێك هەیە، بە نهێنی لەژێر پەردەوە دژایەتیی توندی گەڕانەوەی كوردانی فەیلی دەكات. بۆیە لەگەڵ ئەوەی لە سەردەمی نووری مالیكی و حەیدەر عەبادی و دوای بڕیاری دادگای تاوانەكانی عێراق و بڕیارەكانی پەرلەمان و حكومەتیش، كەچی هێشتا مەزڵوومییەتی كوردانی فەیلی بەردەوامی هەیە، ئەمەش بۆ كۆمەڵێك هۆكار دەگەڕێتەوە لەوانە:

1- پەرشوبڵاویی كوردانی فەیلی و دابەشبوونیان بە سەر كۆمەڵێك حزب و لایەنی سیاسی و هەمووشی لەسەر حیسابی دۆزی ڕەوای كوردانی فەیلی بووە.

2- جێبەجێ نەكردنی بڕیارەكانی هەڵوەشانەوەی هەموو ئەو بڕیارانەی دژی كوردانی فەیلی لەلایەن ڕژێمی بەعس دەركرابوون.

3- تا ئەمڕۆش لە ڕەگەزنامەی عێراقی بەشی بیانییەكان هەڵنەگیراوە و ئەگەر كوردێكی فەیلی كاروبارێكی لەو بەڕێوەبەرایەتییە هەبێت، ڕاستەوخۆ دەینێرنە بەشی بیانییەكان.

4- نەگەڕانەوەی ماڵ و موڵكی كوردانی فەیلی و ژمارەیەكی زۆری كوردانی فەیلی لە ئێران و دەرەوەی وڵاتن و نەگەڕاونەتەوە.

كێشەكە لەوەدایە ڕژێمی بەعس هەڵوەشاوەتەوە، كەچی پێگە و دەسەڵاتەكانیان لەناو دامەزراوەكانی عێراقدا هێشتا هەر ماوەتەوە و دژایەتیكردنی كوردیش بەردەوامی هەیە.

* خۆ ئەگەر بڕیارەكانی دادگا و پەرلەمان و حكومەت لە ڕووی پراكتیكییەوە جێبەجێ نەكرێت، كەواتە چۆن دۆسێی تەعریب و تەرحیل و داگیركردنی ماڵ و خاكی كوردانی فەیلی چارەسەر دەكرێت؟ ئایا شوێنەوارەكانی ئەم داگیركردنە بە كوێ گەیشتووە؟

-  هەتا ئەمڕۆش نەتوانراوە ئەو ماڵ و خاكەی كوردانی فەیلی كە داگیر كراون، بۆ خاوەنەكەی بگەڕێنرێتەوە. من هەرچی ماڵی مام و خاڵەكانم هەیە تا ئێستا بە داگیركراوەیی ماونەتەوە. ئەوەتا بۆ نموونە موحسین ئەبو گاتیع كە كەسایەتییەكی ناسراو و نزیك بووە لە مەلا مستەفا بارزانی،

كاتێك بە زۆرەملێ ڕاپێچی ئێرانیان كردن، ماڵ و حاڵیان داگیركرا و تا ئەمڕۆش نەیتوانیوە بەدەستی بهێنێتەوە. زۆربەی موڵكەكانیان لە حەفتاكاندا تاپۆی نەبوو. ئەوەی بەڵگەنامەیەكیشی هەبوو، پێش تەرحیلكردنیان دەستی بەسەردا گیرا. هۆكارێكی دیكە ئەوە بوو كە موڵك و دووكانەكانی كوردانی فەیلی لە بەغدا لەناو جەرگەی شار و ناوچەی بازرگانی بووە و نرخەكەیان گرانبەها بووە، بۆیە هەرگیز هیچ كەسێك بەو شێوەیە دادپەروەرییە نە خانووەكەی دەست كەوتەوە، نە قەرەبووش كرایەوە. زۆر لە موڵك و خانووەكانی كوردانی فەیلی دەدرا بە پیاوانی ڕژێمی بەعس و چەندین فرۆشتن و كڕینیان پێوە كراوە. كاتێك هاوڵاتییە كوردە فەیلییەكە بەدواداچوونی بۆ خانووەكەی دەكرد، ڕاستەوخۆ چەندین دەستی پێوە كرابوو لە كۆتاییدا ئەوە دەسەلمێنرا كە سەرەتا دەوڵەت ئەو خانووەی فرۆشتووەتەوە. لەلایەكی دیكەوە هەرچی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی دیجلە هەیە، بە ناوچەی كوردانی فەیلی ناسرا بوو كە بە ناوچەیەكی دەوڵەمەندی كشتوكاڵی دادەنرێت و خاكی بەپیت و ئاوی سازگاری لێ بووە، بۆیە چاوێكی زۆری داگیركردنی لەسەر بوون. ئەوە بوو لە كۆتاییدا هەر هەمووی تەعریب كرا و چەندین خێڵی عەرەب هێنرایە ئەم ناوچانە و نیشتەجێ بوون. بۆیە بە تەئكید داگیركردن و تەعریبكردنی ناوچەی كوردانی فەیلی كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر گۆڕینی تۆپۆگرافیای ناوچەكانیان هەبووە. هەر ئەم زوڵم و داگیركارییەش بوو وای لێ كردبوون پاڵپشتیی شۆڕشی ئەیلوول و زۆر لە بزووتنەوە شۆڕشگێڕییەكان بكەن.

* هەرچەندە لە هەشتاكاندا كۆمەڵكوژیی كوردانی فەیلی لە بارودۆخێكی هەستیار و لەبەر چاو و بێدەنگیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەنجام درا و ژمارەیەكی زۆری گەنجەكانی كوردی فەیلی بێسەروشوێن كران، بۆچی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە 2003 هەتا ئێستا ڕوفاتی كوردانی فەیلی نەدۆزراونەتەوە؟

- سەدام و بەعس خاوەنی دەسەڵاتێكی خوێناوی و توندوتیژ بوون، ئەوان لە سەروبەندی هەڵگیرسانی شەڕی عێراق- ئێراندا بوون، لەو سەردەمەشدا ڕۆژئاوا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دژی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران بوون و پاڵپشتیی سەدام حوسێنیان دەكرد، بۆیە جینۆسایدەكە و دەستگیركردنی گەنجەكانی كوردانی فەیلی بە بێدەنگی ئەنجام درا. سەرەتا ئەم ڕەشبگیرییە بە مەبەستی بێدەنگبوونی خێزانەكانیان بوو، بۆیە تا ماوەیەكیش خێزانەكانیان سۆراغی كوڕەكانیان دەزانی، بەڵام دواتر سۆراغی گەنجەكانی كوردانی فەیلی نەما و زانیارییەكانمان پێگەیشت بەوەی قەتڵوعام كراون و تاقیكردنەوەی كیمیاییان لەسەر ئەنجام دراوە. ئەو زیندانییانەش بەسەر گرتووخانە و زیندانە گەورەكانی موخابەرات و ئەبوغرێب و نوگرە سەلمان دابەش كرابوون. لەبیرمە منداڵ بووین لەگەڵ دایكم دەچووین سەردانی گەنجەكانی كەسوكارمان دەكرد، بەڵام دوای ماوەیەك ئیتر لەو زیندانانە گوازرانەوە و سۆراغیان نەما، تا لە دوای ڕووخانی بەعس بەڵگەنامەی لە سێدارەدان و مردنیانمان لە فەرمانگەكانی موخابەرات دەست كەوت و بە ڕوونی تۆمەتیان ئاراستە كرابوو، بەوەی لەسێدارە دراون بە هۆی (عدم الولاء للشعب والأرض والمباديء السیاسیة والاجتماعیة للثورة)، لە كاتێكدا كوردانی فەیلی كەسانی نیشتمانپەروەر و دڵسۆز و ڕەسەنن و خاك و نیشتمانی خۆیان خۆش دەوێت و شانازی بە كوردبوونی خۆیانەوە دەكەن.

* بەشداریكردنی كوردانی فەیلی لە شۆڕشی ئەیلوول چۆن بوو، بەتایبەتی باس لەوە دەكرێت كاتێك مەلا مستەفا بارزانی لە ڕووسیا گەڕایەوە، لە شاری بەسراوە تاوەكو بەغدا كوردانی فەیلی پێشوازییان لێ كردووە و شەوان بە نۆرە پاسەوانی شوێنی حەوانەوەیان دەكرد. پرسیار لێرەدا ئەوەیە هۆكاری نزیكبوونەوەی كوردانی فەیلی لە شۆڕشی ئەیلوول بۆ چی دەگەڕایەوە؟

- لە حەفتاكاندا كۆچپێكردنی بە زۆرەملێی كوردانی فەیلی بۆ بەشداریكردنیان لە شۆڕشی ئەیلوول و پاڵپشتیكردنی مەلا مستەفا بارزانی دەگەڕایەوە، دواتریش بەعسییەكان ئەم پاڵپشتی و هاوكارییەیان لەبیر نەكرد، بەردەوام مەترسیی ئەوەیان لەدڵدا بوو كە كوردانی فەیلی كەسانی كوردپەروەر و نیشتمانپەروەرن و پاڵپشتی لە دۆزی ڕەوای نەتەوەكەیان دەكەن، بۆیە كوردی فەیلی لە هەموو پێكهاتەكانی دیكەی كورد زیاتر ڕووبەڕووی شاڵاوی ئەنفال و تەرحیل و تەعریب بوونەوە. هەر خۆی لەخۆیدا كوردی فەیلی بەعسییەكانیان خۆش نەدەویست و لەناو هەموو بزووتنەوە و جووڵانەوە ئازادیخوازەكان لە دژی بەعس بوون. كوردی فەیلی لە پێشەنگی ئەوانەدا بوون كە بانگەشەی ئازادییان دەكرد بە گیان و پارە هاوكاری و پاڵپشتیی شۆڕشەكانیان دەكرد، بەتایبەتی شۆڕشی ئەیلوول و پاڵپشتی مەلا مستەفا بارزانی بوون. بەعسییەكان زۆر لە كەسایەتی نەتەوەیی كوردی فەیلی دەترسان، چونكە ئەوان دژی قەومچییەكان و شۆڤێنییەكان بوون و لەناو جەرگەی بەغدا و شارەكانی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دیجلە خەباتیان دەكرد و پێگەیەكی بەهێزیان هەبوو. بە شێوەیەكی گشتی كوردانی فەیلی هیچ گوناهێكیان نەبوو، تەنیا بە هۆكاری كوردبوون و مەزهەبەكەیان جینۆساید كران و تا ئەمڕۆش ئەو زوڵم و نادادپەروەرییەی دەرهەقیان كرا، لەسەریان لانەبراوە، هەرچی بەڵێن و گوتار و بڕیارەكانی دادگا و پەرلەمان و حكومەتەكانی عێراق و هەرێمی كوردستانیش هەیە، لە ئەرزی واقیعدا هێندەی قوربانییەكانی كوردانی فەیلی كاری پێ نەكراوە و بە مەرەكەبی سەر كاغەز ماوەتەوە.