سوزان ئارییەل ئارانسۆن، پڕۆفیسۆر و توێژەری كاروبارە نێودەوڵەتییەكانە لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن، هەروەها توێژەری سەرەكییە لە دامەزراوەی نیشتمانیی زانستەكان و پەیمانگای نیشتمانی پێوەر و تەكنەلۆژیای ژیریی دەستكردی شایستە بە یاسا و كۆمەڵگەیە، كە توێژینەوە لە بواری داتا و ژیریی دەستكرددا دەكەن. بەم دواییە وەك یەكێك لە زانایانی بواری تەكنەلۆژیا لەم زانكۆیەدا دیاری كرا، كە تێیدا هانی توێژینەوە فرە پسپۆڕییەكان لە بواری تەكنەلۆژیا دەدات. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا بۆ تاوتوێكردنی چەند بابەتێكی پەیوەست بە ژیریی دەستكردەوە، بەتایبەتی ئەوەی پێی دەگوترێت ناسیۆنالیزمی ژیریی دەستكرد و سەروەریی ژیریی دەستكرد.

 

* ئاشكرایە كە ئێستادا ژیریی دەستكرد بەرەوپێشچوونێكی زۆری بەخوۆە بینیوە و ڕەوتی پەرەسەندنەكەشی زۆر خێرایە، ئەمەش مشتومڕێكی زۆری ناوەتەوە، باس لە كاریگەرییەكانی لەسەر سەرجەم ڕایەڵە و ڕەهەندەكانی كۆمەڵگە دەكرێت، تەنانەت باسی مەترسییەكانیشی دەكرێت و داوا دەكرێت چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ دابنرێت. بە هەرحاڵ لەم ڕووەوە باس لە سەروەریی ژیریی دەستكردیش دەكرێت، ئێوە چۆن لەم چەمكە دەڕوانن و چۆن پێناسەی دەكەن؟

- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە لە ئێستا و لەم ڕۆژگارەدا زۆرێك لە وڵاتان خوازیاری ئەوەن و هەوڵ دەدەن كە سەورەریی خۆیان بەسەر ژیریی دەستكردا بچەسپێنن، واتە لەم ڕووەوە كار دەكەن بۆ ئەوەی نەتەوەكەیان سوودەكانی ژیریی دەستكرد بچننەوە، لە هەمان كاتدا لە دەرئەنجامە خراپ و نەرێنییەكانیشی كەم بكەنەوە. بۆ نموونە لەسەر كار و یەكسانی و.. هتد، هەرچەندە ئەوەی لەم ڕووەوە گرنگە ئەوەیە كە سەرنجی ئەوە بدەین كە ئەو سیاسەتە نەتەوەییانە ئامانج لێیان برەودانە بە ژیریی دەستكرد، بۆی هەیە لە هەمان كاتدا بە سوود بشكێتەوە بۆ هاووڵاتییانی وڵاتانی دیكە، لەگەڵ ئەوەشدا، لە میانەی داڕشتن و گەڵاڵەكردنی ئەم سیاسەتانەشدا، ئەوا سیاسەتداڕێژەران و سیاسەتمەداران بەگشتی هەوڵی ئەوە دەدەن ئەوە بخەنەڕوو كە ئامانج لە بیرۆكەكانیان باشتركردنی بار و گوزەرانی ژیانی دەنگدەرانیانە.

كەواتە ڕاستە هەندێ لە توێژەرانی دەستەواژەی «سەروەریی ژیریی دەستكرد» بەكار دەهێنن، ئەمەش وەك وەسفكردنێك بۆ پشتیوانیكردنی حكومەت بۆ ژیریی دەستكرد. بۆ نموونە توێژەرێكی وەك لوسا بێڵی بەم شێوەیە پێناسەی سەروەریی ژیریی دەستكرد دەكات، بەوەی بریتییە لە توانای وڵاتێكی دیاریكراو بۆ تێگەیشتن و برەوپێدان و ڕێكخستنی سیستمەكانی ژیریی دەستكرد، كە ئەمەش پەیوەستە بە توانای كۆنتڕۆڵكردن و جڵەوكردن و ئاراستەكردنی سیستمی ژیریی دەستكردەوە. بە پێچەوانەوە توێژەرێكی وەك پابلۆ شافێز جەخت دەكاتەوە لەسەر دەرئەنجام و دەرهاویشتەكە، واتە پێی وایە سەروەریی ژیریی دەستكرد بە برەوپێدان و پەرەپێدانی ستراتیژیی تەكنەلۆژیای ژیریی دەستكردەوە لەلایەن حكومەتە نیشتمانییەكەوە، بۆ پاراستنی سەروەریی نەتەوەیی و ئاسایشی وڵاتەكە و توانای ڕكابەریی ئابووری و خۆشگوزەرانی كۆمەڵایەتییە.

* بەڵام ئێوە خۆتان توێژینەوەتان لەسەر چەمكێكی دیكەی پەیوەندیدار ئەنجام داوە، كە بریتییە لە ناسیۆنالیزمی ژیریی دەستكرد. ئایا ئەم چەمكە هاوواتایە، یان جیاوازە لە دەستەواژەی سەروەریی ژیریی دەستكرد، ئایا ناوەڕۆكەكەی چییە و چۆن لە سەرهەڵدان و بەرەوپێشچوونی دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا من خۆم زیاتر دەستەواژەی ناسیۆنالیزمی ژیریی دەستكردم پێ پەسەند و باشترە، لە ساڵی 2018دا كەسێكی پێشەنگكاری بەریتانی بە ناوی «ئیان هۆگارس» دید و تێڕوانینی خۆی بۆ ئایندەی پەیوەست بە سیاسەتی ژیریی دەستكرد خستەڕوو، باسی لەوە كرد كە ئەو ئاڵوگۆڕەی دێتەئاراوە لە بواری ئابووری و سەربازیدا بەهۆی فێربوونی ئامێرەوە سەردەكێشێت بۆ هاتنەئارای ناسەقامگیری، هەم لەسەر ئاستی نەتەوەیی و هەم لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، كە حكومەتەكان ناچار دەكات لەم ڕووەوە هەنگاو هەڵبگرن و تەنانەت سیاسەتی پەیوەست بە ژیریی دەستكردەوە دەبێتە تاكە بواری هەرە گرنگ لە پەیوەندی بە سیاسەتی حكومەتەوە، كە هەموو ئەمانە دەبنە هۆی خێراتركردنی ڕەوتی خۆپڕچەككردن لە نێوان دەوڵەتە سەرەكییەكاندا. ئەوە بوو دوای پێنج ساڵ لە خستنەڕووی ئەم تێڕوانینانە ژمارەیەكی زیاتری وڵاتان ڕێچكەیەكی نوێیان گرتەبەر بۆ برەودان و پێشخستنی ژیریی دەستكرد، كە لەم ڕووەوە ئامادەن بۆ گرتنەبەری ئەو سیاسەتانەی دەبنە هۆی دروستكردنی ئاستەنگ لە بەردەم ڕكابەرە دەرەكییەكان، یان سوودگەیاندن بە ڕكابەرە ناوخۆییەكاندا، ئەم وڵاتانە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، فەرەنسا، هیندستان، چین، بەریتانیا و ئیمارات دەگرێتەوە.

* هەر خودی ناسیۆنالیزم ڕكابەری و ململانێ لە نێوان نەتەوەكاندا لەخۆ دەگرێت، كە هەندێ جار سەری كێشاوە بۆ سەرهەڵدان و بەرپابوونی شەڕ و كاولكاری و وێرانكاری لە نێوانیاندا، ئێستاش ئێوە باس لەوە دەكەن كە توێژەران ئاماژە بەوە دەكەن كە بەرەوپێشچوونی ژیریی دەستكرد ناسەقامگیریی لە ناوخۆی وڵاتان و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتییش دروست دەكات، ئایا پێتان وا نییە ناسیۆنالیزمی ژیریی دەستكرد ئەگەرەكانی ڕوودانی شەڕ زیاتر بكەن؟

- جارێ دەبێت ئەوە بڵێم كە من هاوڕا نیم لەگەڵ ئەوەی ناسیۆنالیزم سەربكێشێت بۆ شەڕ و ناسەقامگیری، بەڵكو بۆی هەیە لە هەمان كاتدا ببێتە هۆی تەبایی و و ڕەنگە هەندێ جاریش ببێتە هۆی بەرگرتن لە بەرپابوونی شەڕ، لەگەڵ ئەوەشدا خستنەگەڕی هەوڵ و كۆششەكان لەلایەن حكومەتەكانەوە بۆ برەودان بە ژیریی دەستكرد، كە ئەمەش كارێكە خۆی لە خۆیدا چەند مەترسییەك لەخۆ دەگرێت، وەك:

مەترسیی كەمبوونەوە و لە ئارادانەمانی ئاسایشی مرۆیی، واتە هاوشان بە هەوڵ و كۆششەكانی دەوڵەت بۆ پاڵپشتیكردن لە توانا ناوخۆییەكانی ڕكابەریی پەیوەست بە ژیریی دەستكردەوە، ئەوا ڕەنگە هەندێ دەوڵەت بیر لەوە بكەنەوە كە لەم ڕووەوە خۆیان لە بارگرانی ڕزگار بكەن و ڕەنگە ئەمەش زەمینە خۆش بكات بۆ هەندێ لە كەسە تاوانكار و لادەرەكان بۆ بەدەستهێنانی ژیریی دەستكرد، كە ئەمەش لە كۆتاییدا ڕەنگە ببێتە هۆی لاوازكردن و لەناوبردنی ئاسایشی مرۆیی.

ناسەقامگیریی ئابووری و سیاسی: واتە لەبەر ئەوەی باوەڕیان وایە پێویستە كۆنتڕۆڵ و جڵەوی توانای ناوخۆیی پەیوەست بە ژیریی دەستكرد بكەن، ئەوا سیاسەتمەداران لە هەندێ لە وڵاتاندا هەنگاو هەڵدەگرن بۆ مسۆگەركردنی دەستەربەركردنی ژیریی دەستكرد، كە خۆی لە خۆیدا بۆی هەیە ئەم هەنگاوانە ببنە هۆی شڵەژاندنی جووڵەی بازرگانی و پێشێلكردنی ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان و دوورخستنەوە و پەراوێزخستنی هاوبەشە بازرگانییەكان. بە تێپەڕبوونی كات، بۆی هەیە ئەم هەنگاوانە ببنە هۆی كەمكردنەوەی ململانێ، كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا دەبێتە هۆی ئەوەی ئەو هێزانە داتایان لایە، دەسەڵاتیان بەسەر بازاڕدا هەبێت، كە ئەمەش ڕەنگە سەر بكێشێت بۆ كەمبوونەوەی ململانێ لە بواری پەرەپێدانی ژیریی دەستكرددا، كە ئەمەش لە كۆتاییدا كەمبوونەوەی بەرەوپێشچوونی ژیریی دەستكردی لێ دەكەوێتەوە. لەوەش زیاتر، بۆ پێشەنگیی بواری ژیریی دەستكرد، ئەمریكا و چین هەوڵ دەدەن هاوكاریی یەكتری بكەن لە چەندین پرسی پەیوەست بە ئاسایشی ژیریی دەستكرد، ئەگەر بە شێوەیەكی كاراش هاوكاری نەكرێت، ئەوا ڕەنگە ئەمە خراپ بەكارهێنانی ژیریی دەستكرد و ناسەقامگیریی لە جیهاندا لێ بكەوێتەوە.

كاریگەریی نەرێنی لەسەر تاكە كەسەكان و نەتەوە و جیهان، بەرهەمهێنەران و پەرەپێدەران و بەكارهێنەرانی ژیریی دەستكرد پێویستیان بە سەرمایەیەكی زۆر هەیە، بۆ ڕاكێشانی ئەم سەرمایە و وەبەرهێنانەش، ئەوا بۆی هەیە هەندێ لە كۆمپانیا و حكومەتەكان بیر لە پشتگوێخستن و پێشێلكردنی پرەنسیپ و ستانداردەكانی ژیریی دەستكرد بكەنەوە، لە پێناو كەمكردنەوەی كاریگەرییە نەرێنییەكانی ژیریی دەستكرددا. لەوەش زیاتر، ڕەنگە سیاسەتداڕێژەران دەست بەسەر داتاكاندا بگرن و كەمتر ئامادە بن بۆ هاوبەشیپێكردنی داتاكان، یان دەستڕاگەیشتن بە تەكنەلۆژیاكان سنووردار بكەن. بە تێپەڕبوونی كات كە دەكرێت ئەم هەنگاوانەش وا بكەن زەحمەتتر بێت، بۆ ئەوەی لە بواری بەكارهێنانی ژیریی دەستكرددا هاوكاری بكرێت بۆ بەرەوپێشبردنی مەعریفە و قبووڵكردنی ڕاستییە هاوبەشەكان، یان كار بكرێت بۆ چارەسەركردنی كێشە بەرچاوەكانی وەك گۆڕانی ژینگە كە لە ئێستادا ناسەقامگیری دەخولقێنێت.

مەترسیی لەدەستدانی دەرفەت: یەكەم، بەهۆی چڕكردنەوەی سەرنجەكان و جەختكردنەوە لەسەر ژیریی دەستكرد، ئەوا بۆی هەیە سیاسەت داڕێژەران لە بایەخ و گەورەیی كێشە ئاڵۆزەكان كەم بكەنەوە، كە كەمكردنەوەی كاریگەری و دەرئەنجامەكانیان كارێكی ئاسان نییە.

دووەم، جەختكردنەوەی زیاد لە پێویست لەسەر ژیریی دەستكرد ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی برەودان بە تەكنەلۆژیاكانی دیكە فەرامۆش بكرێت.