پڕۆفیسۆر دكتۆر نەبیل جەعفەر مەرسومی، مامۆستای كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابوورییە لە زانكۆی بەسرا، توێژەر و لێكۆڵەرە لە بواری زانستی ئابووری و وزە و نەوت، لە كەناڵە عێراقی و عەرەبییەكاندا بەوە ناسراوە، خاوەن دیدگا و بۆچوونی تایبەتە و دوور لە بەرژەوەندیی حزبی و ئایدیۆلۆژیای تەسك بیروڕاكانی خۆی دەخاتەڕوو. مەرسومی خاوەنی چەندین كتێبە لە بوارەكانی (ئابووریی عێراق لە دوای ڕووخان، گرنگیی نەوت و ئابووری و وزە، مێژووی ئابووریی عێراق، ستراتیژیەتی پلاندانان، نەوت و غاز و دەیان پەرتووكی دیكە). سەبارەت بە بارودۆخی ئابووری عێراق و پەیوەندییەكان لەگەڵ هەرێم و پێشبینی و پێشهاتەكانی بۆ دواڕۆژی ئابووریی عێراق، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

*  سەرەتا دەكرێت لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، بۆچی ئەم دەوڵەتەی عێراق لەدوای 2003وە نەیتوانیوە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی شكستخواردووی هەژار و پڕ لە كێشمەكێش دەربازی بێت، لە كاتێكدا عێراق دەوڵەمەندە بە سامانی سەر زەوی و ژێر زەوی؟

- عێراق وڵاتی دوای شەڕ و جەنگە ماڵوێرانكەرەكانە، شوێنەوارەكانی ئەم جەنگانە بەسەر سێكتەرە جۆراوجۆرەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتیی ئەم وڵاتەوە دیارە. لە دوای 2003 و دامەزراندنی ئەوەی پێی دەوترێت عێراقی نوێ، نەتوانراوە شوێنەوارەكانی شەڕە ماڵوێرانكەرەكان تێپەڕێنێت و ڕوو لە دامەزرانی دامەزراوەكان و بونیادنانەوەی وڵاتەكە بكرێت، بەتایبەتی شەڕی داعش كە زۆر بە خراپی كاریگەریی لەسەر عێراق بەجێهێشت و نەزیفێكی دارایی و ئابووریی قووڵی لێكەوتەوە. بونیادنانەوەی ئەم كاولكارییەش داهات و داراییەكی زۆری پێویست بوو، لەمەش خراپتر لەم عێراقە سیاسەتێكی ئابووریی ڕوون و دیاریكراومان نییە. واتە دەستەبژێری سیاسەتمەدارانی عێراق خاوەنی پلانێكی ستراتیژیی پەرەپێدان و دیدگایەكی ڕوون نین، بەمەش لە عێراقدا مەرجی سەرەكی بۆ بوونی حوكمڕانییەكی باش و عەقڵانی بوونی نییە، تاوەكو ژێرخانی ئابوورییەكەی بونیاد بنرێتەوە. بە شێوەیەكی گشتی دەوڵەتداری لە عێراقدا لە نێوان سێ دەسەڵاتی سەرەكی پەرش و بڵاو بووەتەوە، ئەویش دەسەڵاتەكانی (عەشیرەتگەرایی، حزبەكان، دەوڵەت)ـە. ئەم دەسەڵاتانە ناتوانن ڕۆڵیان لە گەشەپێدان و پەرەپێدانی ئابووریی وڵاتەكەدا هەبێت، لە كاتێكدا بووژانەوەی ئابووری پێویستی بە یەكگرتوویی و كۆدەنگیی و سیاسەت و دیدگایەكی زانستییانەی ڕوون هەیە، تاوەكو دەسەڵاتێكی عەقڵانیی بوێر بتوانێت بڕیارە جددی و قورسەكان دەر بكات، بەداخەوە لە ئێستادا ئەمە بوونی نییە لە عێراقدا ئەویش بە هۆی كۆمەڵێك هۆكارن، لەوانە:

1- نەبوونی یەك بڕیاری و یەك گوتاریی ئابووری.

2- شێوازی ناڕوون و خراپیی بەڕێوەبردنی ئابووری، كە بە هۆیەوە نەتوانراوە داهاتێكی زەبەلاحی فرۆشتنی نەوت لە وەبەرهێنانێكدا خەرج بكرێت، كە بەرهەمهێن بێت. ئەوەتا لە كۆی ئەم داهاتە گەورەیەی فرۆشتنی نەوت تەنیا لە 10 تا 15%ی لە وەبەرهێناندا خەرج دەكرێت و زۆرترینی ئەم داهاتە لە بواری مووچە و بودجەی بەكارخستن بەفیڕۆ دەچێت، لە كاتێكدا عێراق دووەم گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنە لەناو وڵاتانی ئۆپێك و پێنجەم وڵاتی بەرهەمهێنی نەوتیشە لەجیهاندا.

3- ڕیزبەندی بۆ ئەنجامدانی وەبەرهێنان نییە و ئەو داهات و پارەیەی لە عێراقدا خەرج دەكرێت، نە ئەدای كەرتی بەرهەمهێنانی پێ بەرز دەكرێتەوە، نە بە شێوەیەكی عەقڵانی خەرج دەكرێت. بۆیە دواجار بودجە و داهات و خەرجییەكان لە توانایاندا نییە بەرهەمهێنانی نوێ دابمەزرێنن، یان هیچ نەبێت لە بونیادنانی ژێرخان و گەشەكردنی كەرتی خزمەتگوزاریدا خەرج بكرێت.

هەموو ئەمانە و كۆمەڵێك هۆكاری دیكەش كە لێرەدا بوار نییە هەمووی باس بكەین، وای كردووە عێراق زۆربەی هەر زۆری داهاتەكانی بۆ هێنانی كاڵا و ئەو كەلوپەل و خۆراكانە خەرج بكات، كە خۆی دەیتوانی لە نێوخۆی وڵاتەكەماندا بەرهەمی بهێنێت، كەچی لە بازاڕەكانی وڵاتانی دەوروبەر و جیهان هاوردەی دەكات. لەبەر ئەم هۆكارانەیە تاكو ئەمڕۆ هیچ بنەمایەكی ئابوورییانە بۆ هەڵسانەوە و بووژانەوەی كەرتی بەرهەمهێنان نییە، ئەمەش هەمووی بۆ خراپیی بەڕێوەبردنی ئابووری لەلایەن سیاسەتمەدارە دەستڕۆیشتووەكانەوە دەگەڕێتەوە.

* لەگەڵ ئەوەی لە عێراق ئابووری بە شێوەیەكی خراپ بەڕێوەدەبرێت، ئەمەش وەكو ئاماژەت پێدا، بۆ كێشەی سیاسی و سیاسەتمەدارەكان دەگەڕێتەوە، ئایا ئەگەر ئەم خراپ بەڕێوەبردنەی ئابووری لەلایەن دەستەبژێری سیاسییەكان بەردەوام بێت، بارودۆخی دارایی و ئابووریی عێراق بە كوێ دەگات؟

- بە ئاشكرا و ڕوونی دیارە كە سیاسەتمەدارانی عێراق پڕۆژەیەكی پەرەپێدانی نیشتمانییان نییە، كە هەڵقوڵاوی دیدگا و ستراتیژیەتێكی نوێ بێت، تاوەكو بتوانێت بنەمای بەرهەمهێنان بونیاد بنێتەوە، هەر هیچ نەبێت لە قۆناغی یەكەمدا پێداویستییەكانی بازاڕی ناوخۆی عێراق پڕ بكاتەوە. ئەوان تەنیا ڕوویان لە دەرهێنان و ناردنە دەرەوە و فرۆشتنی نەوت كردووە، بە شێوەیەك ئابووری و جووڵەی بازاڕەكانی نێوخۆی عێراق تەنیا پشتی بە دابینكردنی بودجە و مووچە و پێداویستییەكانی دیكە بەستووە، لەو پترۆدۆلارەی كە لە فرۆشتنی نەوتەكەیەوە دەستی دەكەوێت، ئەمەش كەموكورتییەكی گەورەیە، كاتێك 90%ی داهاتی وڵات تەنیا لە سێكتەرێكی وەكو نەوت دابین بكەن و ئەو 10%ی دیكەشی هەر بەستراوەتەوە بە كەرتی نەوتەوە، ئەو نەوتەی بەهاكەی هەرگیز جێگیر نییە و بەستراوەتەوە بە بارودۆخە نێوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانەوە. لەلایەكی دیكەوە عێراق خاوەنی سندوقێكی سیادی نییە بۆ ئەوەی بتوانێت ڕووبەڕووی كێشە و گرفتە دارایی و ئابوورییەكانی بێتەوە. بۆیە بەڵێ، بابەتەكە سەرەتا سیاسییە و دەتوانین بڵێین خراپیی دۆخی ئابووری و دارایی عێراق بۆ پرسێكی سیاسی ئابووری دەگەڕێتەوە. خۆ ئەگەر ئەم بارودۆخە هەڵەیە بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ئەوا دەرئەنجامەكە و پێشبینییەكانی بۆ ئێمەی ئابووریناسان زۆر قورس نییە، بەوەی بەم شێوازە بەڕێوەبردنەی وڵات تا دێت خەرجییەكانی عێراق زیاد دەكات و تەنانەت بە مانەوەی داهاتی گشتیی وڵات بە هۆی بەرزیی بەهای نەوتەوە، ئەویش بە هۆی ئەم زیادەی خەرجییە ڕوو لە كەمی دەكات و قەرزە نێوخۆیی و دەرەكییەكانی عێراق ڕوو لە هەڵكشان دەكات. كۆتا جار لە پێنچ ساڵی داهاتوودا ڕەنگە هەموو داهاتی وڵات بەشی مووچە و خانەنشین و چاودێری كۆمەڵایەتی نەكات، ئەم نیشانە مەترسییە دارایی و قەیرانە داراییە وردە وردە لە سەرەتای ساڵی 2025 دەردەكەوێت، بەتایبەتی كە ماوەی ساڵێكە كورتهێنانی دووەمی بودجە دەستی پێكردووە. هەر خۆی لەخۆیدا ئەو دەوڵەتەی تەنیا پشت بە داهاتی فرۆشتنی نەوت ببەستێت، بەردەوام نەك تەنیا بودجەكەی كورتهێنانی تووش دەبێت، بەڵكو بودجەكەی بە ناجێگری دەمێنێتەوە. ئەوەتا كورتهێنانەكەی بودجەی لە كورتهێنانی پلاندانانەوە بووەتە كورتهێنانی گشتی، ڕاستە داهاتی نەوتی عێراق بۆ زیاتر لە 16 ترلیۆن دینار زیادی كردووە و، ئەم بڕە داهاتەش بۆ پارەداركردنی كورتهێنانی بودجە باشە، كە لەسەر بنەمای 3.5 هەزار بەرمیل نەوتە، بەڵام ئەمە لە چوارچێوەی 83 دۆلار لەبری 70 دۆلارە، دانانی بودجە لەسەر بنەمای ئەو نرخە بەرزەی نەوت پڕە لە مەترسی، چونكە لەلایەك نرخی نەوت جێگیر نییە و لەلایەكی دیكەوە بڕیارەكانی ئۆپیك پڵەس ڕێ نادات ئەو بڕە هەناردە بكرێت، بۆیە ئەو نرخەی دانراوە زۆر بەرزە و بودجەیەكە ناواقیعییانە خۆی دەنوێنێت، هەرچەندە گەشبینانە دەردەكەوێت، بەڵام ئامانجەكانیش ناپێكێت، بەتایبەتی ئەگەر گرفتی خراپ بەڕێوەبردنی ئابووری حیساب بكەین.

* هەمووان دەزانن تاكە ڕێگا بۆ چارەسەركردنی ئەم كورتهێنانە و خۆئامادەكردن بۆ ئەگەری داشكانی بەهای نەوت، هەنگاوەكانی فرەچەشنكردنی ئابوورییە، ئایا عێراق ئەم هەنگاوەی هەڵگرتووە؟

- بەداخەوە لە ڕووی پراكتیكییەوە تا ئەم دەمە عێراق نەیتوانیوە ئاستی پشتبەستن بە داهاتی فرۆشتنی نەوتی كەم بكاتەوە. وەكو ئاماژەم پێكرد داهاتەكەی خراپ بەكار دەهێنێت و گرنگی نەك بە كەرتەكانی كشتوكاڵ و گەشتیاری و پیشەسازی نەداوە، تەنانەت لە پیشەسازیی نەوتی و پترۆكیمیایی پەراوێزخستنێكی گەورەی پێوە دیارە و لە ئاستێكی زۆر نزم و لاوازدایە. پیشەسازیی نەوتی و پاڵاوتگەكانی عێراق كۆن و ماندوون و زیاتر نەوتی ڕەش بەرهەم دەهێنن، بۆیە عێراق ساڵانە زیاتر لە سێ ملیار دۆلار بە هاوردەكردنی بەنزین و سووتەمەنی و وەرگیراوەكانی دیكەی نەوت خەرج دەكات. ساڵ لە دوای ساڵیش ئەم پێداویستی و بڕە خەرجییە زیاتر دەبێت، بەمەش عێراق شكستی هێناوە بەوەی ئاستی پیشەسازی نەوتی و پاڵاوتگەكانی فراوان و نوێ بكاتەوە. تەنانەت لە توانایدا نییە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەرز بكاتەوە، ئەمەش بۆ پشتبەستن بە كۆمەڵێك كۆمپانیای لاواز دەگەڕێتەوە، بەتایبەتی كۆمپانیاكانی وڵاتی چین، هەر بۆیە ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق جێگیرە لە نێوان 4 -4،5 ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا و زیاد ناكات، لەلایەكی دیكەوە هەنگاوەكانی بەرەو فرەچەشنكردنی ئابووری و ئاراستەكردنی ئەو داهاتە زەبەلاحەی كە بە هۆی بەرزیی بەهای نەوت دەستی كەوتووە، بەرەو كەرتەكانی دیكەی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری ئاراستە نەكردووە، تەنانەت پیشەسازیی نەوت زیانێكی گەورەی ئابوورییە و بەردەوام دەیخاتە بەردەم ئەگەری داشكانی بەهای نەوت و كەوتنەوەی قەیرانێكی جەرگبڕی دارایی و ئابوورییەوە. بڕیاربەدەستدانی عێراق تەنانەت لە كەرتی وەبەرهێنانیشدا لەو كەرتانە داهات و بودجە خەرج دەكەن كە بەرهەمهێن نین و لە ڕیزبەندی پێشەوەی هەڵسانەوەی ئابووری نییە و گرنگییەكی لاوەكییان هەیە. لە كاتێكدا عێراق خاوەنی كارگەی گەورە و ستراتیژیی گەورە بووە، كەچی لە 2003وە لە كار كەوتوون و ئامێرەكانی كۆن بوون و توانای كارپێكردنەوەمان نییە و نەمانتوانیوە هەلی باش و ژینگەیەكی لەبار بۆ سەرمایەدار و بزنێسكارانی ناوخۆ و دەرەكی بڕەخسێنین و پاڵپشتیی دارایی و هاوكاری و كارئاسانی وایان پێشكەش بكەین، كە بە لانی كەم لە قۆناغی یەكەمدا توانای كێبڕكێی بەرهەمە لاوازەكانی وڵاتانی ناوچەكەیان هەبێت.

* سەبارەت بە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لە خراپترین دۆخیدا پێش بڕیارەكەی دادگای پاریس و ڕاگرتنی فرۆشتنی، كە ڕۆژانە 400-450 هەزار بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە، ئایا شوێنەوارەكانی ڕاوەستانی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان چ كاریگەرییەكی لەسەر بارودۆخی دارایی و ئابووری عێراق و هەرێمی كوردستان هەیە؟

- ڕاوەستانی هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان و دەستپێنەكردنەوەی هەناردەكردنی ئەم نەوتە لە ڕێگەی بۆریی نەوتی جەیهانی توركیاوە بۆ زیاتر لە ساڵ و نیوێكە زیانی بە بارودۆخی دارایی عێراق و هەرێمی كوردستانیش گەیاندووە، بەتایبەتی كە بەغدا مولزەمە بەردەوام مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دابین بكات، بەمەش كەلێنی كورتهێنانی بودجەكەی گەورەتر دەبێت، پێشتر ڕۆژانە بە داشكانی بەهای 250 هەزار نەوتی هەرێمی كوردستان لە پشكی هەرێم لە بودجەكە بڕە پارەیەكی باش بۆ بەغدا دەگەڕایەوە، لە ئێستادا دەبێت مانگانە تەمویلی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم بكەن و هەرێمیش ناتوانێت نەوتەكەی هەناردە بكاتەوە و بەغداش زیانی دارایی گەورەی بەردەكەوێت. چارەسەری ئەم بارودۆخە و دووبارە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان ئەوەندە پێویستی بە عەقڵییەتی ژیرانە و زانستی و تەكنیكی هەیە، ئەوەندە پێویستی بە پرۆسەیەكی ئاڵۆزی سیاسی نییە. هەر چەندە من پێم وایە كێشە بنەڕەتییەكە لە نێوان هەرێم و حكومەتی عێراقی فیدراڵ هێشتا دەمێنێت، ئەگەر بە شێوەی جددی و تەكنیكی چارەسەر نەكرێت، نەوەكو بە مەبەستی سیاسی. لە ئێستادا گرفتەكە لە چوارچێوەی هەناردەی نەوت و سرووشتی كێڵگە نەوتییەكان و ئەو گرێبەستانەوە دێت كە هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان واژوویان كردووە. لەم قۆناغەدا لەنێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق تەنیا ڕێككەوتنێكی سیاسی هەیە، بەڵام ئەم ڕێككەوتنە لەگەڵ گۆڕانكارییە بەردەوامەكانی دۆخی سیاسی و گرژییەكان قابیل بە هەڵوەشانەوەیە، بۆیە پێویستە شاندی هەرێمی كوردستان بۆ دانوستانەكان لەگەڵ بەغدا بە شێوەی هونەری بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی كۆتایی دانوستاندن بكات، بەتایبەتی لە دوو بواری سەرەكی (ئەو لایەنەی هەناردەی نەوت دەكات، چۆنیەتیی دەستكەوتنی داهاتەكانی فرۆشتنی نەوت، گرێبەستەكانی نەوت لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان) كە تەنیا بە ڕێككەوتنێكی سێ قۆڵی لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی فیدڕاڵی و كۆمپانیا نەوتییەكان جێبەجێ دەكرێت، بۆ ئەوەی كۆمەڵێك گۆڕانكاری بكرێت و هەمواری ئەو ڕێككەوتنانە بكرێتەوە كە ڕەچاوی خواست و ویستەكانی ناوەندیش كرابێت. 

* لە چەند دیدارێكدا هێرشی توندت كردە سەر لاوازیی ئەدای حكومەت بۆ دۆزینەوەی هەلی كار بۆ گەنجان و دەرچووانی زانكۆكان، ئەمەشت بە كەموكورتییەكی گەورە داناوە، وەكو شارەزایەكی ئابووری چۆن دەڕوانیتە بازاڕی كار لە عێراقدا؟

- كاتێك تۆ ئەمە بارودۆخەكەت بێت و كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و پیشەسازیی نەوتی و گەشتیاریت پەكی كەوتبێت، چۆن دەتوانیت هەلی كار بۆ گەنجەكان بدۆزیتەوە؟ ئەو هەلە كارە سنووردارەی لە ناوخۆ و بازاڕەكانیش هەیە لەلایەن دەستی كاری بیانی و بێسەروبەری هاتنی دەستی كاری بیانی لە دەست گەنجەكانمان چووە. بوونی زیاتر لە یەك ملیۆن كرێكاری بیانی و بێسەروبەری لە بەگەڕخستنی دەستی كاری گەنجەكانمان لەناو كەرتی تایبەت زیانی گەورەی بە دابینكردنی هەلی كار گەیاندووە. تا گۆڕانكاری لە سیاسەتی ئابووری و بەرزكردنەوەی وەبەرهێنان لە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری نەكەین، ڕێژەی بێكاری لە عێراقدا بە بەرزی دەمێنێتەوە و ژمارەیەكی زۆری گەنجەكانمان بە بێكاری دەمێننەوە، یان لەناو بێكارییەكی ڕووپۆشكراودا دادەمەزرێن.

* پێشبینی و بۆچوونت بۆ دۆخی دارایی و ئابووری عێراق لەساڵی نوێی 2025 چۆنە، بەتایبەتی كە جەخت لەسەر ئەوە دەكەیتەوە بەڕێوەبردنی ئابووری بەم شێوەیە بێت چارەنووسێكی باش چاوەڕوانمان ناكات؟

- پێشبینییەكی قورس نییە و بۆ ئێمەی ئابووریناسان كارێكی ئەوەندە ئاستەم نییە لە ئابوورییەكی وادا تێڕوانین و دیدگاكانمان نەخەینەڕوو، یان ڕاست دەرنەچێت. ئابوورییەك كە بە شێوەیەكی ناعەقڵانی و نازانستی لەلایەن دەستەبژێرێكی سیاسی بەڕێوە دەبرێت، بەتایبەتی پشتبەستن بە داهاتی فرۆشتنی نەوتێك كە نرخەكەی لە دەستی عێراقدا نییە، لەلایەكی دیكەوە مەترسیی پووكانەوە و داڕمانی ئابووریی جیهان و ئەگەری هاتنی ترامپ بۆ سەر حوكم لە ئەمریكا كە لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان و ئەزموونەكانی ڕابردوویدا بەڵێنی داوە نرخی بەنزین لە وڵاتەكەی كەم بكاتەوە، ئەمەش لە ڕێگای داشكانی بەهای نەوتی جیهانییەوە جێبەجێ دەكرێت. داشكانی بەهای بەرمیلێك نەوت كارێكی ناچارییە، چونكە ئاستی گەشەی گەورە ئابوورییەكانی ئەمریكا و چین ڕووی لە داشكان و پووكانەوە كردووە، كە دواجار لەگەڵ هاتنە سەر حوكمی ترامپ بۆ دەسەڵات خواست لەسەر نەوت كەم دەبێتەوە و نرخی بەرمیلێك نەوت ڕەنگە بۆ 60 دۆلار دابەزێت.