بۆ ئەوەی بزانین دابەشبوونی ئایینی ئیسلام بۆ عیبادات و سیاسەت، تا چەند مەترسییە لەسەر كۆمەڵگە و ئایا توندوتیژی لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا هەیە، وەكو ئەوەی دەبینین هەندێ گرووپ و لایەن بە ناوی ئیسلامەوە پیادەی دەكەن، ئایا دەبێت چۆن و كێ فتوا بدات؟ لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەری دیكەی پەیوەندیدار، گۆڤاری گوڵان ئەم دیمانەیەی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر عیرفان ڕەشید شەریف مامۆستای زانكۆ و ئەندامی مەكتەبی تەنفیزیی یەكێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامیی كوردستان ئەنجام دا .

 

 

* لە دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبووڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین لە میسر دامەزرا، بۆ دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی و، دواتر فیكری ئیخوان بووە فیكرێكی جیهانی، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئیسلام دابەش بێت بۆ سیاسی و عیبادەت، ئایا ئەم دابەشكردنەی ئیسلام بۆ عیبادات و سیاسی تاچەند خزمەتی بە ئیسلام كردووە؟

- ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین بۆ گەڕاندنەوەی خەلافەتی ئیسلامی دروست نەبوو، بەڵكو دامەزراندنەكەی لە 22ی مارسی ساڵی 1928 لە دوای چوار ساڵ لە ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی دامەزرا بە مەبەستی «چاكسازییەكی گشتی» لە تەواوی سێكتەرەكانی وڵاتدا. پێم وانییە ئیخوان ئایینی ئیسلامی بۆ عیبادات و سیاسەت دابەش كردبێت، چونكە ئیسلام خۆی دینی تاكەكەسی و كۆمەڵگەیە، واتە سیاسەت وەكو هونەری كارگێڕی و حوكمڕانیی لەخۆ گرتووە و ئەركە بەندایەتییە تاكە كەسییەكانیشی فەرز كردووە، كە هەردووكی بۆ پابەندی بە شەریعەت و نزیكبوونەیە لە خودای پەروەردگار و، دواتر قبووڵبوونی مرۆڤە وەكو بەندەی ساڵح و براوەی قیامەت، بەڵام دەكرێت بگوترێت ئیخوان موسڵمانانی دابەش كرد بەسەر حزبی بوون و ئینتیمای حزبیدا، كە دانانی پڕۆگرامێكی تایبەتی حزبی كە ئیلتیزاماتی تەنزیمی و دیاریكردنی كار و چالاكیی گرووپی سیاسیی بە دوای خۆیدا هێنا، لەم ڕووەوە ئیخوان زیانی بە یەكڕیزیی ئوممەتی ئیسلام گەیاند، نەك بە ئایین، چونكە خودی ئایینەكە نەگۆڕە و قابیلی زیانكردن نییە، لەم سۆنگەیەشەوە دەبینین كە لە كاری خۆیاندا جۆرێك لە تێهەڵچوون لەگەڵ دەسەڵاتداراندا بەرچاو دەكەوێت. ئیخوان لە هەر زەمینەیەكدا خۆیان بینیبێتەوە بیریان لە پەلامار و تێهەڵچوونی دەسەڵات كردووەتەوە، لە دانانی پلان لە دژی ئەو سیستم و دەسەڵاتە لە شێوەی دروستكردنی ڕەوشێكی ئینقلابی و گۆڕینی سیستم و تەنانەت ڕوخساری كاربەدەستان، كە زۆرجار لەم هەنگاوانەیاندا نەگەیشتوونەتە ئامانج و باجی زۆریان داوە و گەنجێتیی شوێنكەوتووانیان لە ناو بردووە، چ بە كوژران لە پێناو پلانەكانیان بووبێت، یان زیندانی، یان هەڵاتن و ڕاكردن، لەپاش ئەو زەرەر و چەرمەسەرییانەش نەیانتوانیوە ڕێچكەی خۆیان ڕاست بكەنەوە و زیاتر لە سیاسەتی شەرعی تێبگەن. ئەو سیاسەتە پڕ لە حیكمەتەی كە لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا هەیە و سەدان ساڵ كەسانی دڵسۆز و بوێر توانییان بە هۆیەوە خەڵكی بەڕێوەبەرن و ژیانێكی پڕ لە ئاسوودەییان بۆ دابین بكەن، هەموو ئەو ڕاستییانەی كە باسمان كرد لە هاتنە سەر حوكمی ئیخوان موسلیمین لە میسر بەرجەستە دەبێت، كاتێك لە هەڵبژاردنی ساڵی 2012 كە محەمەد مورسی بووە سەرۆك كۆماری پێنجەمی میسر تا لێسەندنەوەی دەسەڵاتەكەی لەلایەن عەبدولفەتاح سیسی لە 3ی/7/2003 بە هۆی نەبوونی تێڕوانینی ستراتیژی و خەیاڵی ستراتیژی لەو ماوەی دەسەڵاتەیدا، چونكە كاكڵەی سیاسەت جۆرێكە لە خەیاڵ و بیركردنەوەی قووڵ و پێشبینیكردنی داهاتوو و دانانی چەندین سیناریۆ، دەبینین كە مورسی ستراتیژی لە بواری سەربازیدا نەبوو، وەك لە یەكێك لە نووسراوەكاندا كە دزەی كرد و بڵاو كرایەوە ئەوە بوو كە پێش ئەوەی محەمەد مورسی دەسەڵات وەربگرێت و سوێندی یاسایی بخوات دەڵێت: «ئەنجومەنی سەربازی ڕێگە بە مانەوەی محەمەد مورسی نادات كە لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ئەمە لە باشترین حاڵدا كە ئەگەر بتوانێت یەك ساڵیش بمێنێتەوە»، هەروەها لە كاتی گرتنەدەستی دەسەڵاتیشدا جارێكی دیكە دەڵێت: «بەڵێ مورسی سەركەوت و هێزی سەربازی هەر ماوە»، ئەم دەقانە ئەوەمان پێ دەڵێت كە پلانەكانی ئیخوان بە هۆی نەبوونی ستراتیژییەتەوە بە ئاكام نەگەیشتووە و سەرئەنجامیش شكست بووە بۆ موسڵمانان.

* بەپێی ئەم مێژووەی ئیخوان موسلیمین دەركەوتووە كە فیكری ئیسلامی سیاسی بایەخ بە پرسی خاك و نەتەوە نادات و پیرۆزییەكانی نەتەوە بێ بەها دەكەن، لێرەش لە كوردستان دەبینین كە لەو مەدەرەسانەی حزبە ئیسلامییەكان سەرپەرشتی دەكەن، پڕۆگرامەكانیان سڕینەوەی هزری نەتەوەیی و نیشتمانییە، هەروەها دەبینین سەركردەی حزبە ئیسلامییەكان ڕێز لە سروودی ئەی ڕەقیب ناگرن. ئایا سڕینەوەی ئینیما و پیرۆزییەكانی نیشتمانی چ كارەساتێكی لێ دەكەوێتەوە؟

- وەكو بیری گشتی، ئیخوان جگە لە عەرەب و عەرەبچێتی بیر لە بزاڤی ڕزگاریخوازیی هیچ نەتەوەیەكی دیكە ناكاتەوە، هەر بۆیە نابینین لە سەردەمی درێژترین شۆڕشی كورد تا دەستپێكردنەوەی شۆڕش لە 26/5/1976هیچ جۆرە پەیامێكی پشتگیری لە شۆڕش و بزووتنەوە چەكدارییەكەی كورد كردبێت، یان سەركۆنەی كاولكاری و كوشتن و بڕینی كوردان لەلایەن بەعسەوە بكەن و بە كوشتنی بە ناهەق و لەناوبردنی نەتەوەیەكی ماف زەوتكراوی لە قەڵەمی بدەن، یان ئەو ئەندام و نزیكانەی ڕێكخستنەكانی ئیخوان لە عێراقدا كە لە ڕیزی سوپای ڕژێمە یەك لە دوا یەكەكانی عێراقدا بوون لە فڕۆكەوان و ئەفسەی گەورەی هەموو بوارەكانی سەربازی، ڕۆژێك لە ڕۆژان سەرانی ئیخوان پێیان نەوتن كە دەستدرێژی مەكەنە سەر خەڵكی سڤیل و بێچەكی كوردستان، پێیان نەوتن كە لادێ و ڕەز و باخ و كانیاوی كوردستان بۆردومان مەكەن، پێیان نەوتن دەست لە كارەكانتان بكێشنەوە، تەنانەت زانا ناودارەكانی عێراق كە لێپرسراوی گەورەی ئیخوان بوون لە عێراق هیچ جۆرە پەیامێكیان نەبوو لە نموونەی (شێخ محەمەد مەحموود ئەلسەواف، عەبدوالكەریم زێدان، نەعمان سامەڕائی، عەبدولمونعیم ساڵح ئەلعەلی ئەلعزی، ئەیاد ئەلعزی، غانم حەمودات) و چەندانی دیكە، كە چاوەڕێ دەكرا پەیامێك، هاوسۆزییەك، دەستگرتنەوەیەك بۆ شۆڕش و گەل و خاكی كوردستان لەلایەن ئەو زانا و موفتییانەی ئیخوانەوە دەربكرایە، كە بە دڵنیاییەوە ڕۆڵی گرنگی دەبوو، بەڵام ئەوان چونكە وابەستەی بیری عرووبە و ناسیۆنالستی عەرەبی بوون، لەو ڕووەوە ڕەنگە هەڵویستی داگیركارانی كوردستانیان بە پەسند زانیبێت و دۆزی كوردیان بە بابەتێكی پەراوێزخراو و ناستراتیژی هەژمار كردووە.

* ئێمەی كورد وەك گەلێكی موسڵمان خاوەنی مێژوویەكی پاكی موسڵمانیەتی و كوردایەتین و چەندین زانای گەورەی ئیسلامیمان هەیە، هەر لە ئەحمەدی خانییەوە تا دەگاتە مەولەوی و نالی، بۆچی ئیسلامی سیاسی ئەم مێژووە فەرامۆش دەكات و دەیەوێت مێژوویەكی دیكە لە كوردستان بڵاو بكاتەوە، كە ئەویش مێژووی عەرەبییە؟

- هەڵبەتە زاراوەی ئیسلامی سیاسی هەڵەیە و بە زۆر داتاشراوە، لە بری ئەوە دەبێت بگوترێت «حزبایەتیی دیینی»، چونكە ئیسلامی سیاسی و ئیسلامی ئابووری و ئیسلامی فەرهەنگی نییە، بەڵكو ئیسلام ئیسلامە و هەموو ئەمانەی وەك كایەكانی ژیان و پەیوەست بە مرۆڤ و دەوروبەرەكەی لەخۆ گرتووە، نامۆبوونی ئەحزابی ئیسلامی لە كوردستان لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە بیر و عەقیدەی جیاواز لە ڕێگە ڕاستەكەی ئیسلامیان پەیڕەو كردووە، كە كورد لە كوردستاندا هەزار ساڵ زیاترە لەسەری ژیاوە و مردووە. زانایانی كورد كە چاوگی كایەكانی ژیانی كۆمەڵگەی كوردەواری بوون، سەر بە عەقیدەی ئەهلی سوننە و پەیڕەوی مەزهەبی شافعی بوون، بەڵام ئەحزابی ئیسلامی بە هاوردەكردنی بیری فیرقەیی دەرەوە بیرێكی زۆر نامۆ و جیاوازیان بەسەر میللەتی كوردستاندا هێناوە، كە ئەمە زەرەری بۆ موسڵمانێتی و لایەنی نیشتمانی و خەڵكەكەی ئێمە هەیە. هەر بۆیە حزبی ئیسلامی كە لە شۆڕشی كورددا بەشدار نەبووە و شۆڕشەكە بە شۆڕشی ناموسڵمانی دەزانن و ناتوانن بە شكۆوە باسی بكەن و شانازیی پێوە بكەن، لەبەر ئەوەی ئەو شۆڕشانە میراتگری خۆیان هەیە و سەركردەی گەورەیان هەیە. هەر بۆیە ئەگەر بە گەورەیی باسی ئەو مێژووە بكات، دەبێت خۆی بە كەسی نزیك و دڵسۆزی ئەو سەركردانە بزانێت، كە ئەمەش لەگەڵ چاوگی دروستكاری ئەو حزبانەدا یەك ناگرێتەوە. مەرج نییە لە هەوڵی بڵاوكردنەوەی مێژوویەكی دیكەدا بێت، كە مێژووی عەرەبییە، بەڵكو لە ئەنجامی جیاوازیی بیركردنەوە و پەیام و هەڵویست جۆرێك لە دووركەوتنەوە لە مێژووی گەلی كورد لای ئەوان دوست دەبێت، خۆ ناكرێت ئەندامێكی خۆی پەروەردە بكات لەسەر هەوڵ و تێكۆشانەكانی سەركردەكانی كورد كە سەرئەنجام لەگەڵ هێڵە گشتییەكانی خۆیدا یەك نەگرێتەوە.

* حزبە ئیسلامییەكان پرۆسەیەك بەڕێوە دەبەن وەك ئەوەی بیانەوێت سەرلەنوێ كۆمەڵگەی كوردستان ئیسلام بكەنەوە، ڕاشكاوانەتر وەك ئەوەی میللەتی ئێمە موسڵمان نەبووبێت و ئەوان بیانەوێت موسڵمانی بكەن. ئایا دەكرێت ئیسلامەتی تەنیا ئەو ئیسلامە بێت كە حزبە ئیسلامییەكان پێناسەی دەكەن؟

- هەڵەیەكی گەورەیە كە بگوترێت فڵان لایەن، یان فڵانە كەس لە بیری ئیسلامكردن، یان موسڵمانكردنی گەلی كورددان، چونكە گەلی كورد لە ساڵی 16ی كۆچییەوە بە خواستی خۆی موسڵمان بووە و موسڵمانێتییەكی ڕاستەقینەی كردووە و ئیسلامی بە بەرنامەی ژیانی خۆی زانیوە، لەژێر سایەی ئەم ئایینە پیرۆزەشدا بە ئازادی و كامەرانی گەیشتووە، بەڵام بیری تەكفیری و توندڕەوەی و لامەزهەبی جگە لەوەی بیرێكی هاوردەكراوی نانیشتمانییە و زانا و دەنگی كوردبوون لەم كۆمەڵگەیە نەفی دەكات، ئینجا ڕێباز و عەقیدەی پاكی ئیسلام كە تەریقەت و حوجرەكانی وڵاتی ئێمە كە چەندین سەدەیە پاراستوویانە، كاڵی دەكاتەوە و ڕیزی موسڵمانانی كوردیش تێك دەدات، بۆیە ئایین تەنیا ئیسلامە و موسڵمانانیش شوێنكەوتەی ئەو ئایینەن، تەنانەت پێش دەركەوتنی گرووپە ئیسلامییەكان خزمەتەكانی كوردی موسڵمان بۆ ئایینەكەیان كە ئیسلامە زۆر زیاتر بووە، گوندێك نەبووە لە كوردستان كە حوجرە و فەقێی لێ نەبووبێت و مزگەوتی نەبووبێت و زانایەكی ئایینی پێشەوایەتی نەكردبن، هەروەها لایەنی ماڵی و بەڕێوەبردنیش تەنیا لەسەر خەڵكی گوندەكان بوون، مامۆستا و زانا ئایینییەكەش هەردوو چەمكی دینداری و نیشتمانپەروەریی پێكەوە گرێ داوە و ئەو دوو چەمكە گۆش و پەروەردەی كردوون.

* باس لە بەرهەمهێنانی توندوتیژی و تیرۆر دەكرێت لە فیكری ئیخوان موسلیمین و ئیسلامی ئوسووڵیدا، تەنانەت باس لەوە دەكرێت یەكەم ڕێكخراوی تیرۆریستی لەسەر دەستی سەید قوتب بە ناوی «تەنزیمی سڕی» دامەزراوە. ئایا چاندنی تۆوی توندوتیژی و ئیرهاب تا چەند كۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری و كاولبوون دەبات؟

- بیری توندوتیژی لە ناو هەر گەل و نەتەوەیەكدا سەرهەڵبدات بەرەو نەمان و لەناوبردنی دەبات، ئەم ڕەوتە تایبەت نییە بە تەنیا بە یەك ئایین و یەك نەتەوە و یەك وڵاتەوە، بەڵكو لە هەر شوێنێك توندوتیژی هەبێت، ناسەقامگیری لەوێیە و كوشتن و بڕین لەسەر بیروبۆچوون كارێكی دژوارە. یەكێك لەو خاڵە گرنگانەی كە كورد شانازیی پێوە دەكات نەبوونی بیری توندوتیژییە، هەر وەكو دەبینین بە درێژای 14سەدە كورد ئاییندار بووە و بەرگریی لە ئایین كردووە و خزمەتی ئاییندارەكانی نێو كۆمەڵگەی خۆی كردووە، بەڵام هەرگیز ڕێگەی بە بیری توندوتیژی نەداوە و تەنانەت لە شۆڕشی ئەیلوولیشدا كورد و سەركردایەتییەكەی ڕێگەیان بە خۆیان نەدا كە تەقینەوەیەك لە ناو شار و هاووڵاتیاندا بە ئەنجام بگەیەنن، هەروەها ڕێگەیان بە خۆیان نەداوە شەڕی نەتەوەیی (كورد و عەرەب) هەڵبگیرسێنن، هاوكات ڕێگەیان نەداوە لە بەرانبەر كردەوەی تیرۆرستی دژ بە سەرۆكی نەتەوەیی مەلا مستەفا بارزانی تۆڵەی هاوشێوە بكرێتەوە، كەواتە گەلێك ئاماەدی كاری تیرۆر نەبێت، هەرگیز بیری توندوتیژی لە ناو خاك و هزر و بیركردنەوەیدا جێگەی نابێتەوە. هەر بۆیە تاكە نەتەوەیەك كە بیری توندوتیژی لە ناویدا پووكایەوە و گرووپە ئیسلامییە توندڕەوەكان نەیانتوانی لە ڕێڕەوە ڕاستكەی لای بدەن و بیگۆڕن، گەلی كوردە، كە هەر ئەم گەلەش بۆ یەكەم جار توانی لە ژێر فەرماندەیی سەرۆك و مەرجەعی كوردان سەرۆك مسعود بارزانی ئەفسانەی داعش تێك بشكێنێت.

* خاڵێكی دیكەی ترسناك لە فیكری ئیسلامی سیاسیدا پرسی دووبارە تەفسیركردنەوەی فتوادانە، لە ئیسلامدا دەبێت حكومەت، یان ئەمیرئەلموئمینین فتوا بدات، بەڵام ئیسلامی سیاسی دەڵێت هەر كەسێك دەتوانێت فتوا بدات و خەڵك بكوژێت، ئایا ئەمە بێماناكردنی فتوا و دروستكردنی ئاژاوەوە نییە لە كۆمەڵگەدا؟

- فتوادان ئەركی نوخبەیەكی هەڵكەوتووی هەر گەل و نەتەوەیەكە كە لە ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا شارەزا بن و تەواوی زانستە ئیسلامییەكانیان خوێندبێت و تاوتوێیان كردبێت، نابێت كەسانێك لە خۆڕا و بە بێ شارەزایی و بە كەمزانستی فتوا بدەن لەسەر هەموو بابەتەكان، چونكە سەرئەنجام كۆمەڵگە بەرەو توندوتیژی و نەهامەتی و تێكدانی یەكڕیزی دەبات. زۆرێك لەو وڵاتانەی كە تووشی شەڕی ناوخۆ و توندوتیژی بوون، بە هۆی فتوای توندڕۆكانەوە بووە، كە لە كۆتاییدا زەرەرمەندی یەكەم هەر هاووڵاتیان بوون. هەر بۆیە پێویستە گرووپە ئیسلامییەكان سەرقاڵی ڕای مەدەنییانەی ئارام و بێ كێشە بن، دەبێت بابەتی فتوا لە دەستێكی پاكی ئەمیندا بێت، كە ئەمڕۆ خۆی لە ئەنجومەنی باڵای فتوای هەرێمی كوردستاندا دەبینێتەوە، ئەو ئەنجومەنەی كە بەشێكە لە یەكێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامیی كوردستان و یادگاریی مەلا و زانا و سەیدەكانی كوردستانە كە 1430ساڵە ئەو ڕەوتە ئارام و میانڕەوە لە كوردستاندا هەیە و ئیسلامی وەكو خۆی ڕاگەیاندووە و لە سایەیدا خاكی كوردستان ئاوەدان بووە و، پێكهاتەكانی دیكەی وەكو جوولەكە و گاور و ئایینزاكانی دیكەی لە ژێر چەتری ئەم فتوا ئارامەدا ژیاون و هیچ كێشە و گرفتیكیان نەبووە، بەپێچەوانەوە هەر فتوایەكی توند و ناڕاست دەبێتە هۆی كوشتن و بڕین و ناسەقامگیری، هەر بۆیە داواكارین لە حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر گرنگی بدات بە ئەنجومەنی باڵای فەتوا و زانا ڕەسەنەكانی كوردستان، بۆ ئەوەی زیاتر خزمەت بە گەل و ئایین و نیشتمان بكەن.