ماددە هۆشبەرەكان بە یەكێك لەو مەترسییە گەورانە دادەنرێت كە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی و تێكچوونی شیرازەی خێزان دروست دەكات، لە ساڵانی ڕابردووش ئەم ماددەیە بە شێوەیەكی زۆر خێرا لە هەرێمی كوردستان و عێراق زیادی كردووە. گۆڤاری گوڵان لە دیدارێكیدا ئەم پرسەی تاوتوێ كرد و دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر تاڤگە عەباس بوستانی مامۆستای یاسا لە زانكۆی سەڵاحەدین ئەنجام دا.

 

* لە چەند ساڵی ڕابردوودا بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان ڕووی لە زیادبوون كردووە، ئایا قاچاخچێتیكردن و بەكارهێنانی ئەم ماددە ژەهراوییە لە هەرێمی كوردستان بە كوێ گەیشتووە؟

- ماددە هۆشبەرەكان چ بەكارهێنانی (وەرگرتنی) چ بازرگانی پێكردنی لەسەر ئاستی جیهان، پرسێكی زۆر گەورەیە، لەبەر ئەوەی ئەو ماددەیە دەبێتە هۆی لەناوبردن یان تێكدان و خراپكردنی باری تەندروستیی مرۆڤ، بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە هۆشبەرەكان، توندوتیژی دروست دەكات و شیرازەی خێزان تێك دەدات و تاوانكاری لە ناو كۆمەڵگەدا زیاد دەكات، ئەمە وێڕای ئەوەی لە ناو كۆمەڵگەدا دەبێتە هۆی نەمانی بەها كۆمەڵایەتی و ئەخلاقییەكان، ئەو گەنجانەی ئالوودەی ماددەی هۆشەبەر دەبن، كاریگەریی خراپی دەروونی و جەستەییان لەسەر دەكات، لە ناو خێزان و كۆمەڵگەدا وەكو كەسێكی نامۆ و خراپ دەردەكەون و كار و ناوبانگیان لەدەست دەدەن، هاوكات لە زۆربەی حاڵەتدا دەبێتە هۆی دووركەوتنەوە و لەدەستچوونی كار و پیشە و خوێندن و هەست نەكردن بەو بەرپرسیارێتییەی كە لە ناو خێزاندا لەسەر شانیەتی. جێگەی داخ و مەترسییشە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنان و بازرگانیكردن بەم ماددە هۆشبەرانە لە هەرێمی كوردستان لە زیادبووندایە، هەرچەندە من وەكو مامۆستایەكی زانكۆ ئامارێكی وردم لە بەردەست نییە، بەڵام داتا و ئامارەكانی لایەنە پەیوەندیدارەكانی دادگا و دەزگاكانی ئاسایش و دامەزراوەكانی چاكسازی ئاماژە بەم مەترسییە و زیادبوونی ماددە هۆشبەرەكان دەكات.     

* ئایا هۆكاری سەرەكیی ئەو دیاردەیە لە ناو كۆمەڵگەیەكی پارێزراوی وەكو ئێمەی كورددا زیاتر بۆ چی دەگەڕێتەوە؟

- بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر و قاچاخچیكردن پێوەی لە ناو كۆمەڵگەی كوردستاندا بۆ چەندین هۆكار دەگەڕێتەوە، لەوانە كۆنتڕۆڵ نەكردنی سنوورەكان كە وای لێ هاتووە ماددەی هۆشبەر بێتە ناو هەرێمی كوردستان، هۆكارێكی دیكە نەبوونی چاودێریی توند و بەدواداچوونی ورد و جددییە بۆ شاند و مافیاكان و چاندنی ئەم ماددە مەترسیدارە، كاتێك لە شوێنە گشتی و كافتریا و یانەكاندا چاودێریی توند نەبێت، گەنجەكان لە ڕێگەی هاوڕێیەتی و چوونیان بۆ ئەو شوێنانە ژینگەیەكی لەباریان بۆ دروست بێت و تووشی بەكارهێنانی ئەم ماددەیە دەبن، دواتر بازرگانییشی پێوە دەكەن. هۆكارەكانی بڵاوبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و ئالوودەبووانی، بەتایبەتی لە ناو توێژی گەنجاندا، قسەوباسێكی زۆر هەڵدەگرێت، زۆرجار بەهۆی بێكاری و هاوڕێیەتیی كەسی خراپەوە گەنجەكانمان تووشی ئەم ئالوودەبوونە دەبن، هەندێك جاریش خراپیی پەروەردەی خێزان، بەوەی جاری وا هەیە، گەنجێك باری دارایی خۆی و خێزانەكەی باشە، كەچی بەهۆی خراپیی پەروەردەكردن و بەدوادانەچوونی خێزانەكەی و فەرامۆشكردنی لایەنی پەروەردەییەوە تووشی بەكارهێنان و ئالوودەبوونی ماددەی هۆشبەر دەبێت.

لە ناو زۆربەی كۆمەڵگەكان بە كۆمەڵگەی هەرێمی كوردستانیشەوە، غیاب، یان لاوازیی یاساكان هۆكارێكی دیكەن بۆ زیادبوونی ئەو كەسانەی ماددە هۆشبەرەكان بەكار دەهێنن. لە هەرێمی كوردستان دەبێت ئەو سزایانەی كە لە یاسای بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەرەوە هەیە، جیا بكرێنەوە و ئەوەی بازرگانیی پێوە دەكات، سزاكانی زۆر توند بێت، تا ئاستی سزای لەسێدارەدان.    

* بنبڕكردنی ماددە هۆشبەرەكان جگە لەوەی پرسێكی نیشتمانی و نەتەوەییە، بەڵام پرسێكی گشتییە، تا چەند گرنگە چین و توێژەكانی ناو كۆمەڵگە لە هەڵمەتی هۆشداری و بنبڕكردنی ماددە هۆشبەرەكاندا بەشدار بن؟

- بنبڕكردنی ماددە هۆشبەرەكان پرسێكی نیشتمانی و نەتەوەییە و زۆریش گرنگە كە مامۆستایانی ئایینی و ڕۆشنیران و هونەرمەندان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و هەموو چین و توێژەكان بەشدار بن، هەر یەكەو لەلایەنی خۆیەوە پەیام و مەترسیی ئەو ماددە ژهراوییە مەترسیدارە و چۆنیەتیی دووركەوتنەوە و بەرەنگاربوونەوەی بڵاو بكاتەوە، بۆ نموونە مامۆستایانی ئایینی لە مزگەوتەكان لە وتارەكانیاندا بەتایبەتی لە ڕۆژانی هەینی وا بكەن، گەنجەكان لەو ماددە نالەبار و كۆمەڵكوژییە دوور بخەنەوە، هونەرمەندان دەتوانن لە شانۆگەری و دراماكانیاندا ئامۆژگاری و مەترسیی ئەو ژهرە بە كۆمەڵگە بگەیەنن، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەتوانن وۆرك شۆپ و سیمینار بۆ هەموو چین و توێژەكان ببەستن و هۆشیار و ئاگاداریان بكەنەوە لە مەترسییەكانی و چۆنیەتی دووربوون لەو دیاردە كوشندە و مەترسیدارە، چونكە زۆر جار نەبوونی هوشیاری لەسەر ماددە هۆشبەرەكان وا دەكات، گەنج تووشی بەكارهێنانی، یان بازرگانیكردن بە مادەی هۆشبەرەوە بێت، واتە پێویستە و ئەركیشە كە هەموو لایەن و چین و توێژەكانی ناو كۆمەڵگە بەشدار بن لە بەرەنگاربوونەوە و هۆشیاركردنەوەی مەترسییەكانی ماددە هۆشبەرەكان، بەرەنگاربوونەوە و پێشگرتن بە ماددە هۆشبەرەكان تەنیا بە یاسا ناكرێت، بەڵكو دەبێت میدیا و میدیاكاران و هەموو چین و توێژەكان وەكو ئەركێكی نەتەوەیی و نیشتمانی بەشدار بن، و كار بۆ هۆشیاركردنەوەی كۆمەڵگە و بنبڕكردنی ئەو دوژمن و ژهرە كوشندەیە بكەن.   

* باسی گرنگیی لایەنی یاساییت كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان، ئایا تا چەند هەمواركردنەوەی ئەم یاسایە گرنگە؟

-  ئێمە یاسای نەهێشتن، یان بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكانمان هەیە بە ژمارە (1)ی ساڵی 2020، لەو یاسایەدا كە یاسایەكی نوێیە (چونكە پێشتر یاسایەكی دیكە هەبوو). لەیاسا نوێیەكەدا سزاكان بەو شێوەیە دانراون كە لە ماددەی (25)دا سزاكە بە (لەسێدارەدان یان زیندانی تا هەتایی) دانراوە بۆ ئەو كەسانەی كە بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكانەوە دەكەن، لە ماددەی(30)دا سزای بۆ ئەو كەسانە داناوە كە ئەو ماددە هۆشبەرانە وەردەگرن، یان بەكاری دەهێنن، ئەویش سزاكەی بریتییە لە بەندكردنی بۆ ماوەی ساڵێك تا سێ ساڵ، یان پێبژاردن لە5 ملیۆن تا 10 ملیۆن دینار، لەكاتێكدا دەكرێت دادگا و دادوەرانی بەڕێز سەیر بكەن ئەو كەسەی كە ئالوودەی ماددە هۆشبەرەكان بووە، لەبری ئەوەی سزاكەی بەندكردن، یان پێبژاردن بێت، كەسەكە پابەند بكەن كە لە سەنتەرێكی ئالوودەبووندا چارەسەر وەربگرێت، من لێرەدا زیاتر مەبەستم سزای ئەو كەسانەیە كە تاوانی بازرگانیكردن بەم ژەهرە دەدرێن، دەكرێت بازرگانی ماددەی هۆشبەر سزاكەی توندتر بكرێت، واتە سزاكە لە (لەسێدارەدان، یان بەندكردنی تا هەتایی)ییەوە بكرێتە تەنیا (لەسێدارەدان)، چونكە بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان تاوانێكی زۆر مەترسیدارە و كاریگەریی زۆر خراپ لەسەر كۆمەڵگە دروست دەكات، ئەمە لەكاتێكدا لە یاسا كۆنەكەی ساڵانی هەشتاكاندا بۆ بازرگانانی بە ماددە هۆشبەرەكان سزاكە تەنیا لەسێدارەدان بوو، هەر بۆیە بازرگانیكردن بەو ماددە مەترسیدار و ژهراوییانە زۆر كەم بوو، دەتوانین بڵێین تا كۆتایی هەشتاكانیش ئەم سزایە یەكێك لە هۆكارەكان بوو كە عێراق و هەرێمی كوردستانیش بە خاوێنترین دەوڵەت دادەنرا. لەم ڕوانگەیەوە یاساكە پێویستی بە هەمواركردنەوە هەیە.      

* ئایا ڕێگەچارەسەری تەندروستی ڕۆڵی خۆی دەبینێت بۆ كەمكردنەوە و بنبڕكردنی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان، بەتایبەتی بە دروستكردنی سەنتەرێك، یان نەخۆشخانەیەكی تایبەت؟

- وەكو مامۆستایەكی زانكۆ بە بۆچوونی من بۆ كەمكردنەوەی ئەو دیاردەیە دەبێت ڕێگەچارەسەری تەندروستی هەبێت بۆ ئەو كەسانەی ئالوودە بوون بە ماددە هۆشبەرەكان، خۆشبەختانە پێش سێ هەفتە سەنتەری تایبەت بە ئالوودەبووان لەلایەن بەڕێز وەزیری تەندروستی هەرێمی كوردستان كرایەوە، چونكە ناوەڕۆكی یاساكە مەبەستی ئەوەیە لەگەڵ جێبەجێكردنی یاساكەدا نەخۆشخانەیەك، یان سەنتەرێكی چارەسەری ئالوودەبووان هەبێت، بۆ ئەو كەسانەی بەو ماددە هۆشبەرانە ئالوودە بوون، تا چارەسەر بكرێن، لێرەدا مەرج نییە تەنیا دادگا ئەو كەسانە بۆ ئەو سەنتەرە بنێرێت كە بەو ماددە هۆشبەرانە ئالوودە بوون، بەڵكو هەر كەس ئەگەر بزانێت بەو ماددانە ئالوودە بووە، خۆی دەتوانێت بچێتە ئەو سەنتەرە و چارەسەر وەربگرێت. هاوكات رێگەیەكی دیكە بۆ ڕێگرتن و بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، بەتایبەتی بازرگانیكردن پێیەوە، ئەوەیە كە پێویستە دەوڵەت كۆنتڕۆڵی سنوور و دەروازە سنوورییەكان بكات، چونكە ناكرێت هیچ كەسێك كە قاچخچیەتی بە ماددە هۆشبەرەكان دەكات، بەتایبەتی لە سنوورەكان، دەرباز ببن، بەڵكو پێویستە لەلایەن دەوڵەت و لایەنی پەیوەندیدارەوە، بەتایبەتی لەكاتی هاتوچۆ و بازرگانییەكانیاندا لە سنوورەكان دەستگیر بكرێن و سزای یاسایی توندی خۆیان وەربگرن. هەر بۆیە تەئكید دەكەمەوە كە یاسای بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان دەبێت هەموار بكرێتەوە و سزای بازرگانان بەتایبەتی، بگۆڕێت بۆ تەنیا (لەسێدارەدان) و ئەوانەی ئالوودە بوون چارەسەر بكرێن، جگە لەوەی دەبێت لە هەر شوێنێك، یان لە قوتابخانە و زانكۆكان قوتابییەكان هۆشیار بكرێنەوە لە مەترسیی ئەو ماددە هۆشبەرانە و دوور بكەونەوە لەو كەسانەی گومانی بەكارهێنان و وەرگری ئەو ماددە هۆشبەرانەن، پێویستە دەوڵەتیش چاودێریی توند و جددیی ئەو كەس و لایەنانە بكات، كە گومانیان لێ دەكرێت و دەیانەوێت ئەو گەڵا و ماددە هۆشبەرانە بچێنن، چونكە ئەوەش ڕێگەیەكی دیكەیە و زۆر گرنگە و بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان پێویستە.