ئەو گۆڕانكارییانەی جیهان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخۆیەوە دەیبینێت كە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە وێنەی نەبووە، كەچی هێشتا بە پیلان و مەرامی هەندێك لایەنی سیاسی و شۆڤێنییەكان، هەردوو وەزارەتی دارایی و نەوتی فیدڕاڵی هان دەدرێن ئاستەنگ و بەربەست بخەنە بەردەم مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و ماف و شایستە داراییەكان و پشكی هەرێم و هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم. لەسەر ئەم پرسە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر ئەمیر سەلیم سەرۆكی بەشی دارایی و بانك لە كۆلێژی بەڕێوەبردن و ئابووریی زانكۆی سەڵاحەددین ساز دا.

 

* هەرچەندە جیهان و ناوچەكە بە گۆڕانكارییەكی گەورەدا تێپەڕ دەبن، كەچی هێشتا عێراق بەهۆی شۆڤێنییەكان و دەستتێوەردانی دەرەكییەوە كار بۆ لاوازكردنی فیدڕاڵییەت و كەمكردنەوەی دەسەڵاتە دەستوورییەكان دەكات، ئایا تاچەند هێزە دەستڕۆیشتووە شیعەكان بەپێی دەستوور و فیدڕاڵییەت مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەكەن؟

- ڕووخانی ڕژێمی ئەسەد دوا ڕووداوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە، كە دووبارە نەخشەی هێزەكانی لە ناوچەكە دابەش كردەوە، شەڕی ئیسرائیل و حەماس نەك تەنیا هاوكێشەی هێزی لەم ناوچەیەدا گۆڕی، بەڵكو چاوەڕوانیی گۆڕانكارییش لە چۆنیەتیی بەڕێوەچوونی حوكمڕانی لە عێراقیشدا دەكرێت، بەتایبەتی لەگەڵ هاتنی ئیدارەی نوێی ترەمپ، ڕاستە زانینی ئاراستەی ڕووداوەكان و گۆڕانكارییەكان ئاسان نییە، بەڵام هەرگیز كەمبوونەوەی هەژموونی ئێران لە فەلەستین و لوبنان و سووریا بێ عێراقیش نابێت. ئیدارەی نوێی ئەمریكا بە هەژموون و دەستڕۆیشتوویی میلیشیاكانی سەر بە ئێران لە عێراق ڕازی نییە، ئەوەتا تادێت فشار و گەمارۆكانی سەر ئێران توندتر دەكات و ترەمپ بە ئاشكرا باس لە پێویستیی هەناردەكردنەوەی ئەو نەوتەی هەرێمی كوردستان دەكات، كە لە ژێر فشاری میلیشیاكانی سەر بە ئێراندا ڕاگیراوە، چەندین جاریش ئیدانەی هێرشەكانی سەر كێڵگەی كۆرمۆڕی كردووە و زۆر ناڕازییشە لەسەر ئاودیوكردنی دۆلار لە عێراقەوە بۆ ئێران و شكاندنی گەمارۆكەی واشنتۆن لەسەر نەوت و غازی ئێران لەلایەن میلیشیاكان و حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانییەوە. لە بەرانبەردا میلیشیاكان تەنیا هێرشی درۆن و مووشەكییەكانیان بۆ سەر ئیسرائیل و بنكە سەربازییەكانی ئەمریكا ڕاگرتووە، بێئاگان لەوەی كە ئەمریكا دوای دۆسێی فەلەستین و ئۆكرانیا چ گۆڕانكارییەكی ئابووری و دارایی لە عێراقدا جێبەجێ دەكات. گرفتە گەورەكەی عێراق لەوەدایە لە ڕووی سیاسییەوە سەربەخۆ نییە و خاوەنی سیادەی خۆیشی نییە، بۆیە بێئاگایە لەو مەترسییەی كە بە شكاندنی گەماری ئابووریی سەر ئێران و ئاودیوكردنی دۆلاری فرۆشتنی نەوتەكەی دەیكات، كە لە بازاڕەكانی تاران ژمارەی دۆلارەكەی ئەمریكا بۆ عێراقی دەنێرێت لەوێ ئەو دۆلارانە دۆزراونەتەوە، ئەمە وێڕای ئەوەی نەوتی ئێران لە ڕێگەی كەشتیی عێراقەوە دەفرۆشرێت، كەچی مامەڵەیەكی تەندروست و ڕاست لەگەڵ هەرێمی كوردستان ناكات و هەرجارەی پاساو و بیانوویەك دەهێنێتەوە بۆ خۆدزینەوە لە جێبەجێكردنی ئەركەكانی بەرانبەر هەرێم و مامەڵەكردنی لەگەڵ كورد وەكو هاووڵاتییەكی دەرەجە یەكی ئەم وڵاتە. بەداخەوە ناتەبایی و نەبوونی یەكڕیزی لەبەردەم پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا ئێمەی گەیاندە دۆخێك كە عەقڵییەتی دژایەتیكردنی كورد بگاتە قۆناغێك، كە هەموو مافە دەستووری و پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانمان نەك لە بوودجە، لە مووچەشدا كورت بكاتەوە، لەمەشدا هەرجارەی بە بیانوویەك گەمەیەكی ناشیرین لەگەڵ گەلی كورد و مووچەخۆرانی دەكات. 

* لە ژێر هەموو ئەم فشار و پیلانانەی كە بۆ برسیكردنی خەڵكی كوردستان و بڕینی بوودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان ساڵانێكە پەیڕەو دەكرێت، تا چەند حكومەتەكەی مەسرور بارزانی سەركەوتوو بووە و توانیویەتی بەسەر هەموو ئەم ئالنگاری و كێشانەدا سەركەوێت؟

- ئاستەنگ و بەربەستەكانی بەردەم كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان سێ جۆر بوون، كۆرۆنا، وشكەساڵی، دابەزینی بەهای نەوت لە سەرەتای كابینەكەدا، ئەمانە كارەسات و ڕووداوگەلێك بوون لە دەرەوەی دەسەڵاتی حكومەت، بەڕاستی ئیرادەی و ڕۆڵی سەرۆكی حكومەت دیار و لەبەرچاو بوو لە تێپەڕاندنی. بڕینی بوودجە و مووچە و دەستبردن بۆ ماف و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستان و ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان و جێبەجێ نەكردنی زیاتر لە 50 ماف و شایستەی دارایی، لەوانە قەرەبوونەكردنەوەی قوربانییەكان و جێبەجێ نەكردنی ماددەی 140ی دەستووری لە ناوچە جێناكۆكەكان، ئەمانە زنجیرە هێرش و زوڵمێكی بەردەوامی شۆڤێنییەكان بوو كە بەناوی مەركەزییەت و دەسەڵاتی بەغدا دژ بە خەڵكی هەرێم و قەوارەی هەرێمی كوردستان بە بەرنامە و قۆناغ بە قۆناغ جێبەجێ دەكرێت و بەردەوامیی هەیە. جۆری سێیەمیش نانەوەی پشێوی و دووبەرەكی و بوونی تابوورێك لە كەسان و لایەنی سیاسی بۆ دژایەتیكردنی هەرێم و خەڵكە، بەڵام لەژێر ناوی ئۆپۆزسیۆن و گەمەی دیموكراتییەتدا، ئەم گرووپ و كەسانە سوودیان لە نەهامەتیی خەڵك و گەمارۆی بەغدا و ڕووداوەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی حكومەت وەرگرتووە و لە بنەڕەتدا زیان بە خەڵكی دەگەیەنن و دوو سیفەت لەخۆ دەگرن، لەلایەك قەیران و بڕینی مووچە و بودجە كە لەلایەن بەغداوە بڕاوە، ئەوان هەرێمی پێ تۆمەتبار دەكەن، لەلایەكیش چارەسەرێكی زانستی و ئابوورییان پێ نییە و بۆچوونەكانیان بە هیچ شێوەیەك لەگەڵ زانستی ئابووریدا یەك ناگرێتەوە، ئەمانە ئەوەیان لەبیر كردووە، كێ مووچە و بوودجەی خەڵكی كوردستان نانێرێت، ئەمە لەكاتێكدا ئەو پڕۆژە گەورە و ستراتیژییانەی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراون، لە هیچ سەردەمێكدا ئەنجام نەدراون. لە گەرمەی قەیران و بڕینی بوودجە و ڕاگرتنی هەناردەی نەوتدا پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان ڕانەگیران و، لە پەرەپێدانی كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵی و ساخكردنەوەی بەرووبوومی جووتیاران هەنگاوی بوێر نرا، ڕاستە لێرە و لەوێ ڕەنگە بە هۆی قەیرانی داراییەوە كەموكووڕی و گرفت هەبووبێت، بەڵام ڕەوڕەوەی ئاوەدانی و ئارامی ڕانەگیرا. یەكێك لە دەستكەوتەكانی ئەم كابینەیە ئەوە بووە كە هەر پڕۆژەیەكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردی بناغەی بۆ دانرابێت، جێبەجێ كراوە و پڕۆژەكانی بە نیوەچڵ بەجێ نەماون، ئەمەش پێچەوانەی عێراقە كە بەو هەموو بودجە زەبەلاحەوە نەتوانرا ڕێژەی بێكاری و هەژاری و خراپیی كەرتی تەندروستی و شارەوانی و ڕێگەوبانەكانی پێ چارەسەر بكرێت. لە بەسرای پایتەختی ئابووری و پڕ لە خێردا خەڵكەكەی بەدەست بێئاوی و زبڵ و نەخۆشی و بێكاری و نەبوونی خزمەتگوزاری و نائارامی و گەندەڵییەوە دەناڵێنن. بۆیە من پێم وایە ئیرادەی سەرۆكی حكومەت و پاڵپشتیی گەلی كوردستان بۆ حكومەت، خاڵی سەركەوتنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، هەر چەندە زۆر كەس و لایەنی سیاسی لە چوارچێوەی ململانێی ناسرووشتیی حزبایەتیدا زۆر جار كە لە بەرژەوەندیی نایاساییان دراوە، پڕوپاگەندە و قسەی زۆر لە دژی حكومەت دەكەن، دەیانەوێت هەروەكو چۆن ڕێگرییان لە چاكسازییەكانی حكومەت كرد، تاوان و مەرامەكانی هێز و لایەنە سیاسییەكانی عێراقیش بخەنە ئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان.

* باسی وشكەساڵی و كێشەی كەم ئاوی و ساخكردنەوەی بەروبوومی جووتیارانت كرد، تاچەند حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كێشەیەدا سەركەوتوو بووە؟

- تەنیا لە ماوەیەكی كەمی تەمەنی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا زیاتر لە نۆ بەنداو تەواو كراون لە «چەمرگە، خنس، دێوانە، تووڕەجار، ئاقووبان، شەوگێڕ، گۆمەسپان و بەستۆرە» كە دەتوانن زیاتر لە 150 ملیۆن مەتر سێجا ئاو گل بدەنەوە، ساڵ لە دوای ساڵیش ئەم سوودە زیاتر دەبێت، ئەم بەنداوانە ڕۆڵی گرنگیان لە پاراستنی ئاوی ژێرزەوی و ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان و دابینكردنی ئاوی پاك و بووژانەوەی كەرتەكانی كشتوكاڵ و گەشتیاری و ئاژەڵداری و دابینكردنی هەلی كار، بەتایبەتی بۆ خەڵكی ئەو ناوچە دوورەدەستانە هەیە. سەرۆكی حكومەت نەهات وەكو زۆر لایەنی ئۆپۆزسیۆن تەنیا لە سۆشیال میدیا ئیدعای بەهاناچوونی خەڵك بە چەند تەنكەرێكی ئاو بكات، بەڵكو چارەسەری بنەڕەتیی دۆزییەوە و سەدان پڕۆژەی ئاوی خواردنەوەی بۆ شار و شارۆچكەكان ڕاكێشا، لەوانە پڕۆژەی فریاگوزاریی ئاوی هەولێر كە ئەم هاوینە تەواو دەبێت و دوو ملیۆن كەسی دانیشتووی هەولێر لێی سوودمەند دەبن و هەزار بیری ئاویش دادەخرێن.

* یەكێك لەو هەنگاوانەی كە بۆ ئابووری گرنگە، فرەچەشنكردنی ئابووری و وەبەرهێنان بوو، ئایا جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژیەتە تاچەند بۆ ئابووری و لایەنی دارایی و بەهێزكردنی هەرێمی كوردستان گرنگ بووە؟

- فرەچەشنكردنی ئابووری بە وەرچەرخانێك دادەنێم، كە دەربازمان دەكات لە پشتبەستن بە تاكە سەرچاوەی داهاتی نەوتی، ئەمە وێڕای ئەوەی لە فرەچەشنكردنی ئابووری و گەشەكردنی وەبەرهێنانی بیانی و ناوخۆیی بۆ كەرتەكانی دیكەی وەكو كشتوكاڵ و گەشتیاری و پیشەسازی و تەندروستی و پەروەردە و هەلی كار بۆ سەدان دەرچووی زانكۆ و لاوی ئەم وڵاتە فەراهەم دەبێت. من زۆرم پێ خۆش بوو كاتێك لە ڕیزبەندی پڕۆژەكانی وەبەرهێناندا كەرتەكانی پیشەسازی و پیشەسازیی نەوت و كانزاكاری و كشتوكاڵ و گەشتیاری بەرەوپێش چوون. لە دوا ئاماری دەستەی وەبەرهێنانی هەرێمی كوردستاندا باس لەوە كراوە، تەنیا لەم كابینەیەدا بە سەرمایەی زیاتر لە 23 ملیار دۆلار مۆڵەتی وەبەرهێنان بە 637 پڕۆژە دراوە، كە تەنیا لە ساڵی ڕابردوو 2024 ژمارەی پڕۆژەكانی مۆڵەتپێدراو بەم شێوەیە بووە «لە پیشەسازی 51 پڕۆژە، كشتوكاڵ 5 پڕۆژە، گەشتیاری 28 پڕۆژە، بازرگانی 41 پڕۆژە، تەندروستی 7 و فێركردن 15 و نیشتەجێبوون 27 پڕوژە و تا ...دوایی». دەركردنی بڕیاری ئەوەی لە ناو پڕۆژەكانی وەبەرهێناندا نابێت دەستی كاری نێوخۆیی لە 75% كەمتر بێت، ئومێدبەخشە بەوەی زۆرترین هەلی كار لە ناو پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و پڕۆژەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ بەتایبەتی لەخۆ بگرێت. ئەم پڕۆژە و كارگەیانەش بە دەیان پیشە و كار و ساخكردنەوەی بەروبوومی جووتیاران و جموجووڵی بازاڕ لەخۆ دەگرێت، بۆ نموونە ئەگەر تەنیا باسی كارگەی زۆم بـۆ بـەرهـەمـە شـیـرەمـەنـیـیەكـان لـە قـەزای مـێـرگـەسـۆر بكەین، كە داهاتێكی بەردەوام بۆ گوندنشینەكان و ئاژەڵداران دەستەبەر دەكات، لە ڕێگەی كڕینی شیری ئاژەڵەكانیان و كۆكردنەوەیان لە 20 بانكی تایبەت بە وەرگرتنی شیردا، 100 هەلی كاری ڕاستەوخۆ و زیاتر لە 3000 هەلی كاری ناڕاستەوخۆی بۆ جووتیاران ڕەخساندووە.

* سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی «هەژماری من»ـەوە هەوڵی بەدیجیتاڵیكردنی سیستمی بانكی و خزمەتگوزارییەكان لە هەرێمی كوردستان دەدات، ئایا تاچەند ئەم هەنگاوە ڕۆڵی لە كەمكردنەوەی بەكارهێنانی پارەی كاش و سوودوەرگرتن لە خزمەتگوزارییە بانكییەكاندا دەبێت؟

- ئەگەر هاوشێوەی دنیای پێشكەوتوو مامەڵە بكەیت و بتەوێت بەكارهێنانی كارت و بەدیجیتاڵكردنی كەرتی بانكی بۆ پێشوە بچێت، دەبێت هەمووان بەرەو «هەژماری من» بڕۆین، چونكە لە ڕێگەی ئەم پرۆسەیەوە دەتوانرێت بە شێوەیەكی زۆر خێرا و بێگرفت و ڕۆتین، لە ماوەیەكی كەمدا سوود لە وەرگرتنی مووچە و دواتریش خزمەتگوزارییە بانكییەكان وەربگرین، كە زیاتر لە 30 خزمەتگوزاریی بانكی لەخۆ دەگرێت و ڕۆڵی لە گەڕانەوەی متمانە بە بانكەكانیشدا هەیە. سەرۆكی حكومەت زۆر بە بوێری هەنگاوی بۆ نا، جێگەی داخە لە پرۆسەیەكی وا گرنگدا كەسانێك هەبوون ڕەخنەی نازانستی و ناواقیعییان لێ دەگرت و بە هەموو شێوەیەك دەیانەوێت ئەم پڕۆژەیە ناشیرین بكەن، هەروەكو چۆن لە ئێستادا لە پڕۆژەی ڕووناكیی 24 كاتژمێریدا هێرشێكی ناڕەوا «بێ ئەوەی شارەزاییان هەبێت» دەكرێتە سەر ئەم پڕۆژەیەش، لە كاتێكدا لە دنیای پێشكەوتووی دەرەوە مامەڵەكردنی كاش كۆتایی پێهاتووە.