(*) 

كاتێك سەرۆك بارزانی باسی سیاسەت دەكات، لە شارەزاییەكی زۆر قووڵ و ئەزموونێكی پاڵاوتە و كاروانێكی درێژخایەن لە خەباتی چەكداری و سیاسیدا دەست پێدەكات، هەر بۆیە پێشبینییەكانی سەبارەت بە ناوچەكە بەگشتی و عێراق و كوردستان بەتایبەتی، دروست و وردن.

ئەگەر بەدواداچوونم بۆ ئەو پێشبینییانە بكردایە، پێویستم بە وتارێكی دیكە دەبوو، بەڵام ئاساییە ئاماژە بە نموونەیەك بكەین لە كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە لەندەن لە ساڵی ٢٠٠٢، دوای خوێندنەوەی بەیاننامەی كۆتایی، بارزانی داوای لە كۆنگرەكە كرد، وتارێكی كورت پێشكەش بكات بۆ هۆشداریدان لە كەشوهەوای باوی كۆنگرەكە، وەك سەرۆك هەستی كرد كە بۆچوونی زۆربەی سیاسەتمەدارانی عێراق، بەتایبەتی شیعە، بریتی بوو لە تۆڵەسەندنەوە، بەڕێزیان لە وتارەكەیدا گوتی: «برایان، ڕەنگە كەسی دیكە نەوێرێت قسەی لەو شێوەیە بكات، بەڵام من پێتان دەڵێم كە بۆچوونێك هەیە بەرەو ڕۆحی تۆڵەسەندنەوە لە كاتی گەڕانەوە بۆ عێراق دوای ڕووخانی ڕژێم، ئەگەر هەر یەكێك لە ئێمە تۆڵەی ئەوانە بكەینەوە كە لە دەستمان داون، چی لە وڵات دەمێنێتەوە؟ ڕێگەم بدەن باسی خۆم بكەم، سی و حەوت كەس لە بنەماڵەكەم، هەشت هەزار لە عەشیرەتەكەم و زیاتر لە سەد و هەشتا هەزار لە نەتەوەی خۆم لەدەست داوە، ئەگەر هەمان ژمارە لە بنەماڵەی سەدام و عەشیرەتەكەی و گەلەكەی بكوژم، پێم بڵێن چارەنووسی وڵات چی دەبێت؟ با لەسەر جێبەجێكردنی دادپەروەری ڕێك بكەوین، دەستنیشانكردنی تاوانباران بۆ ئەوەی ڕەوانەی دادگایان بكەین، بەڵام گوناهی كرێكار و پۆلیس و فەرمانبەر چییە ئەگەر سەر بە بەعس بووبن؟»، گوتیشی»هەندێك چەپڵەیان بۆ وتارەكەم لێدا، هەندێكی دیكە ڕەتیان كردەوە، هەندێكی دیكەش بێدەنگ بوون. دوای ڕووخانی ڕژێم، بە ئامۆژگارییەكانی منەوە پابەند نەبوون، تۆڵەسەندنەوە دەستی پێكرد، زۆر كەسی بێتاوان كوژران، تەسفیەكردنی تائیفی دەستی پێكرد و زیندانەكانی عێراق پڕكران لە ئەندامانی پێكهاتەی سوننە، تا ئێستاش تائیفییەت لە وڵاتدا گەشە دەكات و ناتوانرێت كۆتایی پێ بێت، بەتایبەتی دوای دەركردنی یاسای تائیفی كە پێكهاتەی نیشتمانیی هەڵوەشاندەوە».

دوای ڕووخانی ڕژێم، سەرۆك بارزانی بە خۆشی و شانازییەوە گەڕایەوە بەغدا و بەشداریی لە نووسینی دەستوور و دامەزراندنی پڕۆسەی سیاسیدا كرد. كاتێك پاسپۆرتی عێراقیی بەدەست هێنا لە وتارێكی زۆر كاریگەردا گوتی: «بۆ یەكەمجار هەست بە عێراقێتیی خۆم دەكەم». سەرۆك بارزانی جەختی لەوە كردەوە كە عێراقی نوێ دەبێت لەوەی پێشتر جیاواز بێت، لەوەتەی دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921ـەوە تا ڕووخانی ڕژێمەكەش، خەڵكی كوردستان سەقامگیری و ئاشتییان بە خۆیانەوە نەدیوە، ئەمەش دەرفەتێكی زێڕینە بۆ گەلی كوردستان كە ئارامی و سەقامگیری و ژیانی ئاسوودەیی لە ژێر چەتری عێراقی نوێدا ببینن.

لەبەرئەوەی عێراق وڵاتێكی هەمەچەشن و فرەكەلتوورییە و لە نەتەوە و ئایین و مەزهەبی جۆراوجۆر پێك هاتووە، بۆیە دەبێت پرۆسەی سیاسی بە دروستی بەرەوپێش بچێت، واتە هیچ لایەنێك، گرنگ نییە پێگەی خۆی چەندە بەرز بێت، یان پێگەی خۆی، یان گرووپ، یان پێكهاتە، یان حزبەكەی بەرز بێت، تەنانەت ئەگەر زۆرترین كورسیی پەرلەمانیش بەدەست بهێنێت، بتوانێت بە تەنیا دەسەڵاتیش بەدەستی بێت. لێرە سەرۆك بارزانی پڕۆژەی سیاسیی نیشتمانیی خۆی خستەڕوو، كە ناوی لێنا «سێگۆشەی سیاسی»، كە لە سێ پایە پێك دێت.

1- شەراكەت.

2- هاوسەنگی.

3- سازان.

پایەی یەكەم كە شەراكەتە، یەكێكە لە پایە گرنگەكان، چونكە جیاوازی هەیە لە نێوان بەشداریكردنت لە حكومەت بۆ بەدەستهێنانی چەند وەزارەتێكی دیاریكراو، لەگەڵ بەشداریكردن لە بڕیاردان و لەسەر پرسە ستراتیژی و نیشتمانی و چارەنووسسازەكان كە بیگریتە بەر. لە ڕابردوودا وەزارەتگەلێكی دیاریكراویان لە حكومەتدا بە كورد دەدا، بەمەبەستی پێدانی شەرعییەتی نیشتمانی بە ڕژێم، بەشداریش نەبوون لە پرسە ستراتیژی و چارەنووسساز و نیشتمانییەكان، لە بڕیاردان و جێبەجێكردنی تایبەت بە گەلی كوردستاندا، بۆ نموونە كەسایەتیی كوردی كۆچكردوو (تەها محیەدین مەعروف) وەربگرین، كە لە سەردەمی ئەحمەد حەسەن بەكر لە ساڵی 1975 بە جێگری سەرۆك كۆمار دەستنیشان كرا، تا ڕووخانی ڕژێم لە پۆستەكەیدا مایەوە، واتا بیست و هەشت ساڵ ئەو پۆستەی بە دەستەوە بوو. ئایا تەها محیەدین چی پێشكەشی گەلی كوردستان كرد؟ ئەم پۆستە باڵایە بۆ ئەوە بوو كە شەرعییەت بدات بە ڕژێمی بەعس، بەوەی كە نوێنەرایەتیی ڕژێمێكی نیشتمانی دەكات، بە دەربڕینێكی دیكە ئەم پۆستە یەكەم جار سوودی بۆ ڕژێم هەبوو، دووەمیش بۆ خودی كەسەكە.

 سەبارەت بە پایەی دووەمیش، كە هاوسەنگییە، ئەمەش بە مانای بوونی كورد لە هەموو دامودەزگاكانی دەوڵەتدا نەك تەنیا لە حكومەتدا، لە سەرەتای عێراقی نوێدا و لە كاتی پێكهێنانی حكومەتەكاندا، ئاراستەكە لە جێبەجێكردنی پرەنسیپی شەراكەت دروست بوو، كوردمان لە زۆربەی دامودەزگاكاندا بە گوێرەی قەبارەی خۆیان دەبینی، بەڵام دوای تێپەڕبوونی چەند ساڵێك، بەتایبەتی لە خولی دووەمی حوكمڕانیی مالیكیدا سیاسەتی دوورخستنەوە و پەراوێزخستن دەستی پێكرد، سەرۆك ئەركانی سوپا لە پشكی كورد بوو، پۆستەكەشی بۆ ئەوانی دیكە چوو، بەم جۆرە سیاسەتی دوورخستنەوە لە دامەزراوە سەربازییەكاندا دەستی پێكرد، نەك تەنیا بەرانبەر بە كورد، بەڵكو تەنانەت دژی سوننەش بە هەمان شێوە، كە دەبینی وەزارەتێكی تەواو نە كوردی تێدایە نە سوننە، لە كاتێكدا هیچ هاوسەنگییەك لە دامودەزگاكانی دەوڵەتدا نامێنێت، ئینتیما لاواز دەبێت، تەنانەت ڕەنگە نەشمێنێت، ئەمڕۆش هاووڵاتیانی كوردستان هەست دەكەن كە نامۆن لە دەوڵەتی عێراقدا و شەریك نین .

كاتێك بەڕێز مالیكی پڕۆژەكەی خستەڕوو، كە ناوی «زۆرینەی سیاسی» لێنا بوو، ئێمە ڕەتمان كردەوە، چونكە پڕۆژەكە لە كۆتاییدا سەرەنجام بەرەو پڕۆژەیەكی تائیفی دەچوو، چونكە ئەندامانی هەر پێكهاتەیەك دەنگی بە تائیفەكەی خۆی دەدا و ئەمەش واقیعەكەیە، دەنگدەرانی شیعە دەنگ بە كاندیدە شیعەكانیان دەدەن و لە ڕووی واقیعییەوە زۆرینە پێك دەهێنن، بۆیە لە ڕاستیدا زۆرینەی سیاسی زۆرینەی تائیفییە، سوننە و كوردیش هەر بەم شێوەیە. چونكە ئێمە نەگەیشتووینەتە قۆناغی دەوڵەتی نیشتمانی، بەڵكو هێشتا لە قۆناغی دابەشبوونی تائیفی و پێكهاتەیی و نەتەوەیی و حزبیداین، هەركات گەیشتینە قۆناغی دەوڵەتی نیشتمانی و دیموكراسی، باشترین پڕۆژە بۆ سەركەوتنی پرۆسەی سیاسی زۆرینەی سیاسییە، چونكە دەوڵەتی نیشتمانی لەسەر بنەمای ئایینی و تائیفی و نەتەوەیی مامەڵە لەگەڵ هاووڵاتیانی خۆیدا ناكات، بەڵكو ددانی پێدا دەنێت و ڕێز لە تایبەتمەندییە سرووشتییەكانی دەگرێت و دەیپارێزێت، فرەچەشنیی كەلتووری و ئایینی و نەتەوەیی ڕوویەكی شارستانییانەی هەر وڵاتێكە و توخمێكی بەهێزی ئەو وڵاتەیە، ئەگەر كەسێك هەبێت كە حیكمەتی هەبێت لە قۆستنەوەی بە شێوازی سرووشتی و دروست و ساغڵەمدا.

پایەی سێیەم و كۆتایی سازانە، ئەم پایە بۆ وڵاتێك كە لە یەك نەتەوە و یەك ئایین پێك هاتبێت، ناگونجێت، بەڵكو تەنیا بۆ ئەو وڵاتانەیە كە فرە نەتەوە و ئایین و تایفە و مەزهەبن، وەك عێراق، سووریا، لوبنان، توركیا و ئێران، بۆ ئەو وڵاتانە گونجاوە، چونكە پشتبەستن تەنیا بە بۆچوونی زۆرینە نادادپەروەرییە دەرحەق بە كەمینەكان، بۆ نموونە لە عێراقدا ئەگەر پشت بە كورسییەكانی پەرلەمان ببەستین، كورد ناتوانێت مافە دەستوورییەكانی خۆی بەدەست بهێنێت، لە كاتی دەركردنی یاسادا ناتوانرێت پشت بە كورسییەكانی پەرلەمان ببەسترێت، بەڵكو دەبێت ئامادەكارییەكی سیاسی هەبێت كە پێش دانیشتنی پەرلەمان بێت، واتە پێویستە بۆچوونی گەلی كوردستان، هەروەها بۆچوونی سوننە بزانرێت، دیسان بۆچوونی پێكهاتەكانی دیكەی گەلی كوردستانیش بزانرێت، تاكو وڵات سەقامگیر بێت و هیچ پێكهاتەیەك هەست بە پەراوێزخستن و ستەم نەكات. لێرەدا سەرۆك بارزانی جەختی لە پێویستیی ڕەچاوكردنی پرەنسیپی سازان كردەوە، چونكە ئەم وڵاتە كۆلۆنیالیزمی ڕۆژئاوا (بەریتانیا و فەرەنسا) لە ساڵی 1921 دروستی كردووە، گەلانی عێراقیش بە بڕیارێكی دەستەجەمعی لە دانیشتنێكی دۆستانەدا دروستیان نەكردووە، بەڵكو كۆلۆنیالیزمی ڕۆژئاوا ستەمی لە خەڵكی كوردستان كرد، كاتێك لە ساڵی ١٩٢٤ ڕیفراندۆمێكی ناڕەوا و هەڵبژاردنێكی تاڵی بەسەردا سەپاند، بەوەی كە «دەتانەوێت بچنە ناو توركیا، یان دەتانەوێت بچنە ناو عێراقەوە»؟ وەك گەلانی سەربەخۆی دیكە بەپێی پەیماننامە و یاسا نێودەوڵەتییەكان كە سەربەخۆ بوون، گەلی كورد مافی چارەی خۆنووسینی پێ نەدرا، هەر بۆیەش دەبێت پرەنسیپی سازان لە پرسە ستراتیژی و نیشتمانی و چارەنووسسازەكاندا جێبەجێ بكرێت، بۆ ئەوەی كەس قۆرخكاریی دەسەڵات نەكات، كەسیش بوێریی نەبێت ناسنامەی دەوڵەت بگۆڕێت، بەڕاستی جێگەی داخە كە ئەم پرەنسیپە وەك پرەنسیپەكانی پێش خۆی جێبەجێ نەكرا، بەڵكو پشتگوێ خرا، تا ئەو ڕاددەیەی بە پەراوێزخستنی ئەم سێ پرەنسیپە (سێگۆشەی سیاسی) پڕۆسەی سیاسی تێك دەچێت و لاواز دەبێت، وڵاتیش دوا دەكەوێت و پاشەكشە دەكات، بە هیچ شێوەیەك پڕۆسەی سیاسی سەر ناگرێت، هەرگیز وڵاتیش سەقامگیر نابێت، ئەگەر هەموو لایەنە سیاسییەكان بەم پرەنسیپە سیاسییەوە پابەند نەبن. لەوەش خراپتر سەرهەڵدانی كۆمەڵێك كەسە كە تازە بە سیاسەت ئاشنا بوون، هیچ لەم كە پرەنسیپانە نازانن و گرنگی بە دەستوور نادەن و ڕێز لە خەباتی ئەو سەركردانە ناگرن، كە هەموو ژیانیان كردە قوربانی لە پێناو عێراقی نوێدا، هیچیش لەبارەی مێژووی سیاسیی عێراقەوە نازانن، ئێستاش لە پێشەنگی گۆڕەپانی سیاسیدان و گەیشتووینەتە قۆناغی بێبایەخی، كە بچووك شوێنی گەورەی گرتووەتەوە .

سەرۆك بارزانی لە ساڵی 2010 دەركی بە مەترسیی دۆخی عێراق كرد، كاتێك هۆشدارییەكی بڵاو كردەوە كە عێراق بەرەو داڕمان و دیكتاتۆریەت دەڕوات. هەر لەو كاتەدا گوتی: «گەلی كوردستان چی بكەن دوای ئەوەی ئومێدیان بە عێراقی نوێ لەدەست داوە؟ ئایا دوای بەسەربردنی دەیان ساڵ لەسەر ئەم ڕێگەیە، جارێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ خەباتی چەكداری؟ یان دوور لە خەباتی چەكداری چارەسەرێكی دیكە هەیە؟» هەر بۆیە سەرۆك بارزانی بیرۆكەی ڕیفراندۆمی وەك چارەسەرێكی ئاشتییانە بۆ ئەم پەیوەندییە گرژییەی نێوان بەغدا و هەولێر خستەڕوو.

 لە ساڵی 2015 سەرۆك بارزانی لەگەڵ شاندێكی باڵای كوردستان سەردانی واشنتۆنی كرد و لەگەڵ سەرۆك باراك ئۆباما كۆ بووەوە و ڕاشكاوانە قسەی لەگەڵیدا كرد سەبارەت بە مافی سرووشتیی گەلی كوردستان بۆ سەربەخۆیی، ئۆباما گوتی: «من لە ئامانجی گەلی كوردستان لە سەربەخۆیی تێدەگەم»، دواتر گوتی: «دۆسێی كورد لای جۆ بایدنی جێگری سەرۆكە، پاشان سەرۆك بارزانی لەگەڵ بایدن كۆبووەوە، جۆن بایدن پێی گوت: «من و تۆ، هەردووكمان لە ژیانمان و بە چاوی خۆمان سەربەخۆیی كوردستان دەبینین»، جۆن بایدن بوو بە سەرۆك كۆمار و هیچ نەهاتە دی و لە كێبڕكێی سەرۆكایەتی كشایەوە. بە بڕوای من بابەتەكە پەیوەندی بە كەسایەتییەكانەوە نییە، بەڵكو پەیوەندی بە دامەزراوە فەرمییەكانی ئەمریكاوە هەیە، هەر كاتێك بەرژەوەندییان بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی بینی، ئەوە لە شەو و ڕۆژێكدا بەدەست دێت، وەك ئەوەی لە تەیمووری ڕۆژهەڵات ڕووی دا.

لە ساڵی ٢٠١٦ سەرۆك بارزانی لەگەڵ شاندێكی باڵای كوردستان سەردانی بەغدای كرد بۆ گفتوگۆكردن لەسەر داهاتووی پەیوەندیی نێوان بەغدا و هەولێر، بەڵام وەك هەمیشە هەمووان بەڵێن دەدەن كە كێشەكان چارەسەر بكەن، هەمووان ڕازی دەبن، دواتر كەی شاندی كوردستان دەگاتەوە هەولێر، ڕەنگە لە ڕێگەدا ڕێككەوتنەكان دابڕمێن و لایەنەكان دەستبەرداری بەڵێنەكانیان بن. گومانی تێدا نییە كە دەستتێوەردانی دەرەكییە كە ئەم پەیوەندییانە گرژ دەكات. وڵات پێویستی بە سەروەرییەكی ڕاستەقینە هەیە، دەبێت ڕۆژێك بێت كە عێراقییەكان خۆیان بڕیار لە داهاتوویان بدەن و بڕیار بدەن كێ دەبێتە سەرۆك وەزیران و سەرۆكی كۆمار و سەرۆكی پەرلەمان، بە هۆی ئەم دەستتێوەردانانەی دەرەكییەوە، هەمیشە پێكهاتنی سێ سەرۆكایەتییەكە دوا دەكەوێت، هۆكاری دیكەش هەیە لێرەدا بواری باسكردنیان نییە.

 سەرۆك بارزانی ڕای بوو كە كاتی هاتووە لەگەڵ گەلەكەی ڕاشكاو بێت، بۆ ئەوەی بزانن بەغدا نایەوێت كێشەكان چارەسەر بكات، دەستووریش جێبەجێ ناكات، مەگەر بە شێوەیەكی لێبژار نەبێت، ئەوەی كە خەڵكی كوردستان بەدەستی هێناوە هیچ بەهایەكی نییە لە بەرانبەر ئەو خوێنە پاكەی كە لە پێناو ئازادی و دادپەروەریدا ڕژاوە. ئێمە خەباتمان بۆ پۆست و دەستكەوت نەكردووە، بەڵكو خەباتمان كردووە بۆ دۆزی گەلێك و نیشتمانێك و كەلتوورێك و مێژوویەك و زمانێك، بەڕاستی شەرمەزارییە كە خەباتی دوور و درێژی مێژوویی ئێمە بۆ هاتنی مووچە لە بەغداوە بە شێوەیەكی زۆر شەرمەزارانە بێت، وەك ئەوەی ئێمە ڕووباری خوێنمان بۆ مووچە دابێت، هەر بۆیەش بارزانی پێی باش بوو گەلی كوردستان بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن. ئەوە مافی هەر گەلێكە كە چارەنووسی خۆی دیاری بكات، ئەمەش پێچەوانەی هیچ ئایین و یاسا و دەستوورێك نییە، كە ئێمە یەكگرتوو بووین لەگەڵ عێراقدا بە زۆری و زۆرەملێ و ستەم، لە دیباجەی دەستووردا هاتووە: پابەندبوون بەم دەستوورە یەكێتیی گەل و خاك و سەروەریی عێراق دەپارێزێت، بۆیە لە ٧ی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٧، سەرۆكایەتیی هەرێم و لایەنە كوردستانییەكان و نوێنەرانی پێكهاتەكان بڕیاریان دا ڕۆژی 25ی ئەیلوولی ساڵی 2017 دیاری بكرێت، بۆ ئەوەی بە فەرمی ڕیفراندۆمی كوردستان ئەنجام بدرێت، چونكە پێشتر لە ساڵی 2005 ڕیفراندۆمێكی نافەرمیمان ئەنجام دابوو، كە دوا ڕیفراندۆم ڕێژەی 98.8ی بەدەست هێنا، و لە دووەم ڕیفراندۆمی فەرمیدا ڕێژەی 92.73ی وەرگرت، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ددانی بە خواستی خەڵكی كوردستاندا نا بۆ سەربەخۆیی، بەڵام پشتگیریی نەكرد، بەڵكو كار گەیشتە ئەوەی دوژمنایەتیی ئەم گەلە تێكۆشەرە بكەن كە بە درێژایی مێژوو ستەمی لێ كراوە.

هیچ داهاتوویەكی گەش بۆ عێراق نابینم، هەرچەندە لایەنە سیاسییەكان هەوڵ بدەن، دەستتوەردانی دەرەكی ڕوونە، دەركردنی یاسای تائیفی بەردەوامە، دەركردنی بڕیاری ناڕەوا دژ بە پێكهاتەكان ڕوونە، دەركردنی بڕیارەكان دەرحەق بە پێكهاتەكان ئاشكرایە كە میلیشیا چەكدارەكان كۆنتڕۆڵیان كردووە، تائیفەگەریی قێزەون لە گەشەكردندایە و پەیوەندیی نێوان بەغدا و هەولێر هێمن و سەقامگیر نییە، زۆربەی سوننە دەیانەوێت هەرێمێكی تایبەت بەخۆیان پێك بهێنن، كاتێك دەمانەوێت پرۆسەی سیاسی بمێنێتەوە، ئاسایشی كۆمەڵگە سەقامگیر بێت، گەشەپێدانیش بەردەوام بێت، دەبێت پابەند بین بەم سێ پرەنسیپە سیاسییەوە كە سەرۆك بارزانی زۆرجار لە وتار و هەڵوێست و لێدوان و نووسینەكانیدا جەختیان لێ دەكاتەوە.