سەبارەت بە «مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوو پێشهاتەكانی عێراق و ناوچەكە»، دەتوانین بەسەر چەند قۆناغێكدا دابەشی بكەین. قۆناغی ڕووخاندنی سەدام كە تێیدا بارودۆخی كورد لە بەغدا باش بووە و كورد تەواجودێكی باشیان لە بەغدا هەبووە و دەستكەوتی باشیان بەدەستهێناوە، ئەم بوون و دەستكەوتانەش بەتایبەتی لەبابەتی دەستوور و زۆر بواری دیكەدا ڕەنگی داوەتەوە. بەداخەوە لە قۆناغەكانی دووەم و سێیەمدا وردە وردە كورد لە بەغدا ڕووی لە لاوازی كردووە، بە ڕاددەیەك تەنانەت ئەو دەستكەوتانەشی لە دەستووردا بەدەستی هێنابوون، كەوتوونەتە ژێر پرسیارەوە و زۆربەی ماددە دەستوورییەكان هەر جێبەجێ نەكراون، بەتایبەتی ئەو ماددە دەستوورییانەی پەیوەندیان بە هەرێمی كوردستان و ماف و شایستە داراییەكانیەوە هەیە.

بابەتی لە دەستدانی دەستكەوتەكان و لاوازبوونی پێگەی كورد لە عێراق بۆ دوو هۆكار دەگەڕێتەوە، یەكەمیان: كاتێك بەغدا بەهێز دەبێت مل نادات بۆ داخوازییە بنەڕەتی و مافە دەستووری و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان، بەشێكی دیكەیان پەیوەستە بە خودی هەڵوێستی كورد و تەواجودی هێزە سیاسییەكان لە عێراقدا كە ئەكتیڤ نین و جۆرێك لە نائەكتیڤی و پەرتەوازەییان پێوە دیارە و، دەرئەنجام دۆز و ڕۆڵی كورد لە بەغدا ڕووی لە لاوازی كردووە. كورد زۆر جوانی وتووە: «چی بچێنیت، ئەوە دەدووریتەوە». خۆ ئەگەر زۆر باش هەوڵ بدەیت لە هەموو بوارەكانی دیپلۆماسی و سیاسییەوە دەستكەوتی گەورە بەدەست دەهێنیت. ئەگەر پەیوەندییەكانت تۆندوتۆڵ بكەیت و یەكگرتوو بیت و كار بۆ پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان بكەیت، ئەوا گومانی تێدا نییە، دەستكەوتی گەورە بۆ گەلی كوردستان لە بەغدا بەدەست دێت. ئەوەتا ئەو حاڵەتەی ئێستا ڕووبەڕوومان بووەتەوە دەرئەنجامی ئەو مامەڵەكردنەیە كە لە دە ساڵی ڕابردوودا لەگەڵ عێراق و دەوروبەر هەمانبووە.

هەر لە مێژووی دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە وابووە هەمیشە كاتێك عێراق لاواز بووە، داوای گفتوگۆ و دانوستانی لەگەڵ كورد كردووە و هاتووەتە پێشەوە، زۆربەی جاریش ملی داوە بۆ داخوازییەكانی گەلی كورد، لە ئێستاشدا كە دەستوورێكمان هەیە و دەمانەوێت لە چوارچێوەی ئەو دەستوورە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ بەغدا ڕێك بخەینەوە، دەبینین حكومەتی عێراق لە ڕوانگەی ئەوەی خۆی لە هەرێم بە بەهێزتر دێتە بەرچاو، لەسەر بنەمای دەستوور حوكمڕانی ناكات و لە هەمان كاتیشدا لە چوارچێوەی ئەو دەستوورەش مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان ناكات.

ئەمە وای كردووە بە درێژایی مێژووی دروستبوونی ئەم دەوڵەتە، نەیتوانیوە ناسنامەیەكی هاوبەشی عێراقی بۆ تەواوی پێكهاتەكانی عێراق دروست بكات و هەموو نەتەوە و ئاییینە جیاوازەكان خۆیان بە هاووڵاتیی عێراقی بزانن.

لەناو ئەو مێژووە ڕەشە و لە میانەی حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق دەیان تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی دەرهەق بە گەلی كوردستانیان ئەنجام داوە، لە بەرانبەریشدا ئێمە داوای ئۆتۆنۆمی و دیموكراتیمان بۆ تەواوی گەلانی عێراق كردووە، لەمەش سەكەوتوو نەبووین. بە قەناعەت و بیروباوەڕی خۆم هەر لە سەرەتاوە ئەگەر ئێمە خۆمان ئامادە بكردایە بۆ ئەوەی ببینە كیانێكی سەربەخۆ و ببینە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆمان، ئەوا ئێستا ستراتیژێكی نەتەوەییمان دەبوو و دەگەیشتنە ئەو ئامانجەی كە سەدان ساڵە خەوی پێوە دەبنینین.

ئێستا كە لە عێراقدا دەژین، ئێ خۆ دەبێت ڕێز لە مرۆڤایەتی و شكۆی نەتەوەیی و كەرامەتمان ڕابگیرێت و دەستووریش بە واقیعی جێبەجێ بكرێت. سەیرە عێراق تا ئێستا ددان بەوەدا نانێت، كە ئێمەی كورد ئەو هەموو قوربانییەمان داوە و 182 هەزار تاكی كورد بوونەتە قوربانی و بە دەیان هەزار كەس ئەنفال كران و بێسەروشوێنن و كیمیاباران كراوین و گوندەكانمان وێران بووە و دەیان تاوانی دیكەمان دەرهەق بە ئێمەی كورد كراوە، لە كاتێكدا قەرەبووی كوەیتیان كردووەتەوە، كەچی بەرانبەر ئێمە نەك هەر بێدەنگن، بگرە ددان بە تاوانە كۆمەڵكوژییەكانیشدا نانێن. سەرباری هەموو ئەمانەش ئێمە لە ناو خۆماندا ناتەبا و ناكۆكین و ملی یەكتری دەشكێنین بە ڕاددەیەكی وا مرۆڤ پێشبینی ناكات، تەنانەت پێویست ناكات سیاسەتمەدار و شرۆڤەكار و شارەزایەكی وا بیت، كە دەرك بەم ئاڵۆزی و ناتەبایی و ناكۆكییانە نەكەیت. بەداخەوە ئامادە نین لەگەڵ یەكتر گفتوگۆ و دانیشتن بكەین و كێشەكان چارەسەر بكەین، كەچی دەچێتە لای نەیارەكان و دەبێتە هاوپەیمانیان، ئەوەش بێگومان نەك تەنیا هیچ دەرئەنجامێكی لێ بەدەست ناهێنین، بەڵكو لاواز و لاوازتر دەبین. ئەمە دەردێكی كوشندەی كوردە و زیانی گەورەی بە نەتەوەكەمان و داهاتوومان گەیاندووە. پێویستە لە قۆناغی داهاتوودا كە دێت، پەند و عیبرەت لەم وانە مێژووییانە وەربگرین و هەموو پێكەوە كار بكەین. با ڕاوبۆچوون و ڕەنگمان جیاواز بێت، بەڵام دەبێت لەسەر پرسە نەتەوەییەكەی كورد ڕاوبۆچوونمان یەك بێت. با لەسەر پرسی كورد لە عێراقدا كە ئەو هەموو قوربانییەمان بۆ داوە، ناكۆكی و ناتەبایی بخەینە لاوە و هەرچی ململانێ و جیاوازییەكانمان هەیە بە شێوەیەك پیادەی بكەین لە بەغدا و دەرەوەی سنوورەكانی خۆمان بەهێز بكات.