د.كەمال كەركووكی ئەندامی مەكتەبی سیاسی و بەرپرسی بەشی پەیوەندیی گشتیی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرۆكی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بووە و ئەندامی سەركردایەتیی كاتیی «قیادەی موئەقەتە» و بەرپرسی هەرێمی دووی پارتی دیموكراتی كوردستان، یەكێكە لە پێشمەرگە دێرینەكانی كوردستان لە شۆڕشی ئەیلوول بەشداری كردووە و ئەندامی سەركردایەتیی شۆڕشی گوڵان بووە و، لە شەڕی دژی داعش بەرپرسی میحوەری ڕۆژئاوای كەركووكی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بووە. لە گفتوگۆی ئەم جارە (مامەڵەی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە) زۆر ڕاشكاوانە هەڵوێستی پارتی دیموكراتی كوردستانی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا خستە ڕوو.

 

پێشەكی بەخێرهاتنی هەموو میوانانی بەڕێزی ئەم ئەڵقەی بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن دەكەم، بەتایبەتیش بەخێرهاتنی ئەو میوانە بەڕێزانە دەكەم كە لە بەغداوە تەشریفیان هێناوە، بەڕێزان عەبدولڕەحمان ئەلجەزائیری، شێخ ئیبراهیم دلێمی، د.ئەیاد عەنبەر) و خۆشحاڵین ئەمڕۆ هەموومان پێكەوە لە كوردستان كۆبووینەتەوە و گفتوگۆ لەسەر پرسێكی گرنگ دەكەین كە ئەویش مامەڵەی هەرێمی كوردستانە لەگەڵ ڕووداوەكانی عێراق و ناوچەكە.

ڕاپۆرتە مەیدانییەكەی بازنەی گفتوگۆ چەند پرسیارێكی ئاراستەی كۆمەڵێك دەستەبژێر كردبوو لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان، بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتە جەختیان لەسەر ئەوە كردبووەوە كە لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی هەم خاڵی هاوبەش و هەمیش خاڵی ناكۆك هەبووە، لەوانەیە بوونی خاڵی ناكۆك بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە لێكتێگەیشتنێكی هاوبەش لەنێوان هەردوولا نەبووبێت، بۆیە خاڵی دەستپێك بۆ نەهێشتنی خاڵە ناكۆكەكان و دۆزینەوەی چارەسەر بۆیان، لێكتێگەیشتنی دروستە لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵییە.

ڕاشكاوانە دەڵێم: لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدڕاڵییە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا، ئەوا دەبێت ددان بەوەدا بنێین هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی چارەنووسێكی هاوبەش كۆیان دەكاتەوە و دەبێت پێكەوە كار بۆ ئەو چارەنووسە هاوبەشە بكەن، ئەمەش پێویستی بەوەیە پێكەوە گفتوگۆ بكەن و گوێ بۆ یەكتری بگرن، هەروەك چۆن ئێستا هەموومان پێكەوە لەم هۆڵە كۆبووینەتەوە و گفتوگۆ دەكەین و گوێ بۆ بۆچوونەكانی یەكتری دەگرین و، دەبێت بگەینە ئەو قەناعەتەی كە ئەگەر شتێك زیانی بۆ عێراق هەبێت، ئەوا بێگومان زیانی بۆ كوردستانیش دەبێت، بەپێچەوانەشەوە شتێك زیانی بۆ كوردستان هەبێت، بەهەمان شێوە بۆ عێراقیش زیانی دەبێت.

ئەوانەی لێرە دانیشتوون هەر هەموویان ئاگاداری هەڵوێستی هەرێمی كوردستانن بەگشتی و هەروەها ئاگاداری پێداگرییەكانی جەنابی سەرۆك بارزانیین كە هەمیشە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە و دەڵێت دەبێت لە چوارچێوەی پرەنسیپی «سازان، هاوبەشی، هاوسەنگی» هەموومان لە نیشتمانی عێراقدا پێكەوە بژین. ئەمە ڕاوبۆچوونی زۆربەی خەڵكی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستانیشە.

هەر لە ڕاپۆرتەكەی بازنەی گفتوگۆ، یەكێك لە بەشداربووان زۆر جەختی لەسەر یەكڕیزی كردەوە، كە دیارە مەبەستی یەكڕیزیی نێوان لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بوو. من ئەم بازنەیە فراوان دەكەم و دەڵێم، گرنگە هەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكان یەكڕیز بین، بۆ ئەوەی ئەم وڵاتە بە شێوەیەك بەڕێوەبەرین كە هاووڵاتی هەست بە ئارامی و ئاسوودەیی و ژیانێكی خۆشگوزەران بكات، ئەم ئامانجە بەوە دێتە دی كە دەستوورەكەی خۆمان جێبەجێ بكەین و دەبێت هەوڵ بدەین لەم وڵاتەی ئێمەدا یاسا سەروەر بێت، كە یاسا سەروەر بوو، فرەیی نەتەوەیی و ئایینی هێزە نەك لاوازی، با سەیری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین، هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان لەو دەوڵەتە بوونی هەیە، بەڵام لەبەر ئەوەی یاسایەك هەیە لە سەرۆك كۆمارەوە تا هاووڵاتیەكی ئاسایی پەیڕەوی دەكەن، دەبینین هیچ كێشەیەك لەنێوان پێكهاتە و ئایینە جیاوازەكان دروست نابێت.

ئەگەر ئەمە بكەینە دەروازەیەك بۆ قسەكانمان، ئەوە ئاشكرایە لە هیچ شوێنیكی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە بە تەواوی یاسا سەروەر نییە، بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو جێبەجێكردنی دەستوور و سەروەریی یاسا هەڵبگرین. دەبێت لێكتێگەیشتن و گفتوگۆی بەردەوام لەنێوانمان هەبێت، بۆ ئەوەی زەمینەیەك دروست بكەین، هەنگاو بە هەنگاو كار بۆ سەروەریی یاسا بكەین، كە ئەمە تەنیا ڕێگەیە بۆ سەقامگیری و گەشەی ئابووری و بووژاندنەوەی توانای لاوەكانمان و دەستپێكی پرۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامیشە كە لە هەموو سێكتەرەكاندا پێویستمان بە بونیادنانی ژێرخانێكی پتەو هەیە.

لە مێژووی گەلانی عێراقدا، وێستگە و خاڵی هاوبەش زۆر بوون، كە هەموومانی پێكەوە كۆكردووەتەوە. لەسەرەدەمی خەباتی پێشمەرگایەتی و شاخدا، زوڵمی ڕژێمی بەعس «كورد و شیعە و سوننە»ی لە یەك سەنگەردا بۆ ئازادی كۆكردبووەوە، لە مێژووی نزیكیشدا شەڕی دژی تیرۆر بەتایبەتی شەڕی دژی تیرۆریستانی قاعیدە و تیرۆریستانی داعش، جارێكی دیكە هەموومانی لەیەك سەنگەردا كۆكردەوە و، لەم شەڕەشدا ئیرادەی عێراقییەكان سەركەوت و تیرۆریستان تا ڕاددەیەك تێكشكان و شكستیان هێنا، هەرچەندە هێشتا مەترسییان ماوە. بەڵام ئەگەر ئیرادەی عێراقییەكان لەسەر خاڵە هاوبەشەكان یەك بگرێت، چارەسەری كێشەكان زۆر قورس نابن.

ئێمە دەبێت بە ڕێزەوە سەیری مێژووی هاوبەشی خۆمان بكەین. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو لە ساڵی 2003، توانیمان تێگەیشتنێكی هاوبەش دروست بكەینەوە و پێكەوە دەستوور بنووسینەوە و پاشان خرایە دەنگدان و عێراقییەكان پەسەندیان كرد. ئامانج لە نووسینەوەی ئەو دەستوورە ئەوە بوو، پێكەوە ئەو دەستوورە جێبەجێ بكەین و جارێكی دیكە ستەم لەگەلانی عێراق نەكرێت و هەنگاو بەرەو دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتی هەڵبگرین، لە ئێستا بەشێك لەو سەركردانەی كە بەشداربوون لە نووسینەوەی ئەو دەستوورە لەناو پرۆسەی سیاسیدا ڕۆڵی كاریگەریان هەیە، ڕاستە لەوانەیە پۆستی حكوومییان نەبێت، بەڵام سەركردەن و خەڵك ڕێزیان دەگرێت و دەتوانن پرۆسە سیاسییەكە ئاراستە بكەن.

ئێستا كاتی ئەوەیە هەموو پێكەوە لاپەڕەیەكی تازە هەڵبدەینەوە و تواناكانما یەك بخەین و كێشەكانمان چارەسەر بكەین و بیر لە ئێستا بكەینەوە و خۆمان نەكەین بە «دیلی ڕابردوو»، ئەمە مانای ئەوە نییە پەند لە مێژوو وەرنەگرین، بەڵكو مەبەستەكە ئەوەیە دیلی ڕابردوو نەبین بۆ تۆڵەسەندنەوە.

ئەوجا بۆ ئەوەی ئێستا و داهاتوو لەسەر بناغەیەكی پتەو بونیاد بنێین، دەبێت لەو خاڵەوە دەست پێبكەین كە عێراق نیشتمانی هاوبەشی هەموومانە و هەموو نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان خاوەنی ئەم نیشتمانەن و هیچ لایەك لە لایەكی دیكە زیاتر نییە، كە ئەم نییەتەمان هەبوو، چارەسەركردنی كێشەكان ئاسان دەبن.

لە كوردەواریدا پەندێك هەیە دەڵێت: «چەپڵە بە دەستێك لێ نادرێت»، بۆیە ئەگەر هەڵە و كەموكوورتی هەبێت، هەموومان بە شێوەیەك لە شێوەكان تێیدا بەشدارین، ئەگەر دەستكەوتێكش بەدەست هاتبێت، ڕۆڵی هەموومانی تێدا بووە. ئەم ئاراستەیە دەرگا بۆ ئەوە دەكاتەوە بە گیانی برایەتی و پێكەوە ژیان دەرگاكانی گفتوگۆ بە تەواوەتی بكەینەوە، هەموو كێشەكان بخەینە سەر مێزی گفتوگۆ و بە ڕاشكاوی قسەی لەسەر بكەین و پاشان لە ڕوانگەی بۆچوونە جیاوازەكانەوە چارەسەری بۆ بدۆزینەوە، بەڵام چارەسەرێك كە شایستەی تێكڕای گەلانی عێراق بێت.

خاڵێك كە زۆر گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە دەبێت ئەو ڕاستییە بۆ هەموو لایەك ئاشكرا بێت، كە دامەزراندنی هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 1991 پرسێكی جیاوازە لە دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق لە دوای ساڵی 2003 و ڕووخانی ڕژێمی بەعس.

بەشێك لەو تێكۆشەرانەی لە ڕیزەكانی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی بوون و ئێستا لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا ڕۆڵ و پێگەیان هەیە، ئاگاداری ئەو پرسەن كە دوای ڕاپەرینە مەزنەكەی گەلی كوردستان لە بەهاری 1991 و پاشان كۆڕەوی خەڵكی كوردستان، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نەوای ئارامی لە سەرووی هێڵی 36 بۆ كوردستان دامەزراند و، دوای ئەوەی ڕژێمی بەعس دامەزراوەكانی لە كوردستان كشاندەوە، بەرەی كوردستانی بڕیاری هەڵبژاردنی دا و لە ئاكامدا پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزران و كوردستان بە ئەمری واقیع بوو بە هەرێمی كوردستان، لەمەش زیاتر ئەم هەرێمە لە هەموو كۆنگرەكانی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی لە دەرەوە و لە هەولێریش ددانی پێدا نراوە و پەسەند كراوە. دەستووری ساڵی 2005یش كە دەتوانم بڵێم هەموو سەركردەكانی ئۆپۆزیسیۆنی عێراق بەشدارییان لە نووسینەوەیدا كردووە، لەبەر ڕۆشنایی كۆنگرەكانی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی پێش ڕووخانی ڕژێم نووسراوەتەوە، لەمەش زیاتر ئەگەر سەیری ماددەی 117ی دەستوور بكەین كە دەڵێت «ئەم دەستوورە لە بەرواری پیادەكردنیەوە ددان بە هەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەنێت وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی». سەرنجێكی ورد لەسەر ئەم ماددە دەستوورییە بدەن كە دەڵێت: «ددان بە هەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتەی ئێستایدا دەنێت» نەك بڵێت: «ئەم دەستوورە ڕێگە دەدات هەرێمێك بە ناوی هەرێمی كوردستان دابمەزرێت». ئەمە زۆر گرنگە و پێمان دەڵێت: ئەگەر ماددەكانی دەستووری 2005 كە زیاتر لە 80%ی گەلانی عێراق دەنگیان پێ داوە، وەك خۆی جێبەجێ بكرابان، ئەوا زۆر لەو كێشانەی ئێستا هەن و ئێمە گفتوگۆی لەسەر دەكەین، بەبێ هیچ ماندووبوونێك و تەنیا بە جێبەجێكردنی دەستوور ئەو كێشانە چارەسەر دەكران، بەڵام ئەگەر ڕێزمان لە دەستوورەكە نەگرت و بە ئینتقائییانە مامەڵەمان لەگەڵ ماددەكانی كرد، ئەوا زۆر دەگەڕێینەوە بۆ داواوە و زەحمەتیشە بزانین چارەنووسی ئەم نیشتمانە بەرەو كوێ دەچێت.

خاڵێكی دیكە كە لەم گفتوگۆیە هەندێك لە بەشداربووانی بەڕێز ئاماژەیان پێ كرد، پرسی «ڕیفراندۆمی گەلی كوردستان» بوو. با لەم پرسەدا زۆر بە ڕاشكاوی قسە لەگەڵ یەكتری بكەین. ڕیفراندۆم بەپێی بڕگە و ماددەكانی پاكتی نەتەوە یەكگرتووەكان كە هەموو دەوڵەتێكی ئەندام ئیمزای لەسەر كردووە و عێراقیش ئەندامی ئەو ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەیە، مافێكی شەرعی هەر نەتەوەیەكە لەسەر خاكی خۆی بڕیار لەسەر چارەنووسی خۆی بدات، لەمەش زیاتر ئەمە بڕوای سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانە بەگشتی و شەخسی سەرۆك بارزانی بەتایبەتی، كاتێك پڕسێكی چارەنووسساز دێتە پێشەوە، دەبێت گەلی كوردستان بڕیار بدات بۆ ئەوەی ئەو نەتەوەیەك بتوانێت خۆی ڕێك بخاتەوە، هەروەك چۆن دوای ئەوەی ڕژێمی پێشوو لە ساڵی 1991 دامەزراوەكانی كێشایەوە، سەرۆك بارزانی پێشنیاری بۆ بەرەی كوردستانی كرد كە بڕیار بدات بە هەڵبژاردن واتە بە وەرگرتنی ڕای خەڵك، بۆ ئەوەی خەڵك خۆی بڕیار بدات چۆن ئەو بۆشاییە ئیدارییانە پڕ بكاتەوە. ڕیفراندۆمی ساڵی 2017ش لە خۆڕا نەكرا، هەموو لایەك دەزانن پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و ناوەند تێكچووبوو، پێویست بوو ئەو پەیوەندییانە ڕێك بخرێنەوە، بۆ ئەوەی دوای ڕاپرسییەكە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ دانوستاندن دەست پێبكات، بۆ ئەوەی بزانرێت ئایا پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا وەك خۆی لە چوارچێوەی دەستوور ڕێك دەخرێتەوە، یان نا؟

كێشەیەكی دیكە كە زۆر باس دەكرێت پرسی نەوت و گازە لە نێوان هەرێم و بەغدا، پێش هەموو شت ئەم پرسەش كە بەوجۆرە گەورە كرا، پرسێك نییە لە دەرەوەی دەستووری عێراق بێت، یان لە دەرەوەی ئەو دەسەڵاتانە بێت كە دەستوور بە هەرێمی كوردستان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوتی لە عێراقدا دابێت. ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی ماوە كە بە هاوبەشی لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی بۆ پەرلەمانی عێراق ئامادە كراوە، بەڵام نەبوونی متمانە و لێكتێنەگەیشتن وای كرد، ناوەرۆكی ئەو ڕەشنووسی یاسایە بەتاڵ بكرێتەوە و یاساكە دەرنەچێت، وەك دەبینین هەتا ئێستا حكومەتی فیدڕاڵی عێراق یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی نییە و هەر بە یاسای سەردەمی ڕژێمی بەعس كار دەكات. كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت: نییەتی حكومەتی كوردستان ئەوە بووە لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و بەپێی ئەو دەسەڵاتانەی كە دەستوورەكە بە هەرێمەكانی داوە، مامەڵە لەگەڵ نەوتی كوردستانیش بكرێت. هەر بۆ زانیاریی بەڕێزتان، كاتێك دەستوورمان دەنووسییەوە، من ئەندامی شاندێك بووم بە سەرۆكایەتیی سەرۆك بارزانی ماوەی دوو مانگ لە بەغدا ماینەوە بۆ نووسینەوەی دەستوور، لەوێ گفتوگۆیەكی زۆر چڕ كرا لەسەر كۆی ماددەكانی دەستوور بەگشتی و ئەو ماددانەی پەیوەندییان بە نەوت و گازەوە هەبوو. دوای دوو مانگ گفتوگۆ بڕیار درا، ئەو كێڵگە نەوتییانەی هەتا نووسینەوەی ئەم دەستوورە بوونیان هەیە لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە سەرپەرشتی دەكرێت، بەڵام ئەو كێڵگانەی لە دوای پەسەندكردنی ئەم دەستوورە وەبەرهێنانی نەوت و گازی تێدا دەكرێت، هەرێم و پارێزگاكان بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی سەرپەرستی بكەن، سەبارەت بە فرۆشتنی نەوتیش دەبێت ئەو ڕاستییە ئاشكرا بكەین، كە دوای ئەوەی لە شوباتی 2014 پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق بڕا و دوای ئەوەی تیرۆریستانی داعش موسڵیان داگیركرد و هیچ رێگەیەك نەما پەنای بۆ بەرین ، بۆیە هەرێمی كوردستان ناچار بوو پەنا بۆ فرۆشتنی نەوت ببات، ڕاشكاوانە دەڵێم «هەرێمی كوردستانیان  ناچار كرد پەنا بۆ فرۆشتنی نەوت بەرێت».
دوایین خاڵ كە دەمەوێت ڕوونكردنەوەیەكی لەسەر بدەم، پرسی بازگەكانی نێوان پارێزگاكانەكە بەرێزان ئاماژەیان پێكرد بەوەی لە بازگەكان زۆر ڕادەگیرێن، سەبارەت بەمە دەمەوێت بڵێم: بەڕێزان ، ئێمە هەموومان كە لێرە دەنیشتووین نوێنەرایەتیی هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق و كوردستان دەكەین، هەمووشمان قوربانی دەستی تیرۆریستیانین كە دەستی لەهیچ لایەك نەپاراستووە و هەر دەرفەتێكی بۆ هەڵكەوتبێت كاری تیرۆریستییان  ئەنجامداوە و، ئێمەش لە هەرێمی كوردستان بەسەدان سەركردە و بەهەزاران هاوڵاتیمان بوونە قوربانیی دەستی تیرۆریستان، بۆیە دەبێت كاری كارمەندانی ئاسایشی لە بازگەكان بە چاوی رێزەوە سەیر بكرێت و لەو ڕوانگەیەوە سەیری بكەین كە كار بۆ سەلامەتی گیانی ئێمە دەكەن و، ئەگەر كەموكورتییەكیش هەبێت هەوڵدەدەین چاوی پێدابخشێنرێتەوە.