موئەیەد سالم ئەلجحێشی، سەرۆكی پەیمانگەی عێراقی بۆ پشتیوانیی فیدڕاڵیزمە و پسپۆڕ و شارەزای ستراتیژییە و

دەرچووی كۆلێژی سەربازیی عێراقییە و، توێژەر و سیاسەتمەدارێكی سەربەخۆیە و لە ناو كۆر و كۆڕبەند و كەناڵەكانی كوردستان و عێراقدا، یەكێكە لەو شرۆڤەوانە سیاسییانەی لەسەر پرسە هەستیارەكان دیدوبۆچوونی تایبەتی خۆی هەیە. لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدا)، وەك توێژەرێك لەسەر ئەزموونی فیدڕاڵی بەمجۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو:

 

پێش هەموو شت، سوپاس بۆ بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان، بۆ ڕێكخستنی ئەم گفتوگۆیە و بانگهێشتكردنی تەواوی بیروبۆچوونە سیاسییەكان، كە هەموو پێكهاتەكانی عێراقی (بە كورد و شیعە و سوننەوە) لەخۆ گرتووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئێمە وەك گەلی عێراق دەتوانین پێكەوە گفتوگۆی جددی بكەین و كێشە لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی گەلی عێراقدا نییە و، ئەوەی هەیە كێشەی نێوان حزب و كەسایەتییە سیاسییەكانن.

ڕێگەم پێ بدەن، زۆر بە ڕاشكاوی لە دەرەوەی ئەو چوارچێوەیەی بۆ ئەم گفتوگۆیە دانراوە، وەك سەرۆكی پەیمانگەیەكی فیدڕاڵی قسەكانم بكەم.

پرسەكە لەو خاڵەوە دەست پێ دەكات، ئایا فیدڕاڵییەتی هەرێمی كوردستان، فیدڕاڵییەتێكی نەتەوەییە، یان كارگێڕییە؟ پێشتر هەرێمی كوردستان ئۆتۆنۆمیی هەبووە، حكومەتی ئەو كاتی عێراق داوای لە كورد كرد، فەرموون لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمیدا خۆتان خۆتان بەڕێوەبەرن، هەر بۆیە كە ئۆتۆنۆمی هەبووبێت، مانای وایە كورد خۆی حوكمڕانیی خۆی كردووە و ئەم پرسە لە دوای ساڵی 2003 و لە دەستووری عێراقدا بە هەرێمێكی فیدڕاڵی یەكلایی كراوەتەوە.

كێشەی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت؟ بە بۆ چوونی من، كاتێك حكومەتی فیدڕاڵی لاواز دەبێت، حكومەتی هەرێم خۆی بە بەهێز دێتە بەرچاو، بە پێچەوانەشەوە، كاتێك حكومەتی فیدڕاڵی بەهێز دەبێت، بیانوو بۆ هەرێم دەهێنێتەوە و پێی دەڵێت ئەم دەسەڵاتە مافی تۆ نییە و ئەمەت دەدەمێ و ئەمەت نادەمێ، كاتێكیش حكومەتی فیدڕاڵی لاوازە، ئەوا سەقفی داواكارییەكانی هەرێم بەرز دەبێتەوە و دەڵێت دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت، ئابووریی سەربەخۆ و.. هتد، هەموو ئەمانە لە ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستانن.

بۆ ئەم پرسە با بگەڕێینەوە بۆ سەر ئەو دەستوورەی كە خۆمان نووسیومانە، لە ماددەی 112ی ئەم دەستوورەدا وەك بەڕێز ڕائید فەهمی بە تێروتەسەلی ئاماژەی پێ كرد، هاتووە. من وەك كەسێكی عەرەب كە ئەم ماددەیە دەخوێنمەوە، چۆن تێی دەگەم؟ هەر بۆ نموونە هاتووە: «حكومەتی فیدڕاڵ نەوت و غازی دەرهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوەدەبات»، بەڵام تەواوی نەكردووە، بەوەی گوایە دوای ئەم كێڵگەیانەی ئێستا هەن، ئەگەر نەوت و گازی دیكە دوای ئەم بڕگەیە دەرهێنرا، ئایا لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە بەڕێوە دەبرێن؟ یان لەلایەن حكومەتی هەرێم و پارێزگاكانەوە؟ با بێینە سەر هەرێمی كوردستان، حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان هەر لە سەرەتاوە هاتن ئەم بڕگەیەیان بەو جۆرە تەفسیر كرد، لە بەر ئەوەی لە ماددەی 112ی دەستوور بەو جۆرە هاتووە: «حكومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوە دەبات، كە ساڵی 2003 هەبووە»، ئیتر ئەوە مافی هەرێمی كوردستانە بەپێی ئەو مافە دەستوورییە خۆی نەوت و گاز بەرهەم بهێنێت، بەڵام ئەوەیان فەرامۆش كرد كە دەبێت ئەم دەسەڵاتە بە لێكتێگەیشتن بێت لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵیدا، بەڵام كە ئەم لێكتێگەیشتنە دروست نەبوو، كێشە لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی گەیشتە ئەو ئاستەی كە ئێستا دەیبینین.

خاڵێكی دیكەی گرنگ كە دەبێت ئاماژەی پێ بكەین، هەر سەبارەت بە سێكتەری نەوت و گاز ئەوەیە كە هەر لە ماددەی 112 هاتووە: «حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكان بەیەكەوە هەڵدەستن بە ڕەنگڕێژكردنی سیاسەتی ستراتیژیی پێویست بۆ بەرەوپێشبردنی سامانی نەوت و غاز، بەجۆرێك كە ببێتە مایەی دەستخستنی زۆرترین سوود و كەڵك بۆ گەلی عێراق، ئەویش بە پشتبەستن بە نوێترین تەكنیكی بنەماكانی بازاڕ و هاندانی وەبەرهێنان»، بەڵام لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 لە كەركووك بینیمان، حكومەتی فیدڕاڵی كاری بەم ماددە دەستوورییە نەكرد، ئەمە كێشەی گەورەی دروست كرد و ئابووریی هەرێمی كوردستانی بەرەو تێكشكان برد. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی حكومەتی فیدڕاڵی بەهێزتر لە هەرێم بوو، پێشتریش هەر لە ساڵی 2003- 2018 حكومەتی فیدڕاڵ لەسەر بنەمای پێكەوەسازان نەك بەپێی دەستوور، پشكی هەرێمی كوردستانی دیاری كردبوو و دەینارد، ئەمەش واتە بەڕێز كاك نێچیرڤان بارزانی كە ئەوكات سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، ئەگەر لەگەڵ نووری مالیكی دۆست بوایە، ئەوا پشكەكە دەنێردرا بۆ كوردستان، بەڵام بۆ نموونە ئەگەر كێشەی لەگەڵ حەیدەر عەبادی هەبووایە پشكەكە نەدەنێردرا بۆ هەرێمی كوردستان.

بەشداربووانی ئەم گفتوگۆیە سیمایەكی جوانیان داوە بە گفتوگۆكە و هەموومانی پێكەوە كۆكردووەتەوە و بەشێكی زۆری نوێنەرانی لایەنە سیاسییەكانی عێراق لێرەن وەك (ڕائید فەهمی سكرتێری حزبی شیوعی عێراق، وائیل ئەلڕەكابی نوێنەرایەتیی حزبە ئیسلامییە شیعەكانی عێراق دەكات، فەرهاد ئەترووشی نوێنەرایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستان، ئەبو كاروان كە نوێنەرایەتیی حزبی شیوعیی كوردستان دەكات، منیش وەك سیاسییەكی عەرەبی سوننە)، ئەم گفتوگۆیە ئەوەمان بۆ دەردەخات كە پێكهاتەكانی عێراق یەكدی ڕەت ناكەنەوە، بەڵكو بە پێچەوانەوە یەكتری قبووڵ دەكەن و دەتوانن پێكەوە گفتوگۆ بكەن، ڕاشكاوانەتر نە عەرەب كورد ڕەت دەكاتەوە و نە شیعەش سوننە ڕەت دەكاتەوە، كەواتە با بپرسین ئەم كێشانە لە كوێوە سەرهەڵدەدەن؟ ئەم كێشانە لە نێوان كەسایەتیی ناو حزبە سیاسییەكاندا دروست دەبن، ڕاشكاوانەتر كێشەكە لە نێوان حزبی دەعوای ئیسلامی و پارتی دیموكراتی كوردستان نییە، لە نێوان حزبی شیوعیی عێراقی و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان نییە، سەرنج بدەن لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا، هاووڵاتییەكی شیعە دەنگ بە كاندیدێكی سوننە دەدات و بە پێچەوانەشەوە، یان هاووڵاتیەكی عەرەب دەنگ بە كاندیدێكی كورد دەدات و بە پێچەوانەشەوە.

بە كەسیكردنی كێشەكان لەسەردەمی حزبی بەعسیش بەو شێوەیە بووە، ئەمەش بەو مانایە دوژمنایەتیی بەعس و سەدام حسێن لەگەڵ تەواوی حزبێكی سیاسی نەبووە و، وەك دەمانبینی هەر چەند ساڵ جارێك لێبوردنی گشتیی دەردەكرد، بەڵام لە گەڵیدا دەیگوت «ئەم لێبوردنە فڵان كەس و فڵان كەس ناگرێتەوە»، هەروەك چۆن جارێك لێبوردنی گشتیی دەركرد و لەگەڵیدا گوتی «ئەم لێبوردنە كەسی جەلال تاڵەبانی ناگرێتەوە».

ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە سەر تایتڵی ئەم گفتوگۆیە (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا) فیدڕاڵییەت لە هەموو دەوڵەتەكانی جیهاندا كارێكی زۆر باشە پیادە بكرێت. من سەرۆكی سەنتەرێكم لە ساڵی 2017ـەوە توێژینەوە لەسەر ئەزموونەكانی فیدڕاڵیی جیهان دەكەم، هەتا ئێستا نەمبینیوە ئەزموونێكی فیدڕاڵی هەبێت (نەتەوەیی) بێت، بە ڕێژەی 90%ی ئەزموونە فیدڕاڵییەكان و هەرێمەكان لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە داوایان لێ دەكرێت كە هەرێم دروست بكەن، ئەوەش دەسەڵاتەكانتە لە بوارەكانی ئابووری و كارگێڕیدا، بەڵام ئێمە دوای 20ساڵ هاتووین باسی كێشە و لایەنە خراپەكانی سیستمی فیدڕاڵی دەكەین، باسی ئەوە دەكەین، چۆن ئەم سیستمە لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵیدا جێبەجێ بكەین.

من وەك خۆم لە ساڵی 2009وە لەم هەرێمە نیشتەجێم، بەڕێزانی دیكە لە پارێزگاكانی خواروو نیشتەجێن، دەبێت سەرنج لەوە بدەن، كە بزانن هەرێمی كوردستان چی بەدەست هێناوە، هەر لە بینایەی پێشكەوتووی تەلارسازی، پێشكەوتنی كارگێڕی، بەڕێوەبردنی فەرمانگاكان، كەلتووری پێشوازی و مامەڵەكردن لەگەڵ هاووڵاتی، بۆیە وێڕای هەموو كەموكورتییەكان، ئەگەر من نموونەیەك باس بكەم، دەڵێم: ئەگەر بمەوێت ساڵانەی ئۆتۆمبیلێك لە مووسڵ، یان لە بەغدا نوێ بكەمەوە، بە هەموو ئەو واستانەی كە هەمە 3تا7 ڕۆژی پێ دەچێت، بەڵام لە هەولێر و دهۆك لە دوو كاتژمێر زیاتر ناخایەنێت، ئەمەش مانای ئەوەیە كارگێڕییەكی تەواو تەواویان هەیە، ئەمەی لە هەرێمی كوردستان دەیبینین پەیوەندیی بە سیستمی فیدڕاڵییەوە نییە، بەڵكو پەیوەندیی بە جێبەجێكردنی یاساوە هەیە، كە هەمان یاساكانی حكومەتی فیدڕاڵین، بەڵام لە هەرێمی كوردستان بە ڕێكوپێكی جێبەجێ دەكرێت و لە ناوەڕاست و باشوور جێبەجێ ناكرێن.

لە ساڵی 2003 هەتا ئەمڕۆش پارتە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان دەیانەوێت بگەنە ئاستێك وەك ئاماژەی پێكرا و پێی دەڵێن (كۆنفیدڕاڵی) كە ئەمەش پارێزگاكان و حزبەكانی دیكەی عێراقی پەسەندی ناكەن، لەمەش زیاتر لە هەرێمی كوردستان پارتی سیاسی هەیە بە كۆنفیدڕاڵییش ڕازی نییە و داوای دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی دەكات، ئەوجا لێرەوە كاتێك دێینە سەر پەیوەندییەكانی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی و لە بەغدا پرسیار دەكەین، ئایا هیچ كێشیەك لە نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا هەیە؟ لەوەڵامدا دەڵێین: ئێمە هەرچی بكەین و هەرچییان بدەینێ، ئەوان هەر پێداگری لەسەر دەوڵەتی كوردی دەكەن. پرسیاری دیكە سەبارەت بە سنووری كوردستان، ئاشكرایە كە پارتی دیموكراتی كوردستان و هەموو كوردە نەتەوەییەكان دەڵێن «كەركووك دڵی كوردستانە»، من خەڵكی مووسڵم و برادەری كوردم زۆرە و لێم پرسیون: یەعنی چی «دڵی كوردستان»؟ پێیان گوتم: خۆشەویستیی ئێمە بۆ كەركووك هاوتای خۆشەویستیی كوردستانە، هەربۆیە لەبەر ئەوەی كەركووك نەوتی لێیە، ئەوا بێگومان دڵی كوردستانە، دڵ چۆن خوێن بۆ هەموو پارچەكانی جەستەی مرۆڤ دەبات و ڕێكی دەخات، بە هەمان شێوە كەركووكیش دەبێتە شادەماری ئابووریی كوردستان، لە بەرانبەر ئەمەدا ئایا عەرەب و توركمان چی دەڵێن؟ بێگومان ئەوان دەڵێن كەركووك پارێزگایەكی عێراقییە، بەڵام هەتا ئێستا هیچ كام لەم پێكهاتانە نەیانتوانیوە ناسنامەی كەركووك بۆ بەرژەوەندیی پێكهاتەیەك یەكلایی بكەنەوە.

لە ئێستادا كە سەرۆك وەزیرانێكی ڕۆشنبیری وەك محەمەد شیاع سوودانی هەیە و هاتووە و دەیەوێت هەموو كێشەكان چارەسەر بكات، دەڵێت ئەوە دەستوور و ئەوەش یاسای ژمارە 13ی ساڵی 2008 كە هەرێمی لەسەر دامەزراوە، بەڵام دڵنیا بن ئێستا ئەندام و كادرانی سەرجەم حزبەكانی كوردستان بپرسین، ئایا زانیاریت لەسەر ئەزموونی فیدڕاڵیی دەوڵەتانی جیهان هەیە، لەوەڵامدا دەڵێن نەوەڵا، بەڵام ئەوەی ئێمە دەمانەوێت باڵادەستی و بودجەیە، پرسەكە بەم جۆرە نییە، ئەو فیدڕاڵییەتەی دراوە بە هەرێمی كوردستان بە فەرمانێكی نێودەوڵەتی پێی نەدراوە، بەڵكو بە فەرمانێكی دەستووری عێراقە، ئەمەش بەو مانایەی حزبە سیاسییەكان و كەسایەتییە سیاسییەكانی عێراق پێكەوە كۆبوونەوە و دەستوورێكیان بۆ ئەم وڵاتە داڕشتووە و لە چوارچێوەی ئەم دەستوورە و سنوورێكی دیاركراودا هەرێمێك ددانی پێدا نراوە، كە ئەویش هەرێمی كوردستانە، ئەگەر ئەم دەستوورە هەموار بكرێتەوە بە شێوەیەك كە ئەو فەرمانە دەستوورییە بگۆڕێت كە هەرێمی لەسەر دامەزراوە، ئەوا ئەو هەرێمە نامێنێت.

بە بۆچوونی من كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی لەسەر فیدڕاڵییەت نییە، لەبەر ئەوەی لە دەستووردا ئەم كێشەیە یەكلایی كراوەتەوە، بەڵكو كێشەكە لەسەر پرسی ئابووری و چەند پرسێكی دیكەیە كە خۆتان كەمتەرخەم بوون تیایدا و دەستووریش ڕێگەی پێداون ئەنجامی بدەن، هەر بۆ نموونە ئێوە خۆتان نەتانتوانیوە ئابووریی خۆتان ڕێك بخەنەوە، نەتانتوانیوە دەستوورێك بۆ هەرێمەكەی خۆتان دابنێن، نەتانتوانیوە زمانێكی یەكگرتوو بۆ خۆتان دروست بكەن، نەتانتوانیوە پڕۆگرامێكی خوێندن بۆ خۆتان دابنێن، ئەمانە هەمووی هەڵەی خۆتانن، كە دەتانوانی ئەمانە هەمووی بونیاد بنێن.

لە دوماهیدا خوازیاری ئەوەم ئەو گفتوگۆیەی ئێمە لە ناو ئەم هۆڵە لە ناو چوار دیواردا دەیكەین، هیوادارم بگاتە جەماوەر و ئەوانیش لەو ڕاستییانە تێبگەن و لەگەڵ ئەو واقیعەدا مامەڵە بكەن كە ئێستا جیهان مامەڵەی پێ دەكات. گرنگە حزب و جەماوەری هەرێمی كوردستان بیر لەوە بكەنەوە كە سەقفی داواكارییەكان زۆر بەرز نەكەنەوە بۆ ئاستی داواكاریی دەوڵەتی نەتەوەیی، برایان لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە سیستمی جیهانی بەو جۆرە مامەڵە دەكات، كە ڕێگە بە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی نەدات، بۆیە باشترە هەوڵ بدرێت لە چوارچێوەی جێبەجێكردنی دەستووری عێراقدا كێشەكانتان چارەسەر بكەن.