فەرهاد ئەتروشی سیاسەتمەدار و ئەكادیمیستی بواری یاسا، لە خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا پەرلەمانتار بووە، دواتر بووەتە پارێزگاری دهۆك تا ناوەڕاستی ساڵی 2020 پارێزگار بووە. یەكێكە لەو كەسایەتییە سیاسییانەی كە زۆر بوێرانە پێداگری لەسەر پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان دەكات، ئەمەش نەك تەنیا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، بەڵكو لەناو پەرلەمانی عێراق و بۆ داكۆكیكردن لە مافە دەستوورییەكان و شایستە داراییەكانی گەلی كوردستان شەڕی یاسایی كردووە و، لەم پێناوەدا باجی گەورەشی داوە. لە گفتوگۆی ئەمجارەدا (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدا) وەك پسپۆڕێكی یاسایی زۆر بە وردی شێواز و تایبەتمەندییەكانی سیستمی فیدڕاڵی باس كرد و بەمجۆرە دیدوتێڕوانین و پێشنیارەكانی خستەڕوو:

 

لەبەر ئەوەی بەشی زۆری بەشداربووانی ئەم گفتوگۆیە برایانی عەرەبی عێراقین، دەخوازم بە زمانی عەرەبی باسەكەی خۆم پێشكەش بكەم، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەمەوێت مەبەستەكەم وەك خۆی بە زمانی عەرەبی بگات، نەك لە كاتی وەرگێڕاندا هەندێك لە چەمكەكان وەك خۆی نەگات، یان بپچرێت. بۆیە ئەوەی لەم گفتوگۆیە باسی دەكەم بە قەناعەتی من دەڕبڕی ئەو پرەنسیپ و بنەما سەرەكییانەیە كە پارتی دیموكراتی كوردستان و زۆربەی حزبە سیاسییە كوردستانییەكان پیادەی دەكەن.

باسكردن و سادەكردنەوەی كێشەی كورد لە عێراقدا بەمشێوەیە كە باسی لێ كرا، جۆرێكە لە بێئاگایی و بەم ئاراستەیە ئەو كێشە گەورە و مێژووییە چارەسەر ناكرێت، بە جۆرێك لە هەڵاتن لە واقیع دادەنرێت، كە ئێستا هەیە و پێشتر بە درێژایی دەیان ساڵی ڕابردوو هەبووە.

هیچ كاتێك سۆز و عاتیفە جێگەی میكانیزمە دەستووری و یاساییەكان ناگرنەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو سیستمە تازەیەی لە ڕۆژئاواوە هاتووەتە ناو وڵاتی ئێمە لە ناویشیاندا «دیموكراتی و فیدڕاڵی»، بە سۆز عاتیفە بەڕێوە نابرێن و جێبەجێ ناكرێن، بەڵكو ئەم سیستمە بە ئەقڵانییەت جێبەجێ دەكرێت، هەروەها دەبێت گەوهەری كێشەكان وەك خۆی دەستنیشان بكرێت، نەك تەنیا وەك گێڕانەوەیەكی مێژوویی باس لە كێشەكان بكرێت كە لە مێژوودا چۆن بووە.

لێرەوە دێمە سەر كرۆكی بابەتەكە و دەپرسم: ئایا ئێستا كێشەیەك هەیە؟ ئایا گەوهەری ئەو كێشەیە لە ئێستاماندا چییە؟ هەموو لێكۆڵینەوەیەكی زانستی وەڵامدانەوەی پرسیار و دیاریكردنی چارەسەرە بۆ ئەو كێشەیە، وەڵامی ئەم پرسیارەش ئەوەیە: بەڵێ، كێشەیەك هەیە، ئەویش كێشەی كوردە لە عێراقدا، ئەم كێشەیە لە سەردەمی سەدام و بەعسییەكان دروست بووە، یان پێشتر هەبووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین: كێشەی كورد پێش بەعسییەكان و پێش سیستمی پادشایەتی و تەنانەت لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیشدا هەبووە، ئەوجا چ لە باشووری ڕۆژهەڵاتی توركیا، یان لە باكووری عێراق، تا دەگاتە كێشەی ویلایەتی مووسڵ.

مەبەست لێرەدا ئەوەیە، مادام كێشەیەك بوونی هەیە و هەمووشمان ددان بەو كێشەیەدا دەنێین، ئەوا دەبێت چارەسەریشی بۆ بدۆزینەوە. لەم گفتوگۆیەدا باس لەوە كرا، ئێمە وەك كورد پێداگری لەسەر كوردستانییەتی كەركووك دەكەین، لەبەر ئەوەی لەو شارەدا نەوت هەیە، ئەی باشە بۆ پێداگری لەسەر كوردستانیبوونی شنگال دەكەین، خۆ لە شنگال نەوت نییە؟

بە بڕوای من بەشی سەرەكیی كێشەكانی عێراق، بوونی ئەو دەوڵەتە نەتەوەییە «Nation State» كە وەك مۆدێلێك لە ڕۆژئاواوە هێنرایە و دەوڵەتی عێراقی لەسەر دروست كراوە. ئەم مۆدیلەی دەوڵەتی ڕۆژئاوا كۆمەڵێك چەمك و بیرۆكەی فەلسەفییە، كە لەوانەیە نەتوانرێت لێرە وەربگیرێت و، پێموایە هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە هەتا ئێستاش نەتوانراوە لێی تێبگەین. پرسیار ئەوەیە بۆ چی وا دەڵێم؟

زانایانی سیاسەت لە ڕۆژئاوا دەڵێن: پرۆسەی بونیادنانی هەر دەوڵەتێك دەبێت لە پێنج تەنگژە تێپەڕێت، كە مەرج نییە ئەم تەنگژانە هەموویان پێكەوە لە یەك كاتدا هەبن، بەڵكو لەوانەیە تەنگژەیەك و دووان پێكەوە بن، یان هەر پێنجیان پێكەوە هەبن، كە لێرەدا ئاماژەیان پێ دەكەم:

• تەنگژەی یەكەم لە بونیادی هەر دەوڵەتێكدا  تەنگژەی ناسنامەیە «Identity Crisis». بۆیە دەبێت بزانرێت ناسنامەی ئەم دەوڵەتە چییە؟ ئایا ناسنامەكەی، دەوڵەتێكی ئایینییە، یان دەوڵەتێكی مەدەنی، دەوڵەتێكی نەتەوەییە، یان فرە نەتەوەیە، دەوڵەتێكی دیموكراتییە، یان دیكتاتۆرییە، دەوڵەتێكی سەنتڕاڵییە، یان ناسەنتڕاڵییە، دەوڵەتێكی یەكگرتووە بە مانا دەستوورییەكەی، یان دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارانەدا دەڵێین: بەپێی ماددەی یەكەمی دەستووری عێراق، ناسنامەی عێراق بە دەوڵەتێكی «دیموكراتی، پەرلەمانی، فیدڕاڵی» دانراوە، ئەوجا لەبەر ئەوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە، واتە ئەم دەوڵەتە پێكدێت لە دوو بەش، یان زیاتر لە نێوان هەرێمەكان و حكومەتی فیدڕاڵی، كە تا ئێستا هەندێك هەر لە دەوڵەتی سەنتڕاڵی ناوی دەبەن كە لە ڕووی دەستوورییەوە هەڵەیە.

لەسەر ئەم بنەمایە دەڵێم: هەتا ئێستاش دەوڵەتی عێراق نەیتوانیوە تەنگژەی ناسنامەی خۆی چارەسەر بكات. پرسیار ئەوەیە عێراق دەوڵەتێكی عەرەبییە، یان فرەنەتەوەییە؟ ئەگەر دەوڵەتێكی عەرەبییە، پرسیار ئەوەیە، ئێمە وەك نەتەوەی كورد و گەلی كوردستان چ پێگەیەكمان لەم دەوڵەتەدا هەیە؟ لەگەڵ ڕێزی بێپایانم بۆ برایانی عەرەب لەم گفتوگۆیە بەشدارن، نەتەوەی من نەتەوەی كوردە و زمانی منیش زمانی كوردییە و، ناكرێت لە چوارچێوەی هزری عروبە، یان مەزهبی و ئایینی ناسنامەی ئێمە بسڕێتەوە.

لەوانەیە لە وەڵامی ئەم پرسیارەمدا بڵێن: عێراق، دەوڵەتی هاووڵاتییە، ئەمەشیان دیسان ئیشكالیەتی زۆر بە دوای خۆیدا دەهێنێت، لەبەر ئەوەی لە دەوڵەتی هاووڵاتیدا مافەكان بەدەست نایەن، بۆچی؟ چونكە ئەمەش دەمانگێڕێتەوە بۆ دیموكراتی و سندوقی هەڵبژاردن و كەمینە و زۆرینە، لە بەرانبەر ئەم هاوكێشەیەشدا ئێمە وەك گەلی كوردستان بە هەموو پێوەرێك كەمینەین، پێشان بە 17% مەزندە كرابووین، ئێستا كراوەتە 12.5%، ئایا بەم ڕێژەیە دەتوانین لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، یان هەر ئەنجومەن و دەسەڵاتێكی سەروەری بڕیار، یان یاسایەك تێپەڕێنێن؟ بێگومان نەخێر، لەبەر ئەوەی پرەنسیپی كەمینە و زۆرینە جێبەجێ دەكرێت.

لە وڵاتانی ڕۆژئاوا چارەسەری كێشەی دیكتاتۆریەتی زۆرینەیان بە سیستمی فیدڕاڵی كردووە، ئەمەش بەو مانایەی بەشێك، یان جوگرافیایەك كە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، مافی خۆبەڕێوەبردنی بۆ دیاری دەكرێت، بۆ ئەوەی كاروباری ئەو هەرێمە خۆی بەڕێوەی ببات و، پاشان ئەم هەرێمە بە چەند ڕایەڵەیەك بەپێی سروشتی سیستمە فیدڕاڵییەكە وەك سیاسەتی بەرگری، سیاسەتی دەرەوە، سیاسەتی نەختینە، بە دەوڵەتە فیدڕاڵییەكەوە گرێ دەدرێتەوە.

لێرەوە جارێكی دیكە دەگەڕێمەوە بۆ دەستوور، پێش ئەوەی بێمە سەر وردەكارییەكانی سیستمی فیدڕاڵی، ئاشكرایە كە دەستوور دیكۆمێنتێكی سیاسییە و دەربڕی بیروبۆچوونە جیاوازەكانی پێكهاتە و لایەنە سیاسییە جیاوازەكانە و، ئەم حزبە سیاسییانە كە نوێنەرایەتیی پێكهاتە جیاوازەكان دەكەن، ئەوان دەستوورەكە دەنووسنەوە و پاشان ئەكادیمیست و یاسانان دادیدەڕێژنەوە، ئەمەش بەشێكی سەرەكیی سیستمی دیموكراتییە.

لێرەدا پرسیار ئەوەیە، ئایا ناوەڕۆكی دەستوورەكان لە دەوڵەتانی جیهاندا، چی لەخۆدەگرن و كام كێشە چارەسەر دەكەن؟ بەپێی فیقهی دەستووری بە شێوەیەكی گشتی دەستوور بۆ چارەسەركردنی سێ كێشەیە:

1- كێشەی یەكەم كێشەی دەسەڵاتە واتە ڕێكخستنی دەسەڵاتی دەوڵەت.

2- بنەمای سەرەكیی دووەمی دەستوور، ڕوونكردنەوە و دیاریكردنی ماف و ئازادییە گشتییەكان و تاكییەكانە، ئەمەش بەو مانایەی من وەك كوردێك مافم چییە، وەك هاووڵاتی مافم چەندە، ئازادییەكانیش بەهەمان شێوە، ئایا سنووری ئازادییەكانمان وەك هاووڵاتیەكی كورد و هاووڵاتیەكی عێراقی چەندە.

3- بنەمای سێیەم، پرسی ئابووری، یان ئەوەی پێی دەگوترێت «دابەشكردنی داهاتەكان».

پرسیار لێرەدا ئەوەیە، بۆچی لە خاڵی یەكەمدا جەختمان لەسەر «ڕێكخستنی دەسەڵات» كرد؟ وەڵامەكەی ئەوەیە، ئەم پرسەی ئێستا ئێمە گفتوگۆی لەسەر دەكەین، بەشێوەیەكی گشتی دەسەڵات لە نێوان دوو پرسدایە، یان ئەوەیە ئەم دەسەڵاتە لای لایەنێك و لە پێگەیەكی جوگرافی چڕ دەبێتەوە، كە ئەمەیان بە دەسەڵاتی سەنتڕاڵی ناو دەبرێت، یان دەسەڵاتەكان دابەش دەكرێت و لە چوارچێوەی سیستمی لامەركەزی و فیدڕاڵی ڕێك دەخرێن.

ئاماژەم بەم پرسە كرد، لەبەر ئەوەی سەركردە سیاسییە عێراقییەكانی (كورد، شیعە، سوننە)،  بەوجۆرە ئەو دەستوورەیان داڕشت، كە دەسەڵات لای كەسێك و حزبێك و جوگرافیایەكی دیاریكراو چڕ نەبێتەوە، هەروەها ماف و ئازادییەكانیش بۆ هەموو گەلی عێراق دیاری بكرێت. بەڵام سەبارەت بە كێشەی كورد كە پێشتر ئاماژەم پێكرد، هەر لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە ئەم كێشەیە هەیە و بووەتە گرێ كوێرە و ناكرێتەوە، بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە لە دەستووری عێراقدا هەموو لایەك ڕێككەوتوون بەپێی ئەو دەستوورە ئەو كێشەیە چارەسەر بكرێت، بەڵام كە دێنە ناو وردەكاری و وەك دەڵێن «شەیتان لەناو وردەكاریدا خۆی شاردووەتەوە»، پرسەكە گۆڕانكاری بەسەردا دێت. ئێمە دەستوورمان نووسییەوە، بەڵام ئەگەر نەشڵێین ماددەكانی بووەتە مەرەكەبی سەر كاغەز، ئەوا ناشتوانین بڵێین ئەم دەستوورە بووەتە بنەمایەكی پتەو بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و ڕێكخستنی ماف و ئازادییەكان و دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهات بەسەر هەموو عێراقییەكاندا. بەڕێزان ئێوە هەمووتان سیاسەتمەدارن و لە ماوەی 20 ساڵی ڕابردوو بە شێوەیەك لە شێوەكان بەشداریی پرۆسەی حوكمڕانیی عێراقتان كردووە. دەپرسم: ئایا لە كام سیستمی فیدڕاڵی لە جیهاندا بە هەموو سیستمە جیاوازەكانی فیدڕاڵییەوە، ئەنجومەنی باڵای دەسەڵاتی دادوەری و دادگای فیدڕاڵی خۆیان تێكەڵی سیاسەت كردووە؟ ئەم دامەزراوانە هەرگیز خۆیان تێكەڵی سیاسەت ناكەن و هاوسەنگیی پرۆسەی حوكمڕانی لە وڵاتدا ڕادەگرن، بەڵام وەك هەموو لایەك ئێستا لە عێراقدا دەیبینین، سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەری و سەرۆكی دادگای فیدڕاڵیی عێراق، ئێستا بوونەتە كاراكتەری سیاسی و لە بۆنە سیاسی و حزبییەكاندا گوتاری سیاسی دەدەن. من لە ساڵی 2010 لە بەغدا پەرلەمانتار بووم، دەپرسم كوا ئەو كەلتوورە سیاسییەی ئەو كات هەبوو؟

دادگای فیدڕاڵی دەبێت دامەزراوەیەكی بەشكۆی بەڕێز بێت. با سەیری دادگای فیدڕاڵی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەین، كێ دادوەرانی ئەم دادگایە دەناسێت؟ كێ دەزانێت ژمارەیان چەندە؟ ئەندامانی ئەم دادگایە لە یەك بۆنەدا دەردەكەون، كە ئەویش ڕۆژی سوێندخواردن و دەستبەكاربوونی سەرۆكی تازەی ئەمریكایە. ئەمە تەنیا نموونەیەكی زۆر سادەیە، بەڵام پێمان دەڵێن «ئەو دامەزراوانە كەموكورتییان هەیە».

بە هەمان شێوە لە دەسەڵاتی جێبەجێكاریش، دەستوور باس لە ئەنجومەنی وەزیران دەكات، بەڵام كاتێك یەكێك دەبێتە سەرۆك وەزیران، ئیدی ئەنجومەنی وەزیران بایەخی نابێت و یەك كەس دەبێتە میحوەری پرۆسە سیاسییەكە، ئەوجا ئەو سەرۆك وەزیرانە هەر كەسێك بێت.

لەم گفتوگۆیەدا زۆر گرنگە بەدوای چارەسەر بگەڕێن و دەبێت نەخشەیەكی ڕێگە دابڕێژین، بۆ ئەوەی بگەینە چارەسەر و كێشەكە چۆن وەك خۆی سەیر بكرێت.

بە بڕوای من مافی ڕەوای كوردە كە دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی هەبێت و، ئەم مافەش لە پاكتی نەتەوەیەكگرتووەكان هەیە و ئاماژە بە  مافی بڕیاردانی «چارەنووسی بۆ هەموو نەتەوەیەك دیاری كردووە»، هەر بۆیە  بڕیاری مافی چارەنووس مافێكی ڕەوایە بۆ گەلی كوردستان، بەڵام  ئەمەش بەو مانایە ناڵێم كە لە عێراق داببڕێن، كە هیچ مامەڵەی لەگەڵ نەكەین و هیچ گفتوگۆی لەگەڵ نەكەین، بەڵكو ئێستا كاتی ئەوەیە باس لە چارەسەری فیدڕاڵیی ڕاستەقینە بكەین، فیدڕاڵییەتی ڕاستەقینە نموونەی فیدرالییەتی بەریتانیا كە بە یاسای بنەڕەتی رێگەی داوە لە هەرێمی سكۆتلەندا ڕیفراندۆم بكرێت، هەروەها فیدڕاڵییەتی كەندا كە بە دەستور ڕێگەی داوە لە هەرێمی كویبك ڕیفراندۆم ئەنجام بدرێت، فیدڕاڵییەتی ئیسپانیاش بە دەستور ڕێگەی داوە لە هەرێمی كەتەلۆنیا ڕیفراندۆم بكرێت، بۆیە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە هەرێمێكی فیدڕاڵی كارێكی نامۆ نییە، هەتا ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان بە نامۆ لەقەڵەم بدرێت، لەمەش زیاتر  نموونەی فیدڕاڵییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە كە لە بنەڕەتدا دەوڵەتە یەكگرتووەكان «United States»ی ئەمریكایە، كە ئەم ویلایەتانە بە ئاستێك دەسەڵاتیان فراوانە كە مرۆڤ سەری سوڕدەمێنێت، هەر بۆیە ڕەتكردنەوەی ئەم مافە كە گەلی كوردستان خۆی خۆی بەڕێوەبەرێت و هەموو مافە دەستوورییەكانی ڕێزیان لێ بگرێت، ئەمە پێشێلكردنی ڕاستییەكانە، بۆیە زۆر گرنگە بۆ چارەسەری ئەم پرسە پێكەوە دابنیشین و گفتوگۆ بكەین و نەخشەیەكی ڕێگە دابنێین، بۆ ئەوەی لەسەر بنەمای دەستووری ساڵی 2005 چارەسەری بۆ بدۆزینەوە و ڕێز لە دەستوور، لە شكۆی گەلی كوردستان بگیرێت. ئێستا زۆر بە ڕاشكاوی دەڵێم لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی «تەنگژەی متمانە» هەیە، متمانەمان بەیەكتری نییە. عەرەبی شیعە وای دەبینێت، ئەگەر كوردستان بووە دەوڵەت دەبێتە دەوڵەتێكی دژ بۆ عێراق، عەرەبی سوننە دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی عەرەبی سەیر دەكات، ئەگەر كورد داوای دەوڵەت بكات، دەوڵەتێكی عەرەبی پارچە پارچە دەبێت، ئەمەش وای كردووە كە ماوەی یەك سەدەی تەواوە مامەڵەی كەمینەیەكی بچووك لەگەڵ كورد دەكەن، بۆیە زۆر گرنگە بگەڕێینەوە بۆ بنەما و فەلسەفەی ئەم دەستوورە بۆ چارەسەركردنی هەموو ئەو كێشانەی كە هەن و چارەسەركردنی ئەو كێشە و جیاوازییانەی لە نێوانماندا هەیە.