مورا گرۆسمان پڕۆفیسۆر و توێژەرە لە سكووڵی زانستی كۆمپیوتەر لە زانكۆی واتێرلۆ لە ئۆنتاریۆ لە وڵاتی كەنەدا، هەروەها پارێزەر و ڕاوێژكار بووە و بۆ ماوەی 17 ساڵ نوێنەری یاسایی و پارێزەری 100 كۆمپانیا و دامەزراوەی دارایی كردووە لە كەیسە مەدەنییەكاندا، لە چەندین پرسی یاسایی و تەكنیكی و ستراتیژیدا ڕاوێژكاریی بۆ چەندین كۆمپانیا كردووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە بەرەوپێشچوونی ژیریی دەستكرد و دەرهاویشتە كۆمەڵایەتی و ئەخلاقییەكانی ئەم بەرەوپێشچوونە و، چەندین بابەتی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* سەرەتا دەبێت ئەو پرسیارە بكەین، كە ئایا گرنگترین دەرئەنجامە ئەخلاقی و كۆمەڵایەتی و وجوودییەكانی بەرەوپێشچوونی ژیریی دەستكرد چین و چۆن دەكرێت پێشكەوتنی ژیریی دەستكرد بگونجێندرێت لەگەڵ بەهاكانمان و، لەگەڵ برەودان بە خۆشگوزەرانیی مرۆڤ و كەمكردنەوەی مەترسییەكان لە ئایندەدا؟

- ڕەنگە گەورەترین مەترسی و هەڕەشەی سەرچاوەگرتوو لە بەرەوپێشچوونی ژیریی دەستكرد بریتی بێت لە بڵاوبوونەوەی ئەوەی پێی دەگوترێت دییپ فەیك-deepfake-، كە بریتیە لە بەكارهێنانی ژیریی دەستكرد بۆ دروستكردنی ڤیدیۆ و دەنگ و وێنە، هەروەها لەبەر ئەوەی ژیریی دەستكردی خوڵقێنەر بەرەوپێش چووە، ئەوا بە ڕەوتێكی خێرا نزیك دەبینەوە لە قۆناغێك كە ئەو ناوەڕۆكەی كۆمپیوتەر دروستی دەكات، نزیكە لەوەی هیچ جیاوازییەكی نەبێت لەو ناوەڕۆكەی كە دەستكردی مرۆڤە. بە چاوپۆشین لەو زیانەی كە وێنە پەسەندنەكراوەكان (كە گەیشتوونەتە منداڵانی قۆناغی خوێندن و قوتابخانە) و شێوە هەرە پێشكەوتووەكانی ساختەكاری، كە ژیریی دەستكردی خوڵقێنەر دەتوانێت كارئاسانی بۆ بكات (كە بە زۆری بە ساڵاچووەكانیان كردووەتە ئامانج، كە لە بارێكی لاوازدان لە بەرانبەر ئەم هەڕەشانەدا) ئەوا دیپ فەیك دەرئەنجامی قووڵی دەبێت لەسەر سیستمی دادپەروەری و پرۆسەی هەڵبژاردن و ڕەنگە خودی دیموكراسییش. لە ئایندەیەكی نزیكدا دادوەران و دەنگدەران و ڕای گشتی لە بارێكدا دەبن كە ناتوانن پشت بە چاو و گوێیەكانیان ببەستن بۆ جیاكردنەوەی ڕاستی لە خەیاڵ، جیهانێكی لەم شێوەیەش زۆر مەترسیدار دەبێت، لە ئێستادا من كەمتر نیگەرانم لەبارەی هەڕەشە وجوودییەكانەوە و دڵەڕاوكێكەم پتر پەیوەستە بەو كێشانەی لە ئێستادا بەدییان دەكەین، لە نێویاندا ژیریی دەستكردی لایەنگر، كە زیان بە گرووپە پەراوێزخراوەكان دەگەیەنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی خراپتركردنی حاڵەتی جیاكاری و زیادبوونی توانای چاودێری و پێشێلكردنی ژیانی تایبەت لەلایەن كۆمپانیا گەورەكانی بواری تەكنەلۆژیا و هەندێ لە حكومەتە خۆسەپێنەكانەوە، ئەویش وەك دەرئەنجامی كەڵەكەبوونی بڕێكی زۆری داتای كەسی لەبارەی هاووڵاتییانەوە. هەروەها باوەڕم وایە كە دەكرێت مەترسییەكانی ژیریی دەستكرد لە بواری ئابووری و كاردا مەترسیی جددی بن، بە هۆی ئەوەی ژیریی دەستكرد لە بازاڕی كاردا جێی مرۆڤ دەگرێتەوە، ڕێنماییە ئارەزومەندانە ئەخلاقییەكان بە گوێرەی پێویست نەبوون، بۆ جڵەوكردنی شتەكان، ئێمە پێویستمان بە ڕێنمایی هۆشیارانە و دامەزراوە حكوومییە شارەزاكان هەیە لە بواری ژیریی دەستكرددا، بۆ ئەوەی دەستتێوەردان بكەن و خەڵكی بپارێزن و ئایندەیەكی سەلامەت دەستەبەر بكەن.

* چۆن دەكرێت هاوسەنگییەك بەدی بهێنین لە نێوان بەكارهێنانی هێزی ئاڵوگۆڕئامێزی ژیریی دەستكرد بۆ بەدیهێنانی نوێگەری و گەشەكردن و خۆپاراستن لە خراپ بەكارهێنانی و دەستڕاگەیشتنی یەكسان پێی، و پاراستنی سەربەخۆیی و شكۆی مرۆیی لە جیهانێكدا كە زیاتر و زیاتر ژیریی دەستكرد تێیدا تەشەنە دەكات؟

- ئەمە پەیوەستە بەوەی چۆن بە شێوەیەكی گونجاو ئەم بەرەوپێشچوونە ڕێك بخەین، كە بەدەستهێنانی ئەمەش كارێكی زەحمەتە، لەبەر ئەوەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا بە ڕەوتێكی هێندە خێرا دەبزوێت كە یاساكان لەگەڵ پەسەندكردن و بەركاربوونیاندا بەسەر دەچن، لە ئێستادا كۆمپانیاكان بە ئامرازە پشتڕاستنەكراوەكانەوە و بە خێرایی ڕوو دەكەنە بازاڕەكان، بایەخێكی كەم دەدەن بەوەی كێ لێیان سوودمەند دەبێت و كێ لێیان زیانمەندە، یان ئایا دەرئەنجامە نەخوازراوەكانیان چی دەبێت. دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین كە ئایا یاسای یەكێتیی ئەوروپا بۆ ژیریی دەستكرد (یەكەم یاسای گشتگیر لەبارەی ژیریی دەستكردەوە، كە بەم نزیكانە بەركار دەبێت) هاوكار دەبێت لە دانانی سنووربەندی لەسەر سیستمە هەرە مەترسیدارەكانی ژیریی دەستكرد، یان دەبێتە هۆی بەرگرتن بە نوێگەری، هەروەك ئەوەی هەندێ لە شرۆڤەكاران ئاماژەی پێ دەكەن، بەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان ئەم دوو پرسەدا مایەی دژوارییە، بەڵام جێبەجێكردنی ڕێنمایییەكان لە پەیوەندی بە ژیریی دەستكردەوە، زەحمەتترە لە هەلومەرجێكدا كە هاوڕاییەك نییە لەسەر ئاستی جیهان لە بارەی ئاراستەی بەرەپێشچوونی ژیریی دەستكردەوە. لە ڕێكخستنی پرۆسەی پێشكەوتنی ژیریی دەستكردا، هیچ وڵاتێك هەست بە سەلامەتی ناكات، لەبەر ئەوەی بۆی هەیە دوژمنەكانی یان ڕكابەرەكانی بەردەوام بن لە دروستكردنی مۆدێلێكی بەهێزتر، كە بیانخاتە بارێكی باشترەوە لە ڕووی ئابوورییەوە، بۆیە بە بێ هاوڕابوون لەسەر سنووربەندییەكان، ئەوا ئەمە وەك كێشەیەك دەردەكەوێت كە نەتوانرێت چارەسەر بكرێت.

* چۆن دەكرێت سوود لە ژیریی دەستكرد وەربگرین بۆ برەودان بە ئاسایشی نەتەوەیی و باشتركردنی توانای بەرگری و، لە هەمان كاتدا بە شێوەیەكی بەرپرسیارانە ئیدارەی مەترسییەكانی ئەو چەكانە بكەین كە بە شێوەیەكی سەربەخۆ كار دەكەن و، شەڕی ئەلیكترۆنی و، دەرئەنجامە ئەخلاقییەكانی ئەو بڕیارانەی تەوەربەندن لەسەر ژیریی دەستكرد و ناكۆكییەكانیان پێ یەكلا دەكرێنەوە؟

- لە ڕاستیدا پانتاییەكی خۆڵەمێشی هەیە لە گفتوگۆكانی پەیوەست بە بەكارهێنانی سەربازییانەی ژیریی دەستكردەوە، ئێمە دەزانین كە لە ئێستادا چەكە سەربەخۆكان و شەڕی ئەلیكترۆنی بەربڵاون و لە شەڕەكانی ئەم دواییەی جیهاندا بەكار هێنراون. ئێمە نازانین ئایا ژیریی دەستكرد دەبێتە هۆی زیادبوون یان كەمبوونەوەی قوربانییە مەدەنییەكان، لەبەر ئەوەی هێشتا ئێمە ئەم توێژینەوەیەمان نەكردووە و كارێكی واقیعبینانە نییە كە ئەنجامی بدەیت. دووبارە هیچ كۆدەنگییەك نییە لەسەر ئاستی جیهان لەبارەی ئەوەی ئایا ئەو بڕیارانەی كوشتن كە ئامێرەكان دەیدەن، مایەی قبووڵكردنن و، بە بێ ڕێككەوتنێكی جیهانی لە بارەی سنووربەندییەكانی سەر بەكارهێنانی ژیریی دەستكرد لە هەلومەرجی سەربازیدا، ئەوا ناتوانین ڕێگەیەك بۆ كۆنتڕۆڵكردنی بەكارهێنانی ژیریی دەستكرد لە دۆخی جەنگدا بدۆزینەوە.

* لە بواری پزیشكیدا پرسیارێكی هەستیار دێتە ئاراوە، چۆن ژیریی دەستكرد شۆڕشێك بەرپا دەكات لە بواری دەستەبەركردنی چاودێریی تەندروستی و دەستنیشانكردنی نەخۆشی و چارەسەردا، لە هەمان كاتدا زامنی پاراستنی ژیانی تایبەتی نەخۆش و دەسپێڕاگەیشتنی یەكسان و پاراستنی پەیوەندیی نێوان پزیشك و نەخۆش دەكات؟

- من پێم وایە بەكارهێنانی ژیریی دەستكرد لە بواری چاودێریی تەندروستیدا هەڵگری هەندێ مژدەیە لە پەیوەندی بە بەرەوپێشچوونی ژیریی دەستكردەوە، چونكە ئەم ژیرییە توانای دووبارە داڕشتنەوەی ئەم بوارەی هەیە كە بە شێوەیەكی سەرەكی پشتبەستوو بووە بە شێوازی كاردانەوە، بۆ بوارێك كە تەوەربەند بێت لەسەر بەرپێگرتن، مەبەستم ئەوەیە دەكرێت ژیریی دەستكرد لە بواری پزیشكیدا لەبری جەختكردنەوە لەسەر چارەسەری نەخۆشییەكان كار لەسەر بەرپێگرتنیان بكات، چونكە زانیاریمان زیاتر دەبێت لەبارەی ئەوەی چ شتێك دەبێتە هۆی دروستبوونی نەخۆشی.

* چۆن دەكرێت ڕەچاوی پرسی پەیوەست بە پێشێلكردنی ژیانی تایبەت بكەین، كە بۆی هەیە بەهۆی بەرهەمەكانی ژیریی دەستكردەوە ڕوو بدات، بەتایبەتی كە لەم دواییانەدا نموونەی خراپ بەكارهێنانمان بەدی كرد، بە واتایەكی دیكە ئایا پێویستە بەرپرسیارێتییەكە بكەوێتە ئەستۆی ئەو كەسانەی كە ژیریی دەستكرد بەكار دەهێنن، یان دەبێت سنووربەندیی پێویستی بخرێتەسەر؟ ئایا پێویستە چ سزایەك هەبێت لە بەرانبەر ئەم پێشێلكارییانەدا، و دەبێت زانایانی بواری كۆمپیوتەر چ ڕاهێنانێكیان پێ بكرێت، لەبارەی پرسی ئەخلاقیی پەیوەست بە بەكارهێنانی ژیریی دەستكردەوە؟

- لە ڕاستیدا پێویستیی زیاتر و زیاترمان بە داتاكانی پەیوەست بە گونجاندنی سیستمەكانی ژیریی دەستكرد هەیە كە لەگەڵ پرسی پاراستنی ژیانی تایبەتماندا یەك ناگرێتەوە، هێشتا ئێمە وەك كۆمەڵگە ئەوەمان یەكلا نەكردووەتەوە كە ئایا پتر كار لەسەر پاراستنی ژیانی تایبەت دەكەین، یان زیاتر سوودەكانی ژیریی دەستكرد لەبەرچاو دەگرین؟ ئایا ئامادەین لە میانەی بانگەشە ئامانجدارەكانمان ئەو دەرئەنجامانە قبووڵ دەكەین كە پەیوەستن بە ژیانی تایبەتیمانەوە؟ كەلتورە جیاوازەكان و وڵاتە جیاوازەكان بە چەشنێكی جیاواز بایەخیان بەم پرسانە داوە، ئەوەی زۆر گرنگە ئەوەیە كە چۆن ئەم زانیارییانەی لە هاووڵاتیان كۆ دەكرێنەوە، بەكار دەهێنرێن. لە هەندێ شوێن چاودێریی زیاتر بووەتە هۆی زیادبوونی دەستەبەربوونی سەلامەتی و لە هەندێ شوێنی دیكەدا سەری كێشاوە بۆ ئەوەی دەسەڵاتە خۆسەپێنەكان كۆنتڕۆڵێكی زیاتریان بكەوێتە ژێر دەست.

بە هەمان شێوە، ئێمە هێشتا نەگەیشتووینەتە كۆدەنگییەك لەبارەی چۆنیەتی چارەسەركردنی پێداویستییەكانی پەیوەست بە مۆدێلە گەورەكانی زمان و ئامرازەكانی دیكەی ژیریی دەستكردی خوڵقێنەرەوە، لە پەیوەندی بە داتا زۆر و زەوەندەكان و دەرئەنجامەكانی بەكارهێنانی ئەو ناوەڕۆكانەی لە تۆڕی ئەنتەرنێتدا هەن و مافی بەكارهێنانیان لە ڕووی یاساییەوە پارێزراون. ئێمە پێویستمان بەوەیە كە هاوسەنگییەك لە نێوان برەودان بە نوێگەری و داهێنانكاری و پەرەپێدانی ئامرازە بەسوودەكانی ژیریی دەستكردی خوڵقێنەر و پاراستنی مافی موڵكدارێتیی نووسەران و هونەرمەندان بپارێزین، هێشتا دادگاكان ئەوەیان یەكلا نەكردووەتەوە كە ئایا (بەكارهێنانی دادپەروەرانە) چین و دەوڵەتە جیاوازەكانیش دید و تێڕوانینی جیاوازیان لەبارەی ئەم پرسانەوە هەیە.

پرسێك كە لە ڕۆژگاری ئێستادا ڕوون بێت، ئەوەیە كە بەرپرسیارێتییەكی كەم هەیە لە بەرانبەر بەكارهێنانی نائیتیكی ژیریی دەستكردا، تەنانەت ئەوەی وەك پێبژاردنێكی گەورە دەردەكەوێت لە بەرانبەر پێشێلكارییەكاندا (كە لە ڕێسای گشتیی پاراستنی داتا لە یەكێتیی ئەوروپا هاتووە)، ئەوا كۆمپانیا گەورەكانی بواری تەكنەلۆژیا بە چەشنێك لێی دەڕوانن، كە ئەمە باجێكە و پێویستە لە بەرانبەر كارەكەیان بیدەن، مەبەستم ئەوەیە ئەم پێبژاردنە نەبووەتە هۆی ڕێگریكردن لە ڕەفتاری خراپی ئەم كۆمپانییانە، پرسی ئەوەی كێ ڕووبەڕووی بەرپرسیارێتی بكەینەوە، دەرهاویشتە و دەرئەنجامی خۆی دەبێت لەسەر ئەوەی كێ دەتوانێت بچێتە نێو بازاڕێكی دیاریكراوی كارەوە. بۆ نموونە ئەگەر مەرجەكانی پاراستنی ژیانی تایبەت بارگرانییەكی زۆر لە خۆ بگرێت، ئەوا تەنیا كۆمپانیا گەورە و بەتواناكان دەتوانن بچنە نێو بازاڕەكەوە و ئەو كۆمپانییانەی ماوەیەكی زۆر نییە هاتوونەتە نێو بوارەكەوە و توانای ئەوەیان نییە مەرجەكانی پابەندبوون جێبەجێ بكەن، لە دەرەوەی بازنەكەدا دەمێننەوە. من باوەڕم وایە كە پێویستە سەرجەم زانایانی بواری كۆمپیوتەر و داتاكان ڕاهێنانی پەیوەست بە بواری ئیتیكی و ئەخلاقیی وەربگرن، من خۆم وانەی لەم چەشنە دەڵێمەوە لە زانكۆی واتێرلۆ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە بە تەنیا بەس نییە، ئەگەر پاڵنەری گونجاو نەبێت بۆ ڕەفتار و هەڵسوكەوتی باش، ڕوونتر بڵێم، ئێمە چەندین كۆمپانیای گەورەی بواری تەكنەلۆژیامان بینی كە گرووپە ئیتیكییەكانیان دەركرد، ئەویش یان لەبەر ئەوەی هاوڕا نەبوون لەگەڵ ڕاسپاردەكانیاندا، یان لەبەر ئەوەی باری ئابوورییان ناچاری كردن بڕیارێكی لەم چەشنە بدەن و هەنگاوێكی لەم چەشنە بنێن، تا ئەو كاتەی خەڵكی ئەو خزمەتگوزارییانە بەكار بهێنن كە ژیانی تایبەتی و پرسە ئیتیكییەكانی دیكە پێشێل دەكەن، ئەوا هیچ شتێك ناگۆڕێت.