د.محەمەد ئیحسان ئوستاد و توێژەر لە زانكۆی (yale)ی ئەمەریكی، پشتریش وەزیری مافی مرۆڤ و سەرۆكی دەستەی ناوچەدابڕینراوەكان بووە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و، لە ساڵی 2005 خۆی سەرپەرشتیی هێنانەوەی ڕوفاتی بارزانییەكانی ئەنفالكراوی لە بوسەییەوە بۆ كوردستان كردووە و هەروەها بە هاوبەشی لەگەڵ كەناڵی BBC فیلمێكی دیكۆمێنتاری لەسەر ئەنفالی بارزانییەكان ئامادە كردووە، لەسەر ئاستی پرۆسەی سیاسیش لە عێراقدا ماوەی چەندین ساڵ لە بەغدا نوێنەرایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستانی كردووە و لە پرۆسەی گفتوگۆ و دانوستاندنەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە. بۆ گفتوگۆی ئەمجارەی بازنەی گفتوگۆ (هەرێمی كوردستان لە ناو گێژاوی ململانێ هەرێمی و نێودەوڵەتیەكاندا)، زۆر ڕاشكاوانە لەسەر ئەم ململانێیانە بیروبۆچوون و پێشنیارەكانی خستەڕوو.

 ئەمڕۆ هەموو جیهان لە ناو كێشە و ململانێدایە و پسپۆڕیی منیش لەسەر تەنگژە نێودەوڵەتییەكانە، بۆیە ئەگەر لە ڕوانگەی زانستییەوە تەنیا لەسەر تەنگژە و ململانێكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕابوەستین، ئەوا دەبینین پێكەوە كۆمەڵێك تەنگژە و ململانێ بەڕێوە دەچن كە لێرەدا ئاماژەیان پێ دەكەم و بریتین لە:

• لەم ناوچەیەدا تەنگژەیەكی گەورەی ڕادیكاڵیی ئایینی هەیە، كە ئەم تەنگژەیە كەمتر لە هەرێمی كوردستاندا هەیە.

• تەنگژەی مەزهەبی، ئەم تەنگژەیە ئەگەرچی لە ڕووی ئایینەوە كەمتر پەیوەندی بە كوردستانەوە هەیە، بەڵام لە ڕووی سیاسییەوە كاریگەری لە سەرمان هەیە.

• تەنگژەی وزە، ئەم تەنگژەیە ئێستا قوڕگی ئێمەی گرتووە و بە بیانووی جۆراوجۆر تەنگژەیەكی گەورەیان بۆ دروست كردووین، كە ناتوانین نەوت هەناردەی دەرەوە بكەین.

• تەنگژەی نەتەوەیی، كە ئەمە كرۆكی كێشەی گەلی كوردستانە هەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە هەتا ئێستا.

• تەنگژەی نێودەوڵەتی، كە كاریگەریی لەسەر ناوچەكە و هەرێمی كوردستانیش هەیە.

• تەنگژەی هەرێمی لەناوچەكە، ئەم تەنگژەیە بۆ هەرێمی كوردستان زۆر جێگەی مەترسییە، لەبەر ئەوەی هەڕەشەكان لەو تەنگژە هەرێمییانەوە لەسەر هەرێمی كوردستان دروست دەبن.

هەموو ئەم تەنگژانە ئەوەمان پێ دەڵێن، كە جیهان بەرەو وەرچەرخان هەنگاوی ناوە و، لە سۆپەر پاوەری جیهانییەوە گۆڕاوە بۆ سۆپەر پاوەری هەرێمی، لەمەش زیاتر هەندێك تەنگژە و هاوكێشەی كۆنیش كە ئێستا زیندوو كراونەتەوە، ئەمانەش كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان دروست كردووە.

لە ئێستای عێراقدا تەنگژەی گەندەڵی هەیە، ئەم تەنگژەیە شیعەی ئەقڵانی و شیعەی چەكدار و سوننە و كوردیش دەگرێتەوە، بۆیە ئەم تەنگژانە پێكەوە یەخەی كوردستانیان گرتووە.

هەوڵدان بۆ ئامادەكاری بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ كۆی ئەم تەنگژانە بكەین، پێش هەموو شت ئەوەیە دەبێت مامەڵە لەگەڵ مێژوو و جوگرافیای خۆمان بكەین، بەداخەوە سیاسەتمەدارانی ئێمە و عێراقییەكانیش ئەم دوو فاكتەرەیان فەرامۆش كردووە، كە یارمەتیدەرێكی باش دەبن، بۆ ئەوەی بتوانین ڕێگەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بدۆزینەوە.

پێویستمان بە مێژووە بۆ ئەوەی پەند و وانە لە هەڵەكانی ڕابردوو وەربگرین، پێویستیشمان بە جوگرافیایە بۆ ئەوەی پێگەی خۆمان لە ناوچەكە بخوێنینەوە و سوود لە جیۆپۆلیتیكی خۆمان وەربگرین، ئێمە ئەمان نەكردووە.

ئێمە وەك عێراقی (هەموو پێكهاتەكان) بیر لەوە ناكەینەوە، ئێمە هەموومان لەبەردەم تونێلێكی داخراوداین، ئەم پەیامەم ئاراستەی شیعەی ئەقڵانی دەكەم، ئەگەر پێیان وایە حوكمڕانی لە عێراقدا بەم شێوازەی ئێستا لەسەری دەڕوات، بەردەوام دەبێت، ئەوا من دڵنیایان دەكەمەوە، كە بەم شێوازە تاسەر بڕ ناكات، بۆیە دەبێت بگەڕێنەوە بۆ ئەقڵانییەت و بیر لە چارەسەرێكی ئەقڵانی بۆ هەموو كێشەكان بە كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی فیدڕاڵییش بكەنەوە.

هەندێك جار ئێمە باسی ڕۆڵی ئەمریكا دەكەین لە عێراقدا، بەڵام دەبێت ئەوە باش بزانین، كە ئێستا عێراق لە لووتكەی ئەولەوییەتەكانی سیاسەتی ئەمریكادا نییە و، پاش ئەوەی ڕووسیا هێرشی كردە سەر ئۆكرانیا و لە ئەوروپا شەڕ دەستی پێكرد، ئەولەوییەتەكان لە سیاسەتی ئەمریكی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، پشتگیریی ئەمریكاش بۆ ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی 50 ویلایەتەكەی ئەمریكا نییە، ڕاستە سۆزێك هەیە و پەیوەندییەكی زۆر باشیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە، بەڵام ئەم پەیوەندییە بۆ سەرۆك بارزانییە بۆ ئەو خەبات و مێژووەی ئەو هەیەتی.

ماوەی زیاتر لە 35 ساڵە من لەناو سیاسەت و سیاسەتی ئەمریكا بەرانبەر بە كورد و عێراق كاردەكەم. ئەمریكییەكان پێیان خۆشە كورد یەكڕیز بن، بەڵام ناچنە ناو وردەكاریی ئەوەی چۆن ئەم یەكڕیزییە دروست دەبێت و ئەمەش بە كاری خۆیان نازانن، ئێمە خۆشمان بە هۆی ئەو پەرتەوازی و دابەشبوونەی خۆمان بە ڕاستی دۆستەكانی خۆمانمان لە عێراقیش بێ هیوا كردووە و دۆستەكانمان كەمیان كردووە.

سەبارەت بە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ئێران، ئەوە كارێكی حاشاهەڵنەگرە كە ئێران نفووزی تەواوی لە عێراقدا هەیە و كاریگەری تەواویشی لەسەر كۆی ئەو لایەنە سیاسییانە هەیە كە ئێستا لە عێراقدا حوكمڕانییان بەدەستە، بۆیە من پشتگیریی ئەو بۆچوونە دەكەم و بە پێویستی دەزانم ڕاستەوخۆ گفتوگۆیەكی زۆر جددی و ڕاشكاوانە لەگەڵ ئێران بكەین، ئەمەش لەبەر ئەوەیە، ئەگەر لەگەڵ ئێران گەیشتینە ڕێككەوتن، لەگەڵ لایەنە سیاسییەكانی شیعەی عێراقیش دەگەینە ڕێككەوتن و دەتوانین كێشەكانمان چارەسەر بكەین.

خاڵی نەرێنی بە دیتنی خۆم كە زۆر مەترسیدارە لەسەر هەرێمی كوردستان، ئەوەیە ئێمە تووشی بەستەڵەكێكی فیكری بووین، هەموو هەڵوێست و سیاسەتێكمان كاردانەوەیە، بۆیە زۆر گرنگە ئەم كاردانەوە بگۆڕین بۆ سیاسەتیك كە بتوانێت كار بكات، كە بووینە خاوەنی ئەم سیاسەتە متمانە بە خۆمان دەكەین، كە بووین بە خاوەنی متمانە دەتوانین بڕیار بدەین، كە توانیمان بڕیار بدەین، بوێریی ئەوەمان دەبێت شان بدەینە بەر بەرپرسیاریەتی.

ئێمە هەموومان باسی بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی دەكەین. باشە دەپرسم ئایا كێ ئەم كێشانەی بردە لای دادگای فیدڕاڵی و شكاتی كرد؟ ئایا لایەنە شیعەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی بردیان، یان لایەنێكی كوردی كە خۆی لە تۆ زیاتر بە كوردستانی دەزانێت، هاتووە شكاتی كردووە و بردوویەتیە لای دادگای فیدڕاڵی؟

ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت، ئێمە كێشە و كەموكورتییەكی گەورەمان لەناو خۆمان هەیە، ئەم كێشەیەش بە كاردانەوە چارەسەر ناكرێت، بەڵكو دەبێت لەگەڵ یەكتری دابنیشین و پێكەوە گفتوگۆیەكی جددی و ڕاشكاوانە بكەین.

لەناو سیستمە سیاسییەكاندا هاوكێشەیەك هەیە كە بیرمەندی ئەمریكی جوزیف دایناوە و دەڵێت: «بۆ چارەسەركردنی هەر تەنگژەیەك، سێ قۆناغبەندی دەكەیت، لە قۆناغی یەكەمدا پلان ئامادە دەكەیت، بۆ ئەوەی هێزێك دروست بكەیت، لە قۆناغی دووەمدا گەشە بە هێزەكە دەكەیت، بۆ ئەوەی بتوانی تەنگژەكەی پێ چارەسەر بكەیت، لە قۆناغی سێیەمدا هەوڵ دەدەیت ئەو چارەسەرە بپارێزیت»، ئەم چارەسەرە ئەگەر ئەقڵانە پارێزگاری لێ بكەیت، دەبێتە سیستەمێكی نێودەوڵەتی بە پێچەوانەوە ئەگەر گوێت پێ نەدا، ئەوا لەبەریەك هەڵدەوەشێتەوە. هەر بۆیە ئەگەر ئێمەش وەك لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان خۆمان لەو سێ قۆناغبەندییە ڕێك نەخەینەوە و گفتوگۆی جددی نەكەین، بۆ ئەوەی كێشەكانمان چارەسەر بكەین و سەرەنجامیش ئەو تەبایی و یەكڕیزییە بپارێزین، ئەوا بمانەوێت، یان نەمانەوێت خۆمان بەرەو شكست و هەڵوەشان دەبەین، سەرەنجامیش هیچ لایەكمان سەركەوتوو نابین و كێشەكەش لە دەستمان دەردەچێت.

ئەم پرسە بۆ كێشەكانمان لەگەڵ بەغدا و حكومەتی فیدڕاڵی هەر بەو شێوەیەیە، ئەگەر بەردەوام پێكەوە گفتوگۆ نەكەین، كێشەكانمان هەر وەك خۆیان دەبن و ناتوانین چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە. من بۆ ماوەی حەوت ساڵ نوێنەری هەرێمی كوردستان بووم لە بەغدا، ئەو كاتەی من نوێنەر بووم، 95%ی ئەو كێشانە بوونیان نەبوو، كە ئێستا هەن، نەبوونی ئەم كێشانەی ئێستا لەو سەردەمەدا بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە گفتوگۆیەكی ڕۆژانەی ڕاستگۆیانەمان هەبوو، لەسەر ئەو كێشانەی دروست دەبوون، هەوڵیك هەبوو بۆ ئەوەی بە ڕێگەی بەدواداچوون و گفتوگۆ چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە. بەڵام لە ئێستا و لە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق، كەموكورتیی زۆرمان هەیە و، نەمانتوانیوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانمان بەردەوامی بە گفتوگۆكانمان بدەین. لەوانەیە هەرێمی كوردستان مەبەستی بووبێت كێشەكان بە گفتوگۆ چارەسەر بكات، بەڵام گفتوگۆ بە یەك لایەنە نابێت، دەبێت بۆ ڕێگەی جۆراروجۆر بگەڕێین بۆ ئەوەی گفتوگۆكان بەردەوامییان هەبێت. لە ئێستادا كێشەیەكی زۆر لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی كەڵەكە بوون، بۆیە زۆر پێویستە ئێمە بە دوای دەرچەیەكدا بگەڕێین بۆ ئەوەی بیكەینە دەروازەیەك كە گفتوگۆیەكی جددی بكەین و بە گفتوگۆ چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزینەوە، باشترین دەرچەش بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەكی گونجاو بۆ چارەسەركردنی كۆی كێشەكان ئەوەیە كە لە چوارچێوەی دەستوور و بە نییەتێكی باش گفتوگۆكان دەست پێبكەینەوە، ئەم گفتوگۆیانە و چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە ئێستا هەن، تەنیا بۆ هەرێمی كوردستان گرنگ نین، بەڵكو بۆ هەموو عێراق گرنگە و هەتا كێشەی كورد لە عێراقدا چارەسەر نەكرێت، عێراق نە پێش دەكەوێت و نە سەقامگیری بە خۆیەوە دەبینێت.

گرنگە ئێمە وەك هەرێمی كوردستان لەگەڵ شیعەی ئەقڵانی بگەینە قەناعەتێكی هاوبەش كە چارەسەركردنی ئەو كێشانە زۆر پێویستن و، ئایندەی عێراق چارەسەركردنی ئەو كێشانە دیاری دەكات و بە پێچەوانەشەوە پشتگوێخستنی چارەسەركردنی ئەو كێشانە دەبێتە هۆكاری ئەوەی هەردوو لامان زەرەرمەند بین.