پرسی جینۆساید بە یەكێك لەو بابەتە گرنگانە دادەنرێت كە ڕۆڵی لە بەهێزكردنی چەمكی نەتەوەیی و نیشتمانیی كورد هەیە، كەچی لە ناساندنی ئەم پرسە كەمتەرخەمییەكی گەورە هەیە. گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ سەڵاح كەركووكی ڕێكخەری كاروباری ناساندنی تاوانەكانی جینۆساید لە سوید و یەكێتیی ئەوروپا سازدا، كە لە كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە كاری لەسەر كەیسی ئەنفال كردووە، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

 

* بەو پێیەی لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە لە سوید كارت لەسەر پرسی ئەنفال كردووە و شارەزاییت لە جینۆساید هەیە، سەرەتا دەكرێت بزانین زاراوەی جینۆساید لە چییەوە هاتووە؟ ئایا ئەم پرسە چۆن تێكەڵ بە مەینەتی و نەهامەتییەكانی گەلی كورد بووە؟

- جینۆساید -Genocide تاوانێكی نێودەوڵەتییە لە دوو وشە پێكهاتووە (تاوان و ڕەگەزی)، ئەمەش دوای ئەوەی ڕافائیل لێمكین لە دوای تەواوبوونی جەنگی دووەمی جیهانی لە بەرانبەر كۆمەڵكوژی جووەكان ئەم زاراوەیەی دانا و دواتر نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1948 پەیماننامەی بەرەنگاربوونەوە و سزادانی تاوانی جینۆسایدی لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا واژوو كرد. جینۆسایدیش كە بە هۆكاری ئایینی و نەتەوەیی و ڕامیاری و ئابووری و بیری ڕەگەزپەرستی و چەندین هۆكاری دیكە ئەنجام دەدرێت، چەند جۆرێكە لەوانە جینۆسایدی (جەستەیی، بایۆلۆژی، كەلتووری، سیاسی و لەم دواییانەشدا ئابووری). لە مێژووی مرۆڤایەتیدا پێش دانانی زاراوەكە و واژووكردنی پەیماننامەكە و لەدوای ئەویشەوە چەندین تاوانی گەورە دژ بە ڕەگەز و نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان ئەنجام دراون. بۆ ئێمەی كوردیش ئەم وشەیە ئازار و نەهامەتییەكی زۆر دەگەیەنێت، كە ڕژێمە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق چەندین جار تاوانی جینۆسایدیان دژ بەكورد ئەنجام داوە، لەوانە شاڵاوی ئەنفالەكان و كیمیابارانی كوردستانی باشوور و ڕۆژهەڵات، بەتایبەتی كیمیابارانی هەڵەبجە، پێشتریش جینۆسایدی كوردانی فەیلی بە چەند قۆناغێك ئەنجام درابوو، بەداخەوە لەپاڵ ئەم جینۆسایدەدا لە شاڵاوی ئەنفالەكاندا تاوانێكی گەورە دەرهەق بەگەلی كوردستان ئەنجام درا، كوشتن و ڕاگواستن و بێسەروشوێنكردنی كورد كارێكی زۆر قێزەون و دڕندە و دوور لە هەموو بنەماكانی مرۆڤایەتی و ئەخلاقی و ئایینی بوو، كە ژمارەیەكی زۆری كوردستانییان بوونە قوربانی و ئەنجام و شوێنەوارێكی زۆر ترسناكی هەبوو. بەداخەوە لەگەڵ دڕندەیی ئەم تاوانە كەچی لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا جینۆسایدی كورد ئەو دەنگ و سەدایەی نەبوو، بەو پێیەی لە سەردەمی شەڕی نێوان عێراق و ئێران لە ساڵانی 1980- 1988 لەسەر دەستی ڕژێمی بەعس ئەنجام درا و ئەو سەردەمە حكومەتەكانی دنیا پاڵپشتیی ڕژێمی بەعسیان لەدژی ئێران دەكرد. لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام لە 2003 و هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكانیشەوە ئەم تاوانە تا ڕاددەیەك دەركەوت و تاوانباران لە سێدارە دران، هەرچەندە بۆ مەرام و مەبەستێكی سیاسی و شاردنەوەی قێزەونی و گەورەیی تاوانەكە دژی كورد، سەرانی ڕژێم و سەدام حوسێن زیاتر لەسەر تاوانی دوجەیل لە سێدارە دران و خێرا بڕیاری دادگاكە جێبەجێ كرا، بۆ ئەوەی چیتر ئەوەندە تاوانی جینۆسایدی كورد نەورووژێنرێت.

* ئایا لە جینۆسایددا فاكتەری زەمەن كاریگەریی لەسەر لاوازیی كەیسی جینۆسایدەكە و قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان هەیە؟

- جینۆساید وەكو تاوانێكی نێودەوڵەتی سەیر دەكرێت و بە هیچ شێوەیەك فاكتەری زەمەن و كات كاریگەریی لەسەر جووڵاندن و ناساندنی تاوانەكە نییە، بگرە تاوانبارانیش ناتوانن بە تێپەڕبوونی زەمەن، یان كات لە سزای تاوانەكەیان دەربازیان بێت. لە مێژووی بەشەرییەتدا زۆر كۆمەڵكوژی و ڕووداوی جەرگبڕی وەكو هۆلۆكۆست و ڕواندا و بۆرما و بۆسنا و كوشتنی جوولەكەكان لە جەنگی دووەمی جیهانی و تاقیكردنەوەی چەكی ئەتۆمی لە هێرۆشیما و ناكازاكی ڕوویان داوە و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، چەندین دیراسات و توێژینەوەی لەسەر دەكرێت و تاوانباران نەیانتوانیوە ئەم تاوانانەیان بشارنەوە. لە هەشتاكان كاتێك تاوانی ئەنفال ئەنجام درا، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لایەنگریی ڕژێمی عێراقیان دەكرد و ڕژێمەكەش زۆر بە وریایی و كتوپڕی تاوانەكەی ئەنجام دەدا. ئەو دەمە سنوورەكانی عێراق لەبەردەم ئازادیخوازان و ڕۆژنامەنووسان و ڕێكخراوە مەدەنییەكان داخرابوون، تەنانەت سۆشیاڵ میدیا و هۆكارەكانی پەیوەندییش بەو شێوەیەی ئێستا نەبوون. هەرچۆنێك بێت هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان بەتایبەتی ئەوەی كەوتبووە ناوچەی حەزەر دەستپێكی دەركەوتنی بەربڵاوی تاوانەكانی جینۆسایدی كورد بوو، كە تێیدا چەند ڕێكخراوی تایبەت بە ناساندنی جینۆساید بەشدار بوون لە هەڵدانەوەی گۆڕە بەكۆمەڵەكان و دەرهێنان و ناساندنەوەی ڕوفاتەكان و چەند ڕاپۆرتێكی بابەتییانەیان بڵاو كردەوە و، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گرنگی بەو ڕاپۆرتانە داوە، لە نێوخۆی هەرێمی كوردستانیشدا دامەزراوە و ڕێكخراویی نێوخۆیی تایبەت بە پرسی جینۆساید دامەزران و كاریان لەسەر پرسەكە كرد. سەبارەت بە قەرەبووكردنەوەی قوربانییەكان ئەمە بابەتێكی گرنگە و ڕەنگە گەڕانەوەی ڕوفاتی پیرۆزی قوربانییان بۆ زێدی باب و باپیرانیان لە ڕیزبەندی پێشەوەی داواكاری كەسوكاری قوربانییەكان بێت، بەڵام خۆ دەبێت حكومەتی عێراق قەرەبووی ماددی و مەعنەوی كەسوكاریشیان بكاتەوە، هەروەكو چۆن لە دادگای تاوانەكان و پەرلەمانی عێراق دەنگیان لەسەر داوە، هەرچەندە قەرەبووی دەروونیی كەسوكاریان زۆر زەحمەتە شوێنەوارەكانی ئەم تاوانە هەروا بەئاسانی كۆتاییان پێ نایەت.

* یەكێك لەو بابەتانەی جێگای گرنگییە، بەڵگەنامە و دیكۆمێنتەكان و گۆڕەبەكۆمەڵەكانن بۆ ناساندنی پرسی جینۆساید، لەم ڕووەوە تا چەند توانرا دەست بگاتە ئەم بەڵگەنامانە، تاوەكو لە ئەرشیفێكی نەتەوەیی و نیشتمانیدا كۆبكرێنەوە؟

- گۆڕە بەكۆمەڵەكان و بەڵگەنامە و ئەرشیفەكان و زۆربەی جار ڤیدیۆكانی وەكو لە كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجەدا بە ڕوون و ئاشكرایی دیار بوو، ئەمانە زۆر گرنگن بۆ ناساندنی پرسی جینۆسایدی كورد، لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس زۆر بەڵگەنامە لە ئەرشیفەكانی موخابەرات و سەربازیدا دەستكەوت. پێویستیمان بەوەیە لە پایتەختی هەرێمی كوردستان مۆزەخانەی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ هەموو جینۆساید و كۆمەڵكوژییەكان بكرێتەوە، هاوكات پێویستە لە پڕۆگرامەكانی پەروەردە و خوێندنی باڵاشدا گرنگیی زیاتر بە وانەكانی كۆمەڵكوژی و ئەنفال و كیمیاباران بدرێت و پێویستە دەزگایەكی تایبەتمەندی زانستی بۆ تاوانی جینۆساید دابمەزرێت.

* لەمە گرنگتر ناساندنی ئەم تاوانە قێزەون و دڕندانەیە بوو بە دنیای دەرەوە، ئێمە وەكو كورد ئاشنایەتیمان لەسەر ئەم كۆمەڵكوژییە هەیە، بەڵام ناساندنی كەیسی ئەنفال و كۆمەڵكوژیی كوردان بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كارێكی زۆر بەربڵاوە و پێی ئاشنا نین. ئایا ئەمە بۆچی دەگەڕێتەوە ؟

- هۆكاری یەكەمی لاوازیی ناساندنی تاوانی جینۆسایدی كورد بۆ خودی كورد دەگەڕێتەوە، چونكە ئێمە لە باشووری كوردستان 30 ساڵ زیاترە حوكمڕانیی خۆمان دەكەین و دەزگای حكوومی و ڕێكخراوی مەدەنی و كەناڵی ڕاگەیاندن و توانای ماددییان هەبووە و دەیانتوانی لە ڕێگەی كتێب و چاپەمەنی و فلیمی دیكۆمێنتاری و فلیمی هونەری گرنگی بەناساندنی جینۆسایدەكە بدەن، واتە بەهیچ شێوەیەك لەسەر ئاستی ستراتیژیەتی نەتەوەیی كار لەسەر پرسی جینۆساید نەكراوە، بۆیە بەردەوام لەسەر دەستی ڕژێمەكانی عێراق بە شێوازی جیاواز تاوانی جینۆساید دووبارە دەبێتەوە. ئەم تاوانە كۆدێكە كەوا كێشەكەی كورد زیاتر دەستنیشان دەكات، بەوەی گەلی كورد چ كێشەیەكی هەیە و بۆچی ئەو تاوانە بەرانبەری ئەنجام دراوە؟ بۆ ئەوەی جارێكی دیكە ئەم جینۆسایدە دژی كورد ڕوونەداتەوە. لێرە لە سوید حكومەت بە فەرمی تاوانی جینۆسایدی كوردی ناساندووە، بەڵام لەبەر لاوازیی ئاستی تێگەیشتنی وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە گرنگیی ئەم ناساندنە، كاری جدددییان لەسەر نەكردووە، لە كاتێكدا تاوانی جینۆساید دژی ماددە و بەندی پەیماننامە و ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان و دادگای نێودەوڵەتی و خودی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكانیشە، هەر لەبەر ئەمەش بوو بەداخەوە گەلی كورد لەسەر دەستی داعش جارێكی دیكە جینۆساید كرانەوە و ئێستاش بە ناوی بڕینی بودجە و ڕێگرتن لە فرۆشتنی نەوت دەیانەوێت دووبارە كورد جینۆساید بكەنەوە. ڕەنگە دەستی دەرەكی و خودی پاوانخوازیی حزب و گرووپ و كەسانی شۆڤێنی و ڕەگەزپەرستی دژ بە كورد، ڕێگر بن لەوەی ئەم پرسە وەكو پرسی جینۆسایدی كوردانی فەیلی بشارنەوە، یان بە هاوشێوەی جینۆسایدی كوردانی ئێزدی پرسێكی ئایینی پێ بدەن، بەڵام كورد و دەسەڵاتی سیاسیی كوردستان باش ئەو هەقیقەتە دەزانن، كە خودی دامەزراندنی قەوارەی هەرێمی كوردستان لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایش دێت، كە بە هۆكاری جینۆساید و كۆڕەوە ملیۆنییەكەی دامەزراوە، لەم ڕوانگەیەوە ئەركی سەرشانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لە ڕێگەی نوێنەرایەتی و كەسایەتییەكانی ناو كۆمەڵگەیەوە، كار بۆ كۆكردنەوە زانیاری و داتا و بەڵگەنامەكان بكات و لە پایتەختەكانی جیهان لە ڕێگەی لۆبییەكی بەهێزی كوردییەوە كار بۆ ناساندنی هەموو ئەو جینۆسایدانە بكات كە لە عێراقدا تووشی گەلی كورد بووە.