د.شاهۆ غەفوور، پسپۆڕ و تایبەتمەند لە یاسای دەستووری و مامۆستا لە زانكۆی سەڵاحەدین، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا بە ناونیشانی (دادگای فیدڕاڵیی عێراق . گفتوگۆ و هەڵوێست) لە ڕوانگەی یاسای دەستوورییەوە، زۆر ڕاشكاوانە بیروبۆچوونەكانی بەرانبەر بە بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی خستە ڕوو.

 

خۆشحاڵم ئەمڕۆ لەگەڵ كۆمەڵێك لە پسپۆر و شارەزای بواری دەستوور و یاسا لەسەر پرسێكی هەستیار و گرنگ گفتوگۆ دەكەین كە ئەویش " دادگای باڵای فیدڕاڵیی عێراق و بڕیارەكانیەتی بەرامبەر هەرێمی كوردستان". ئەو بڕیارانەی ئەم دواییانەی دادگای باڵای فیدراڵیی عێراق بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان لادانە لەو ڕێچكە دەستوورییەی كە بۆی دانراوە، لەناو زانستی یاسادا دادگای دەستووری سیفەتێكی هەیە پێی دەڵێن " یاسادانەری نەرێنی- المشرع السلبي"، بەڵام لەم بڕیارانەی كە بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان داویەتی دادگای باڵای فیدرالی بۆتە "یاسادانەری ئەرێنی- المشرع الایجابی"، بە تایبەت لە هەمواركردن و هەڵوەشاندنەوەی چەند بڕگە و ماددەیەكی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1) ساڵی 1992ی هەمواركراو، كە پێشێلكردنی بنەمای لێكجیاكردنەوەی ئاسۆیی و ستوونی دەسەڵاتەكانە و پێشێلكردنی تایبەتكاری دەستووری و یاسایی دادگاكەیە و لادانە لەو ڕێچكە دەستوورییەی كە پێویستە كاری لەسەر بكات.

ئێمە دەبێت وەڵامی ئەو پرسیارەش بدەینەوە " ئایا لە واقیعدا هەڵوێستی یەكگرتووی هەرێمی كوردستان توانیویەتی نادەستووریبوونی دادگای باڵای فیدرالی بسەلمێنت؟ ئەگەر لە لایەن كوردەوە لە بنەڕەتەوە ئەم دادگایە بەنادەستووری دانراوە پێویست بوو هەر لە سەرەتاوە هەڵوێستی لەبەرامبەر پێكهێنانی هەبووایە و بەشداری تیادا نەكردایە و لە قۆناغە جیاوازەكاندا نوێنەری لەناو ئەو دادگایە دانەنایە. لە ئێستادا ڕاستە یەكێك لەو دوو دادوەرەی كە نوێنەرایەتیی هەرێمی لە ناو دادگاكە دەكات ئەندامێتی كێشاوەتەوە، بەڵام نوێنەرەكەی دیكەی هەرێم بەردەوامە لەسەر كارەكەی.

لایەنێكی دیكە كە گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین ئەوەیە، ئەم دادگایە، وەك بەڕێزان ئاماژەیان پێكرد، بە یاسایەك دامەزراوە كە فەرمانی ژمارە (30) ساڵی 2005، یاسای دادگای باڵای فیدرالی. كە فەرمانی ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقە پێش پەسەندكردنی دەستوری ساڵی 2005. ئەمەش پاڵپشت بووە بە بەشی دووەم لە پاشكۆی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە لە ساڵی 2004، كە دەسەڵاتی داوە بە ئەنجوومەنی وەزیران فەرمانگەلێك دەربكات هێزی یاسایان هەبێت، هەروەك بەپێی ماددە (10) بڕگەی پێنجەم لە یاسای ژمارە (1) ی ساڵی 2005ی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە لە هەندێك دۆخدا هەندێك فەرمان دەربكات هێزی یاسای هەبێت.

 بە شێوەیەكی گشتی پێشتر كورد بەم یاسایە ڕازی بووە، و و قبوڵیان كردووە، كە دەسەڵات بەو دادگایە بدرێت و بڕیاری یەكلاكەرەوە لەسەر تەفسیركردنی دەستوور بدات و بڕیار لەسەر ئەوە بدات كام یاسا دەستوورییە و كام یاساش پێچەوانەی دەستوورە. لەدوای ساڵی 2005 ەوە هەتا ئێستا ئەنجامی پڕۆسەكانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بە فلتەری ئەو دادگایەدا ڕۆیشتوون و ئەو پەسەندی كردوون و، دامەزراندنی پۆستە باڵاكانیش بەرئەنجامی ئەم پەسەندكردنە بوونە.

پێشتر دادگای باڵای فیدڕاڵی ناكۆكی و كێشەی قوڵی لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق بۆ دروست بووە سەبارەت بە چۆنیەتیی كاندیدكردنی ئەندامانی دادگاكە. لەم ڕوانگەیەوە بە پێی بڕیاری (19/ اتحادية/2017) لە ڕێكەوتی 11/4/2017، بڕگە (3) لە ماددەی (3) لە یاسای ئەنجومەنی باڵای دادوەری ژمارە (45)ی ساڵی 2017، بە نادەستووری دانا كە دەسەڵاتی دابوو بەم ئەنجومەنە ئەندامانی دادگای باڵای فیدڕاڵی كاندید بكات. هەر لەبەر ئەم هۆكارە بەپێی بڕیاری 38\اتحادیە\2019، ماددەی (3) لە یاساكەی خۆی، فەرمانی ژمارە (30) ساڵی 2005، بە نادەستووری دانا.

لە ساڵی 2020، كاتێك بۆشایی لە ژمارەی ئەندامەكانی دادگا دروستبوو، دادگا بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئەو ئەندامە یەدەگەی كردە ئەندامێكی ڕەسەن كە لە ساڵی 2014، لە دەرەوەی چوارچێوەی یاساییدا، دەستنیشانی كردبوو، مەرسومی سەرۆك كۆماریشی بۆ دەرچوو. سەبارەت بەم هەنگاوە، ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق ڕوونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە و ڕایگەیاند كە دادگای باڵای فیدڕاڵی دەسەڵاتی ئەوەی نییە ئەندامی خۆی دابنێت، بەڵكو پێویستە دەسەڵاتی یاسادانان ئەو بۆشاییە پڕبكاتەوە كە بە هۆی ڕەتكردنەوەی ماددەی (3) لە یاسای ژمارە (30)ی ساڵی 2005 دروستبووە، بۆیە بە دانانی ئەم ئەندامە بڕیارەكانی ئەم دادگایە هیچ هێزێكی یاساییان نییە و كاریان پێ ناكرێت. بەم هۆیەوە مەرسومی كۆماری دانانی ئەندامە یەدەگەكەی دادگای باڵای فیدڕاڵی هەڵوەشێنرایەوە و دادگاكە پەكخرا.  

لە میانی هەمواركردنەوەی فەرمانی ژمارەی (30)ی ساڵی 2005 ، دوو ئاراستە هەبوو: ئاراستەیەكیان بەو جۆرە بوو كە بەپێی ماددەی 92ی دەستوور یاسایەكی تازە بۆ دادگای فیدڕاڵی لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە دابنرێت؛ ئاڕاستەی دووەم ئەوەبوو كە فەرمانی ژمارە (30)ی ساڵی 2005، هەموار بكرێتەوە. بەهۆی هاتنە پێشەوەی پرسی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق، پێشنیاری ئاراستەی دووەم پەسەند كرا و یاساكە بەپێی یاسای ژمارە (25)ی ساڵی 2021، هەمواری یەكەمی (فەرمانی ژمارە (30)ی ساڵی 2005) یاسای دادگای باڵای فیدڕاڵی، هەمواركرا، بێ پیادەكردنی ڕەزامەندیی زۆرینەی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەم پرسی هەمواركردنەوەیەدا، كە لە ماددەی (9) ی دەستووری ساڵی 2005 دا هاتووە. لە ڕاستیدا شێواز و ناوەرۆكی ئەم هەموارە پێچەوانەی چەندین بڕیاری پێشووی دادگای باڵای فیدڕاڵی بوو. ئەم هەمواركردنەوەیە كاریگەریی بەشداریی كوردی لاوازتر كرد، بەڵام كورد دووبارە بەشداری لە پێكهێنانەوەیدا كرد.

بەپێی فەرمانی ژمارە (30)ی ساڵی 2005، هەمواركراو، ئەم دادگایە تاكە لایەنە بۆ بڕیاردان لەسەر دەستووریی بوون و نادەستووریبوونی یاسا و پەیڕەوە بەركارەكان و تەفسیركردنی دەستوور و یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمەكان و پارێزگا ڕێكنەخراوەكان لە هەرێمێك و پەسندكردنی ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەران و چەندین تایبەتكاریی دیكەو، بڕیارەكانیشی كۆتایی و پابەندكارن و تانەیان لێنادرێت. كاتێك تانە لەم هەمواركردنەوەیە درا بەوەی كە پێچەوانەی ماددە (92)ی دەستووری ساڵی (2005)ـه، دادگای باڵای فیدڕاڵی تانەكەی ڕەتكردەوە و ئاماژەی بەوەدا كە پاڵپشت بە ماددەی 130ی دەستور فەرمانی ژمارە (30)ی ساڵی 2005 بەركارە و هەمواركردنەوەش پێچەوانەی دەستوور نییە.

لە هەڵوێستی هەرێم و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەسەر ئەم چەند بڕیارەی دوایی دادگای باڵای فیدڕاڵی دەبینین جۆرێك لە پەرتەوازەیی هەیە و یەك هەڵوێستی نییە. زیاتر یەك لایەنی كوردستانی دەڵێت دادگاكە و، بڕیارەكانی نادەستووریین، بەڵام زۆربەی لایەنە كوردستانیەكان و دامەزراوەكانی دیكەی دەوڵەتی عێراقیش هەڵوێستیكی جیاوازیان هەیە و دەڵێن" بڕیارەكانی دادگای فیدرالی یەكلاكەرەوەن و تانەی لێنادرێت". كەواتە كاتێك دەوترێت دادگای باڵای فیدڕاڵی نادەستورییە، ئایا بژاردەكان چین؟ دەتوانرێت چی لە ڕەوتی كاركردن و بڕیاردانی  ئەو داگایە بگۆڕدرێت؟ ئێستا پرۆژەیەك لەبەر دەستە بۆ دانانی یاسایەكی تازە بۆ دادگای باڵای فیدڕاڵی. وەك ئەوەی بەڕێزان لەم گفتوگۆیەدا باسیان كرد، لەو پڕۆژەیەدا كە هەرێمی كوردستان تێبینیی خۆی لەسەر داوە، داواكراوە مافی ڤیتۆ بە نوێنەری هەرێم لە وەرگرتنی بڕیار لە ناو داگاكە بدرێت، بەڵام ئایا لایەنە عێراقییەكانی دیكە ئەو مافە بەهەرێمی كوردستان دەدەن؟ بە بۆچوونی ئێمە ئەگەر یاسایەكی نوێش بۆ داگاكە دابنرێت بەپێی ماددە (92) لە دەستووری ساڵی 2005 و ژمارە و تایبەتمەندێتیی ئەندامانی دادگاكەش بگۆڕدرێت، كە دادوەران و پسپۆرانی یاسا و شارەزایانی فیقهی ئیسلامیشی تیدا بێت، ئێمە وەك هەرێمی كوردستان كەمینە دەبین و، لایەنە عێراقییەكان زۆرینە دەبن، ئەمەش كێشەكانی ئێمە چارەسەر ناكات و، هیچ دوور نییە كێشەكان قوڵتر ببنەوە. بۆیە بۆ وەڵامدانەوەی ئەم ئاڵەنگارییانەی ئێستا، پێویستمان بەوە هەیە هەرێمی كوردستان هەڵوێستێكی یەكگرتووی هەبێت بەرامبەر بە پرۆسەی سیاسیی عێراق و، یەكلاكردنەوەی پرسە هەڵپەسێردراوەكانی پەیوەست بە بەرژەوەندییە باڵاكانی هەرێمی كوردستان.