گەلی كورد لەو كاتەی بووە بە ئیسلام، پابەندی بنەماكانیەتی و بە پاكی خزمەتی ئیسلامی كردووە، بەڵام لە دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبوڵ، فۆڕمێكی تازە لە جیهانی ئیسلامیدا دروست بوو، بەمەش موسڵمانان تووشی دابەشبوون هاتن و گرووپ و كەسانێك پەیدا بوون كە دەیانەوێت جارێكی دیكە گەلی كوردستان وەك ئەوەی موسڵمانان نەبێت، موسڵمانی بكەنەوە، لایەن و كەسانێك هەن ڕێز لە نەتەوە و خاك و پیرۆزییەكانی نیشتمان ناگرن. بۆ تاوتوێكردنی ئەو پرسیارانە و چەندین پرسی دیكە، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر جیهاد حەسەن دۆسكی پسپۆڕ لە مێژووی مەزهەبەكانی ئیسلام و سەرۆكی یەكێتیی زانایانی ئایینیی ئیسلام / لقی دهۆك ئەنجامدا

 

* لە دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبوڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلمین لە میسر دامەزرا، بۆ دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئیسلام دابەش ببێت بۆ سیاسی و عیبادەت، ئایا ئەم دابەشكردنەی ئیسلام بۆ ئیسلامی سیاسی تا چەند خزمەتی بە ئیسلام كردووە؟

- ئیسلامی سیاسی پەیڤێكی سحرییە و بازرگانیكردنە بە دین و هەڵخەڵەتاندنی موسڵمانانە بۆ مەبەستی تایبەتی و بەرژەوەندیی ئەو كەسانەی كە بەو ناوە كاردەكەن و، دابەشكردنی موسڵمانان و تەوزیفكردنی ئایینە، نەك بۆ ئەو مەبەستەی كە خودای گەورە دەیەوێت و ناردوویەتی بۆ مرۆڤایەتی، بەڵكو تەوزیفركردنە بۆ شتێك كە خوای میهرەبان حەزی پێ ناكات. لەو كاتەی پێناسەی تەواوی ئیسلام و سیاسەت زانرا، دەردەكەوێت كە ئیسلام هیچ پەیوەندیی بە سیاسەتەوە نییە، چونكە ئیسلام مەنهەجێكە بۆ كاروبار و بەڕێوەچوونی ژیانی مرۆڤ و مامەڵەكردنی مرۆڤەكان لە نێوان خۆیان و لەگەڵ خودا، كە دروستی كردووین بۆ بەندایەتی و عیبادەتكردنیش، هاوكات ئادەمیزاد نازانێت دەوروبەر و كات و سەردەم دروست بكات، كە چۆن تێیدا بژیت، تەنیا خودای گەورە نەبێت، وەكو دەفەرموێت (الا یعلم من خلق وهو اللطیف الخبیر). خودای گەورە كە ئەو گەردوونەی بۆ دروست كردووین، تەنیا ئەویش دەزانێت چی بۆمان باشە یان خراپە، بەڵام سیاسەت گرێ دراوە بە مرۆڤەوە كە چۆن لەگەڵ خێزان و كۆمەڵگە و دەوروبەریدا هەڵسوكەوت بكات، واتە بۆ كاروباری دنیایی و بەڕێوەبردنی كاری ڕۆژانەی مرۆڤەكانە، بەڵام وەكو دین و ئیسلام، ئەوە پەیوەندیی نێوان خودا و بەندەكانیەتی و مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ و ئەوەی لە بەرژەوەندیی بەندەكان و مرۆڤە، ئەوە لە ئیسلامدا هاتووە. هەروەها دەستەواژەی سیاسەت لە قورئاندا بە هیچ جۆرێك نەهاتووە و تا ئێستاكەش لە قورئانی پیرۆزدا نەهاتووە كە دین و ئیسلام بە سیاسەت بكەیت. دین شتی هەق و دروست دیاری دەكات، بەڵام سیاسەت هونەرێكە بۆ گەڕان بە دوای شتێكدا كە بەرژەوەندیی كۆمەڵێك، یان گرووپێك لەخۆ بگرێت، واتە سیاسەت 100% لەسەر بەرژەوەندی ڕادەوەستێت و وەك ئایین نییە، هەر بۆیە دین دەزانێت چی لە بەرژەوەندیی ئێمەیە و بۆی دیاری كردووین.

دین بە سرووشتی خۆی، هیدایەتی مرۆڤەكانە و عیبادەتە و پەیوەندیی مرۆڤەكانە لەگەڵ خودای گەورە، ئەگەرچی سیاسەت بەرژەوەندی و ململانێی تێدایە، بۆیە دەتوانین بڵێین سیاسەت و ئایین هەر یەكەی لە لە دۆڵێكدایە. لێرەدا چاوپێكەوتنێكی جەنابی سەرۆك بارزانی دەهێنینەوە كە فەرمووی ململانێی لایەن و حزبە علمانییەكان لەسەر كورسی و دەسەڵاتە و ململانێی نێوان حزبە ئیسلامییەكانیش بۆ كورسی و دەسەڵاتە و ململانێ و سیاسەتەكەیان لەسەر ئایەت و فەرموودەیەكی پێغەمبەر (د.خ) نییە، بەڵكو تەنیا لەپێناو بەرژەوەندی و گەیشتنە بە دەسەڵات.

بە شێوەیەكی دیكە، سیاسەت دروستكردنی جیاكاری و دژایەتییە لە نێوان كۆمەڵگەدا، ئەگەرچی ئایین و ئیسلام مەنهەجێكە بۆ ئاسوودەیی و سەركەوتنی مرۆڤ لە كاروباری ڕۆژانە و دنیادا بەگشتی و بوونی یەكسانی و دادپەروەری لە نێوان ئادەمیزاد و كۆمەڵگەكاندا. هەر بۆیەش لە زۆربەی وڵاتانی موسڵمانان كە سیاسەت، بەتایبەت بیروباوەڕی ئیخوان موسلیمین لە ناویاندا هەیە، بە نموونە وەكو میسر، كێشە و فەوزای زۆری تێدایە، واتە لە هەر شوێن و وڵاتێك ئیسلامی سیاسی هەبێت، ئەوە شوێنێكە بۆ لەدایكبوونی فەوزا و كێشە و گرفت لەو كۆمەڵگەیەدا.

* بەپێی ئەم مێژووەی ئیخوان موسلمین، ئەوە دەركەوتووە كە فیكری ئیسلامی سیاسی، بایەخ بە پرسی خاك و نەتەوە نادات و، پیرۆزییەكانی نەتەوە بێ بەها دەكەن. ئایا سڕینەوەی ئینتیما و پیرۆزییەكانی نیشتمانی چ كارەساتێكی لێ دەكەوێتەوە؟

- بیری لایەنە سیاسییەكانی ئیسلامی هەر لەسەر ئەوە دروست بووە، وەك دەڵێن: «ئەگەر تۆ لەگەڵ من نەبیت، ئەوە من دژی دینی تۆشم»، نەك دژی خاك و نیشتمان و ئینتیمای نەتەوەیی و بەرژەوەندییە باڵاكانی نیشتمان، بەڵكو بە شێوەیەكی وای دەچووێنن كە كوفرە، بەڵام من دەڵێم: بە هیچ ڕەنگێك ئەحزابی ئیسلامی بەتایبەتی ئیخوان موسلیمین كە ئەزموون هەیە و خۆیان گەیاندووەتە دەسەڵات لە میسر و تونس، یان لە فەلەستین (لە بەشی زەفەی ڕۆژئاوا) نەیانتوانیوە كۆمەڵگە و خاكەكەیان بپارێزن، تاوەكو ببنە خاوەن دامەزراوە و دەوڵەتیش، چونكە مەنهەجی ئەوان ئەوە نییە كە لەسەر ئینتیمای نیشتمان بێت، بەڵكو مەنهەجی ئەوان بەپێی قسەیان گەیشتنە بە دەوڵەتی خەڵافەتی ئیسلامی، ئەگەرچی لەسەر ئەو بیروباوەڕە بە هیچ جۆرێك ناتوانن گیانفیدایی بكەن و پارێزگاری و داكۆكی لە وڵات بكەن، لەلایەكی دیكەوە هەر لە ناو خۆیاندا ئیخوان موسلیمین تەفریقە و دژایەتی یەكتر و ململانێیان هەیە، تا ئاستێك هەموویان وەكو یەك تا دواخاڵ ئینتیمایان بۆ حزبەكەی خۆیان نییە و زیاتر بۆ بەرژەوەندیی كەسی و تاقم تاقم كار دەكەن. من زانیاریم لەسەریان وەرگرتووە، لە ئێستادا جەمەعاتەكانی ئیخوان موسلیمین لە نێوان خۆیاندا ململانێ و دژایەتیی زۆر و گەورەیان كەوتووەتە نێوان، بەتایبەت لەسەر بەرژەوەندی و دەسەڵات و كورسی، هەموو ئەوانە دەری خستووە كە ئینتیمایان بە جددی بۆ بیروباوەڕ و حزبەكەشیان نییە، بەڵكو وەكو هۆكارێك بیروباوڕ و حزبەكە بەكار دەهێنن بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، لەلایەكی دیكەوە هەموو ئەو لایەن و حزبە ئیسلامییە سیاسییانە ئامادە و پێگەیشتوو نین بۆ سەركردایەتی و بەڕێوەبردنی وڵات، لە كوردستانی خۆشمان من نەمدیتووە كە ئەو حزبە ئیسلامییانە (یەكگرتوو، كۆمەڵ، یان بزووتنەوە و..هتد) بێن بەرگری و پارێزگاری لە وڵات بكەن، یان لەپێناو ئەو هەرێمی كوردستانە یەك شەهید بدەن، هەر بۆیەش ئەو لایەنانەش ئینتیمای نیشتمان لەبەر چاوی خەڵك بچووك دەكەنەوە و كار و هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە خەڵك هەڵخەڵەتێنن و وا بكەن كە بەرگری لە خاك و نیشتمان و نەتەوە نەكەن و نەهێڵن و ڕێز لە پیرۆزییەكانی نیشتمان و گەل بگیرێت، لە عێراقیش من دیتم، ئەو حزبە ئیسلامییانە لەگەڵ لایەن و حزبی نیشتمانی نەبوون، بەڵكو لەگەڵ دوژمن بوون و ئامانجی سەرەكییشیان شكاندن و لەناوبردنی بەرانبەرە، هاوكات سایت و سۆشیال میدیای سێبەری ئەو حزبە ئیسلامییانە بەردەوام بۆ شكاندن و نەهێشتنی ئینتیمای نیشتمان و نەتەوە و خاك كار دەكەن، بەڵام خەڵك كە دەبینێت لایەنێكی وەكو پارتی دیموكراتی كوردستان بەدرێژایی تەمەنی ڕووبارێك خوێنی داوە و هەزاران شەهیدیان هەیە لەپێناو پاراستنی خاك و گرنگیدانی بەردەوامیان بۆ ئینتیمای نیشتمان و نەتەوە، ئەوە هیچ دەست و توانایەك نییە، بتوانێت ئەو بیر و عەقیدەیە لەلای ئەو حزبە پێشڕەو و سەركردەیەی گەلی كوردستان لەبیر كەس بباتەوە. ئەگەرچی دەزانین، ئەو حزبە ئیسلامییانە زۆر پیلان و هەوڵی بەردەوام و كاری دژیان ئەنجام داوە، بۆ كاڵكردنەوەی ئەو ئینتیمایە و بە هەڵە تێگەیاندنی خەڵك لە سیاسەت و ئەو حوكمڕانییە ڕاست و دروستەی كە پارتی و حكومەتی كوردستان پیادەی دەكات.

* ئێمە وەك گەلێكی موسڵمان (گەلی كورد) خاوەنی مێژوویەكی پاكی موسڵمانیەتی و كوردایەتین و چەندین زانای گەورەی ئیسلامیمان هەیە، هەر لە ئەحمەدی خانییەوە تا دەگاتە مەولەوی و نالی، بۆچی ئیسلامی سیاسی ئەم مێژووە فەرامۆش دەكات؟

- سرووشتی ئەحزابی ئیسلامی سیاسی ئاوایە، هەر كاتێك لایەنێك، یان حزبێك هەندێ ڕاستی دەربخات، ئەوان لیستێكی پڕ لە بێبەختی و شتی خراپ و درۆ و نەگونجاو بڵاو دەكەنەوە، تاوەكو خەڵك لەو ڕاستییانەی هەیە، دوور بكەونەوە و بەرەو ئەو لایە بڕۆن كە ئەوان مەبەستیانە. بەپێی ئەو زانیارییانەی من هەمە لەسەر ئەو لایەنە ئیسلامییە سیاسییانە، نەك تەنیا لە كوردستان، بەڵكو لە وڵاتانی دیكەش بە هەموو شێوەیەك هەوڵ دەدەن، سەركردەی وڵاتەكە بشكێنن و شتی زۆر نەشیاوی بۆ دروست بكەن، وەكو ئەوەی كە موسڵمان نین، یان لەگەڵ دین نین. پڕۆپاگەندەی وا دروست دەكەن كە كار و بەرنامەی نائیسلامییان لە وڵاتەكە بڵاو كردووەتەوە و لەسەری دەڕۆن، ئەمەش زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە سیاسەتی ئیخوان موسلیمین زیاتر بڵاوكردنەوەی بیر و هزری عروبەیە. لێرەدا نموونەیەك دەهێنمەوە لەو بارەوە كە حەسەن بەننا پێش ئەوەی ئیخوان موسلیمین دابمەزرێنێت، ئەوە چەندین دەستە و ڕێكخراوی دینیی وەكو (جەمعیەت ئەخلاق ئەدەبی) یان (جمعیەت موحرەمات) و چەندانی دیكە و، دواتر ئیخوان موسلیمین كە لە ساڵی 1928 لە شاری ئیسماعیلیە دروستی كرد، پاشان بارەگاكەی ئیخوانی لە ساڵی 1932بۆ قاهیرە گواستەوە، كە خەڵك بە دوایان كەوت، بەو مەبەستەی كە دوای ڕووخانی خەڵافەتی ئیسلامی كار بۆ گەڕاندنەوەی خەڵافەتەكە دەكات، چونكە تەنیا ئیسلامە چارەسەری كێشە و گرفتەكان دەكات، ئەگەرچی ئەوەی ئەوان پیادەیان دەكرد، زیاتر بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و بەرژەوەندییەكان بوو، نەك بۆ ئیسلامی ڕاستەقینە و تەواو. ئێمە دەزانین كە حەسەن بەننا، زانیاریی تەواو باشی لەسەر دین نەبووە و كەسیش نەبووە تێیان بگەیەنێت كە (ئیسلام دینە، نەك دەوڵەت) و (عیبادەتە، نەك سیاسەت) و (عەقیدەیە نەك شەریعەت). بە شێوەیەكی دیكە دەیانویست وا لە خەڵك بگەیێنن كە لەسەر دەستی حەسەن بەننا، ئەو وڵاتە ئیسلامییانەی لەژێر دەستی وڵاتانی داگیركەر و غەیرە ئیسلامین، ڕزگار بكرێن و دەوڵەتی خەڵافەتی ئیسلامی دابمەزرێت. لەلایەكی دیكەوە ئیخوان موسلیمین وا نیشان درا، كە دەعوەیەكی سەلەفییە و ڕێگەیەكی سوننەیی و سۆفییە و دەستەیەكی سیاسییە و كۆمەڵەیەكی وەرزشییە و ڕابیتەیەكی زانستی و ڕۆشنبیرییە و كۆمپانیایەكی ئابوورییە و بیروباوەڕێكی كۆمەڵایەتییە، ئەوە هەمووی بۆ سەنجڕاكێشانی خەڵك و موسڵمانانان بوو، كە ئیخوان موسلیمینیان بەو شێوەیە پیشان دا و، بۆ ئەوەی حەسەن بەننا خۆی لە بیری تەسك ڕزگار بكات، تا زیاتر گشتگیر و نیشتمانی و نەتەوەیی بێت، ئەگەرچی لایەنی عروبە زیاتر بەسەریدا زاڵ بوو. چۆن دەبێت لە ناو وڵاتێكی عەرەبیدا نەبێت و كێشەت لەگەڵ عەرەب و عروبە هەبێت و، عروبە دوژمنی ئەو گەلە بێت؟ ئەو هەموو دەربەدەری و جینۆساید و خوێنڕشتنەی بەسەر میللەتی كورددا هاتووە، بەدەستی عەرەب بووبێت، چۆن لەو وڵاتەدا حزبێك دروست دەكەیت، ئەساس و هەموو بنەماكانی لەسەر عروبە بێت، كە بتەوێت لە ناو گەلی كورد و لە كوردستان لەو هەرێمەدا جێبەجێی بكەیت؟ دیارە ئەو حزبە بە هیچ جۆرێك بۆ كوردایەتی كار ناكات. ئەگەرچی میللەتی كورد هەموو سەركردە و پێشەوایەكانی موسڵمانان بوون و عیبادەت و ڕێبازێكی جوانی ئیسلامیان پەیڕەو كردووە و كار و هەموو هەوڵەكانی گەلی كورد و سەركردەكانی بۆ پێكەوەژیان و ئاشتی و لێبوردەیی بووە. بۆیە ئەو بیر و هزرە جوان و پێشكەوتووە لەگەڵ حزبێكی ئیسلامی و عروبەدا ناگونجێت، چونكە ئەو حزبە ئیسلامییە هەموو كات پیلان و كاری بۆ ئەوەیە كێشە بۆ ئەو وڵاتە و ناشیرینكردنی سەركردەكانی دروست بكات.

* حزبە ئیسلامییەكان پرۆسەیەك بەڕێوە دەبەن، وەك ئەوەی بیانەوێت سەرلەنوێ كۆمەڵگەی كوردستان ئیسلام بكەنەوە، ڕاشكاوانەتر وەك ئەوەیە میللەتی ئێمە موسڵمان نەبووبێت و ئەوان بیانەوێت موسڵمانی بكەن. ئایا دەكرێت ئیسلامەتی تەنیا ئەو ئیسلامە بێت كە حزبە ئیسلامییەكان پێناسەی دەكەن؟

- حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان دەیانەوێت ئیسلامێك دروست بكەن كە خۆیان دەیانەوێت، ئەگەرچی ئیسلام ئەو دینەیە كە هەموو موسلمانان كۆ دەكاتەوە و ناتوانرێت لە ناو ئیسلامدا ئیسلامێكی دیكە دروست بكرێت، بەڵام ئەو حزبە ئیسلامییە سیاسییانەی ئێستا، چەند ئیسلامێكیان لە ناو ئیسلامدا دروست كردووە. خودای گەورە ئەمرمان پێ دەفرموێت كە ئیسلام یەكە و یەك ئامانجی بۆ هەموو كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی هەیە. واتە ئیسلام دەبێ یەك بێت و ناكرێت ئیسلامێك دروست بكەیت كە خۆت دەتەوێت و ئەو ئیسلامە خودای گەورە دروستی كردووە ڕەتی بكەیتەوە، خودای گەورە دەفەرموێت: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَأَنَا رِبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ». خودای گەورە وای كردووە كە میللەت هەمووی یەك بێت، تۆ ناتوانیت ئیسلام بەپێی ویست و حەزی خۆت بەڕێوە ببەیت، چونكە بەو شێوەیە زۆر جیاوازی و ناكۆكی لە نێوان موسڵماناندا دروست دەبێت و ژیان زۆر ناخۆشی و زەحمەتیی بۆ دروست دەبێت. لەو بارەوە خودای گەورە دەفەرموێت: «ولا تكونوا كالذین تفرقوا واختلفوا من بعد ما جاءهم البینات». خودا ئەو ئیسلامەی لەكاتی پێغەمبەر (د.خ) تا ئێستا هەمووی بۆ ئێمە دیاری كردووە و یەك جۆر و شێوە لە ئیسلام هەیە، بەڵام ئەو ئیسلامەی كە هەندێ مرۆڤ، یان ئیسلامی سیاسی بە حەز و ویستی خۆیان بیانەوێت تەفسیری بكەن، ئەوە كێشە و گرفت و دژایەتی و ململانێ لە نێوان موسڵمان و هەموو مرۆڤایەتیدا دروست دەكات و موسڵمانان بەو جۆرە سەنگیان نامێنێت. وەكو خودا دەفەرموێت (ولا تنزعوا فتفشلوا وتذهب ریحكم). مادام خودای گەورە ئەو دینەی بۆ ئێمە ناردووە كە خۆی دەیەوێت، ئەو كتابە كە قورئانە مەنهەجە و دەستوورە و ئێمە وەكو ئیسلام مامەڵەی لەگەڵ دەكەین، ناكرێت بۆ كاروباری دنیا و سیاسەت و بەڕێوەبردن، بە ویستی خۆت بەكاری بهێنیت.