فەهمی سەلمان، ڕۆشنبیر و سیاسەتمەدارە و ئەزموونی كاری سیاسی و ڕێكخستنی حزبیی هەیە و، لەسەر واقیعی سیاسیی ناو حزبەكان كاری كردووە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) لە ڕوانگەی ئەزموونی هزری و پراكتیكی سیاسییەوە دیدوبۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خۆی بەم جۆرە خستە ڕوو.

 

پێش هەر شتێك دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم كە بۆ ئەم پرسە گرینگە (ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) ئەم گفتوگۆیەی ڕێك خستووە و ئەم هەموو دەستەبژێرەی لە بیروبۆچوونە جیاوازەكان كۆ كردووەتەوە.

من قسەكانی خۆم بە پرسیارێك دەست پێدەكەم: ئایا حزبی سیاسی پێویستە بۆ كۆمەڵگە، یان نا؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێم: بەڵێ، حزبی سیاسی بۆ كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی زەروورەتە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە حزبی سیاسی هۆكارێكی سەرەكییە بۆ بەرقەراربوونی سەقامگیریی سیاسیی و ئاسایش لە وڵاتدا، بۆیە گرینگە حزبی سیاسیی ڕۆڵێكی ئەرێنی لە كۆمەڵگەدا بگێڕێت.

لە لایەكی دیكەوە حزبی سیاسی ڕۆڵێكی كاریگەر دەگێڕێت بۆ بەرهەمهێنانی هزرێك، كە دەبێتە هۆكاری سەرهەڵدانی ڕێنسانسێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی و بەرزكردنەوەی هۆشیاریی كۆمەڵایەتی بە شێوەیەكی ڕێكخراوەیی لە كۆمەڵگەدا.

ئەركێكی دیكە و گرینگی حزبی سیاسی لە كۆمەڵگە ئەوەیە كە حزبی سیاسی دەبێتە چوارچێوەیەك بۆ كاری پێكەوەیی و هەماهەنگی بۆ ئاراستەكردنی هەوڵەكان پێكەوە لە پێناوی بەدەستهێنانی ئامانجە گشتییەكان و بەدیهێنانی بەرژەوەندییە باڵاكانی نیشتمان، لەم بازنەیەدا بەڵێ، حزبی سیاسی لە كۆمەڵگەیەكی مۆدێرن و سەردەمییانەدا پێویستییەكە و دەبێت هەبێت.

بەڵام كاتێك دێینە سەر ئەو ململانێ حزبییە نەرێنییەی لە كوردستان هەیە، ناكرێت ئێمە هەردوو فاكتەری ناوخۆیی و دەرەكی لەبەرچاو نەگرین. بە تێڕوانینی من هەردوو فاكتەری ناوخۆیی و دەرەكی كاریگەرییان لەسەر ئەم ململانێ حزبییە هەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بەشێكی سەرەكیی ئەو ململانێ حزبییە پەیوەستە بە فاكتەری دەرەكی لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی و، ئەو كێشە و ئاریشانەی لە عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بوون و گواستراونەتەوە بۆ كوردستان، كە من هیوام دەخواست ئێمە وەك هەرێمی كوردستان خۆمان بپارێزین لەو ململانێ و دابەشبوونانەی ناوچەكە و لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هەیە، بەڵام بەداخەوە نەمانتوانی خۆمان بپارێزین.

ئێستا لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر خوێندنەوەیەكی ورد بۆ ململانێ حزبییەكانی هەرێمی كوردستان بكەین، دەبینین لە ناو ئەو ململانێیانەدا هەمان دابەشبوونی ناوچەكە و لە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقیش هەیە، ئەم دابەشبوونانەش هەموویان دەبنە فاكتەرێك دەچنە خزمەتی دۆسێ دەرەكییەكانەوە.

هۆكارێكی دیكەی ئەم ململانێ ناتەندروستەی حزبە سیاسییەكان، پەیوەندیی بە مێژووی دروستبوونی حزبە سیاسییەكانەوە هەیە، لە زۆربەی قۆناغەكانی مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، بەشێكی ئەم حزبانە پێداویستیی كۆمڵگەی كوردستان دروست نەكردوون، بە تێڕوانینی من واقیعێكی ساغڵەم ئەو حزبانەی دروست نەكردووە، ئەمەش ئەوەیە لە قۆناغی خەباتی چەكداریشدا بزاڤی ڕزگاریخوازی كوردستان تووشی لێكترازان و لێك جیابوونەوەی حزبە سیاسییەكان بووە، گەلێك جاریش لە ئاكامی ئەم لێكترازانە شەڕی خۆكوژیی چەكداریش لە نێوان لایەنەكاندا دروست بووە.

ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە دوای سەرهەڵدانەكانی 1991 و پاشان دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەت لە ساڵی 1992 دەستمان بە پرۆسەیەكی دیموكراتی كرد، لە عێراقیش دوای ڕووخاندنی ڕژێمی پێشوو لە ساڵی 2003 و پاشانیش نووسینەوەی دەستوور لە ساڵی 2005 پرۆسەكە دەستی پێكردووە.

كێشەو ئیشكالییەتی پیادەكردنی پرۆسەی دیموكراتی لە كوردستان و عێراقیش بە دیدی من ئەوەیە كە لە عێراق و كوردستان هزر و ڕۆشنبیریی دیموكراتی پێشینەی نییە، هەر بۆیە كاتێك بەبێ ژێرخانێكی هزری و ڕۆشنبیریی دیموكراتی دەتەوێت سیتسمێكی دیموكراتی تەبەنی بكەیت و بیكەیتە نموونەیەك بۆ حوكمڕانی، ئەوا ئەم دیموكراتییەتە كێشەی جڤاكی و سیاسیی لە وڵاتدا دروست دەكات، لەمەش زیاتر كاتێك كە خودی پرۆسە دیموكراتییەكە ئیشكالییەتی تێ كەوت، ئەوا پرسی دیالۆگ و یەكتری قبووڵكردنیش ئیشكالییەتی تێ دەكەوێت و، نازانین چۆن خۆمان ڕێك بكەوین و ئاشتی و سەقامگیری لە وڵاتی خۆماندا بەرقەرار بكەین، بۆیە لەم تێڕوانینەوە، ئەوەی ئێستا لە كوردستان لە لایەنە حزبە سیاسییەكانەوە وەك سیاسەت ململانێی لەسەر دەكرێت، گومانم هەیە ئەو ململانێیە لە چوارچێوەی سیاسەتێكی دروستدا پێناسە بكرێت، بە مانایەكی دیكە ئەو ئەقڵییەتە سیاسییەی سەركردایەتیی پرۆسەی سیاسی دەكات، ئەقڵییەتێكی حزبیی تەسك و ڕەهایە، ئەم ئەقڵییەتە لە ئێستادا گەورەترین مەترسیی لەسەر پرۆژەی نەتەوەیی دروست كردووە.

لە بنەڕەتدا حزب ئامرازە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجێكی پیرۆز، بەڵام ئەمڕۆ لە هەرێمی كوردستان حزبە بووەتە ئامانج نەك ئامراز، ئێمە حزبمان گەیاندووەتە ئاسمان و پیرۆزمان كردووە و بنكە جەماوەرییەكانی حزبمان لەسەر ئەم بنەمایە پەروەردە كردووە، ئەمە بۆ هەموو حزبەكانی كوردستان بەو شێوەیەیە، حزباتیكردن بەم شێوازەی كە هەیە، بە ڕاستی مەترسیی لەسەر ئاشتیی كۆمەڵایەتی دروست كردووە و لێكترازانی لە نێوان دەڤەرە جیاوازەكانی كوردستاندا دروست كردووە، گەیشتووەتە ئاستێك باری دەروونیی خەڵك و كۆمەڵگەی شیواندووە، توندڕەویی دژوار بە ئاستێك پەیدا بووە كە ئێمە دوژمنی سەرەكیی خۆمان لەبیركردووە و خۆمان بووین بە دوژمنی یەكتری، بەداخەوە ئەمە خەریكە دەبێتە واقیع.

لێرە دەمەوێت ئاماژە بە واقیعێكی دوای ساڵی 1992 بكەم، كە پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا، لەو كاتەدا هێزێكی بە ناو كوردستانی (پەكەكە) دژایەتیی خۆیان بۆ پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕاگەیاند و دەستیان كرد بە هێرشكردن بۆ سەر هێزی پێشمەرگەی كوردستان، بەمەش شەڕێكی ناوخۆیان لە دژی حكومەتی كوردستان ڕاگەیاند و زۆر بە ئاشكرا دەیانگوت: «ئەم پەرلەمان و حكومەتەی هەرێمی كوردستان، خەنجەرێكە بۆ ئاسایشی عێراق و توركیا و دەبێت نەمێنێت»، لە ساڵی 1995 جارێكی دیكە هێرشیان كردە سەر 20 بارەگای پێشمەرگە و چەندین پێشمەرگەیان شەهید و بریندار كرد، هەتا ئێستاش بە قووڵایی 30 كم لە پارێزگای دهۆك ناوچەیەكی بەفراوانیان داگیر كردووە و ڕێگە نادەن گوندەكان ئاوەدان بكرێتەوە و پێشمەرگە بچێتەوە سنوورەكان و ئەو ناوچانە بپارێزێت، بە هۆی بوونی ئەوانەوە ڕۆژانە هێزەكانی توركیا هێرش بۆ سەر خاكی هەرێمی كوردستان دەكەن و ئاسایش و سەقامگیریی كوردستانیان خستووەتە مەترسییەوە.

خاڵێكی دیكە هەر سەبارەت بە ململانێی ناتەندروستی حزبی كە دەخوازم ئاماژەی پێ بكەم، شێوازی مامەڵەكردنی حزبەكانی دەسەڵاتە لە چۆنێتی بەڕێوەبردنی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستاندا، ئێستا ئەگەر سەیری پۆستەكانی حكومەت بكەین هەر لە سەرەوە تا خوارەوە، بە ئاشكرا هەست بەوە دەكەین كە ئێمە بەڕێوەبەرێكی قوتابخانەمان دانەمەزراندووە كە سەر بە هەردوو لایەنی دەسەڵات (پارتی و یەكێتی) نەبووبێت، ئەمە وای كردووە چوارچێوەی دامەزراوەكانی ئێمە و نەخشەی حوكمڕانی نەك تەنیا حزبی بێت، بەڵكو هەموو كۆمەڵگەكەمان بەحزبی كردووە، بەحزبیكردنی كۆمەڵگەش ئاكامێكی زۆر خراپی دەبێت، ئەگەر سەیری دەوروبەری خۆمان بكەین كە كۆمەڵگەی خۆیان بەحزبی كردووە، ئەوا ئاكامەكەشی دەبینین كە حوكمڕانییەكی دیكتاتۆری و پۆلیسیی لێ بەرهام هاتووە.

خاڵێكی دیكەی مەترسیدار لە ناو ئەم ململانێ ناتەندروستە حزبییەدا كە ئێستا لە كوردستان بەڕێوە دەچێت، بوونی هێزی چەكدارە لە بەردەستی حزبەكاندا، كە ئەمە بە دیدی من هەڕەشەیەكی زۆر گەورەیە لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی هەرێمی كوردستان و ئایندەی هەرێمی كوردستان و، لەمەش خراپتر مەترسیی دروستبوونی شەڕی ناوخۆ لە نێوان حزبەكاندا، بۆیە زۆر گرینگە هەردوولا پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، پەلە بكەن لە یەكگرتنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە چوارچێوەی یاسای چاكسازیی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەژێر سەرپەرشتیی وەزارەتی پێشمەرگەدا.

دەرهاویشتەیەكی دیكەی نەرێنیی ئەم ململانێ حزبییە كە كاریگەریی خراپی لەسەر لایەنی ڕۆشنبیری و فەرهەنگیمان هەیە، ئەویش ئەوەیە كە ئێمە گوتاری ڕۆشنبیری و فەرهەنگیی خۆمان لە چوارچێوەی گوتاری حزبیدا تێكەڵاو كردووە، ئەمەش كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر بزاڤی ڕۆشنبیری و فەرهەنگیی تەواوی كۆمەڵگە هەیە.

پرسێكی دیكە كە بە هۆی ئەم ململانێیەوە پڕیشكی زۆر خراپی بەركەوتووە، بە حزبیكردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنییە، لە ژیانی دیموكراتیدا ناتوانرێت ژیانی دیموكراتی بە بێ پاراستنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بپارێزرێت، سیستمی كۆمەڵگەی مەدەنیش بە بێ سیستمی دیموكراتی وجوودی نییە، ئەمەش مانای ئەوەیە پەیوەندییەكی جەدەلی لە نێوان سیستمی دیموكراتی و كۆمەگەی مەدەنیدا هەیە و، ئەگەر دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەحزبی كران، ئەوا پاراستنی تاك و مافی تاك لاواز دەبێت.

لە دوماهیدا و بۆ چارەسەركردنی ئەم ئیشكالییەتەی ململانێی حزبی دروستی كردووە، چەند پێشنیارێك دەخەمە ڕوو:

- پەلەكردن لە نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان زۆر گرینگە.

- یاسایەك لە خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستاندا بۆ ڕێكخستنی كاری حزبایەتی دەربكرێت و، حزبەكان پەروەردەی حزبیی خۆیان بگۆڕن بۆ پەروەردەیەكی نیشتمانی.

- بایەخ بە دەسەڵاتی دادوەریی هەرێم بدرێت، بۆ ئەوەی سەروەریی یاسا هەبێت.

- گرینگە حزبە سیاسییەكان لەو ڕاستییە تێبگەن كە مەترسی بۆ سەر هەرێمی كوردستان، مەترسییە بۆ سەر كۆی حزبە سیاسییەكانی كوردستان و بە تەنیا مەترسی نییە بۆ سەر پارتی دیموكراتی كوردستان و، هاوشێوەی مەترسییەكانی ساڵانی 1986 و 1987 كە شەڕی عێراق –ئێران بەەرەو كۆتایی دەچوو، ئەوكات حزبەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسییە ئاشت بوونەوە و بەرەی كوردستانییان دامەزراند، ئێمە ئێستا پێویستمان بە بەرەیەكی كوردستانی هاوشێوەی بەرەی كوردستانی كۆتایی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو هەیە.