د.جەلال ئەحمەد، ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بنكەی توێژینەوە و ڕاپرسیی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و پسپۆڕە لە كۆمەڵناسی و مامۆستایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەدین – هەولێر، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

دەمەوێ لە ورووژاندنی ئەو دوو پرسیاریی پەیوەندیدار بە یەكترییەوە دەست پێ بكەم: ئەرێ ململانێی نێوان حزبەكان لە باشووری كوردستان، ململانێن لەسەر پڕكردنەوەی ئەو كەلێنە كۆمەڵایەتییانەی ڕەگ و ڕیشەیەكی كۆمەڵایەتی و مێژووییان هەیە و پێویست بوو، پڕ بكرێنەوە؟ یان حزب بەرگێكی سیاسی بوو كرا بە بەریاندا و خۆیشی بوو بە كەلێن لە جیاتی ئەوەی ئالییەتێك بێت بۆ پڕكردنەوەی كەلێنەكان؟

پێموایە ڕاستەوخۆ وەڵامدانەوەی ئەم دوو پرسیارە، كارێكی ئاسان نییە و پێویستم بە گەڕانەوە بۆ پاشخانێكی تیۆری سۆسیۆ- سیاسی هەیە. هەر بۆیە دەچمە لای یەكێك لە تێزەكانی (كارل ماركس)، كە پێیوابوو لە دنیای نوێدا، حزبە سیاسییەكان دیارترین مەیدانن بۆ تێبینیكردنی ئەو بەریەككەوتن و كێشمەكێشمانەی لە هەناوی هەر كۆمەڵگەیەكدا ڕوو دەدەن. بیرمەند و توێژەری بەناوبانگی نەرویجی (ستین ڕۆكان) لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی «هاووڵاتی، هەڵبژاردن و حزبە سیاسییەكان – ١٩٧٠» ئەو تێزەی خستەڕوو، كە لە باسكردن و بنكۆڵكردنی ململانێكانی نێو هەناوی كۆمەڵگەوە، دەتوانین بزانین حزب چییە و بۆ دروست دەبێت؟ لە سەروبەندی ئەنجامدانی هەر توێژینەوەیەكیش لەبارەی حزبە سیاسییەكانی هەر كۆمەڵگەیەك، دەبێ بە دیارترین ڕووداوە مێژووییەكانی كۆمەڵگەكەدا شۆڕ بینەوە، لەبەرئەوەی ڕووداوە مێژووییەكانن كەلێنی زەق و گەورە دەخەنە نێوان توێژە جیاجیاكانی هەر كۆمەڵگەیەكەوە. لەو نێوەندەشدا پێیوایە، كە شۆڕشی نەتەوەیی و شۆڕشی پیشەسازی وەك دوو ڕووداوی مێژوویی دیاری ئەوروپا، هۆكاری سەرەكیی دروستبوونی ئەو كەلێنە كۆمەڵایەتییانە بوون، كە حزبیان كردە بەشێكی سەرەكی لە گۆڕەپانی سیاسیی ڕۆژئاوادا. لەسەروبەندی شیكردنەوەی تێزەكانی ڕۆكانیش سەبارەت بە حزبی سیاسی، (دانێل لوی سیلەر)یش جگە لە جەختكردنەوەی لەسەر بەسەنتەركردنی كۆمەڵگە لە لێتوێژینەوەی حزبە سیاسییەكان، ئاماژەی بە دوو هاودژ لە ناخی كۆمەڵگە داوە، هاودژێكی خاوەن ڕەگ و ڕیشە بە درێژایی مێژووی كۆمەڵگە و، هاودژێك كە بەرهەمی ڕووداوە خێرا و كاتییەكانە. سیلەر دەڵێت: تەنیا هاودژەكان لە جۆری یەكەم دەتوانن حزب بینا بكەن، ڕووداوە خێرا و كاتییەكان زوو تێدەپەڕن و كاریگەرییەكی ئەوتۆیان نابێت.

پاڵپشت بەو پاشخانە تیۆرییە، گریمان ئەگەر بێ كیانی و ڕووبەڕووبوونەوەی كورد بە چەوساندنەوەی نەتەوەیی لە لایەك، نەبوونی یەكڕیزی بە هۆی دەمارگیریی ناوچەگەرێتی و ململانێی خێڵەكی وەك هاودژێكی پێكهاتەیی و خاوەن ڕەگ و ڕیشە لە مێژووی دوور و نزیكی كورددا لە لایەكی دیكەوە، هۆكار بووبن بۆ پێكهاتنی حزبی كوردی، بەڵام حزب لە جیاتی پڕكردنەوەی ئەم كەلێنە و كۆتاییهێنان بەو هاودژییە، بوو بە گۆڕەپانێك بۆ تەوزیف و بە سیاسیكردنی دەمارگیریی ناوچەگەرێتی و ململانێی خێڵەكی.

هەڵەیەكی زەقی حزبە سیاسییەكانی كوردستان ئەوە بوو، كە لە جیاتی تێپەڕاندنی كەلێن و بەریەككەوتنە كۆمەڵایەتییەكان، بەرگێكی سیاسییان بە بەرداكردن، لە زۆر قۆناغیشدا ئەو ململانێ و بەریەككەوتنانەی، كە پێشتر شاراوە و كەمێكیش پاسیڤ بوون، بوون بە كەرەستەی توندوتیژییەكی بێ ئامان، كە لە شانۆی سیاسی لە سەردەمی خەباتی شاخ و لە دوای ڕاپەرێنیشدا نمایش كران، ئێستاكەش بە فۆڕمێكی دیكە بەرۆكیان بەرنەداوین.

كەواتە دەبێ ددان بەوەدا بنێین، كە ئەو ململانێ ناسرووشتی و نائاساییەی نێوان حزبەكانی هەرێمی كوردستان، كە بەشی زۆریان بە زەرەری بەرژەوەندیی گشتی و دۆزی نەتەوەیی و خاك و نیشتمانمان بەردەوامیان هەیە، هەرچەندە بەر لە هەموو شتێك ڕەهەندێكی كۆمەڵایەتییان هەیە و بەرهەمی لێكترازانە سەرەكییەكانی نێو كۆمەڵگەن، بەڵام حزبی سیاسی، كە بە جۆرێك لە جۆرەكان هەرچەندە دەكرێ بڵێین بەرهەمی بوونی كەلێن و لێكترازانەكان بووە لە قۆناغەكانی ڕابردوودا، بەڵام لە جیاتی پركردنەوەی كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان و دروستكردنی یەكڕیزی لەناو ماڵی كورددا، بووەتە هۆی لێكترازان و پەرتبوون و دروستكردنی كەلێنی زیاتری كۆمەڵایەتی لە كوردستاندا. دواجار حزبی سیاسی لە فەزای ئێمەدا هێندەی شوێن كۆمەڵگە كەوت، هێندە نەیتوانی پێش كۆمەڵگە بكەوێت و یەكڕیزییەكی ڕاستەقینە بەدی بهێنێت. هەرچەندە لێرە و لەوێش هەوڵی هەبوون، بەڵام هەر بەو هۆكارانەی باسم كردن نەیانتوانی سەركەوتوو بن.

كێشە گەورەكە لەوەدایە، كە لە بەردەوامی كەلێنە كۆمەڵایەتییە كۆنەكان و دروستبوونی كەلێنی كۆمەڵایەتیی نوێش لە وێنەی ئیسلامی سیاسی، تیرۆر، كاڵبوونەوەی ئینتیمای نیشتمانی و شوناس و زیادبوونی بێ متمانەیی و تا دەگات بە لێكەوتەكانی قەیرانی دارایی و چەقبەستوویی سیاسی، نە حزبی سیاسی نوێی كاریگەر بەمەرجێك بەشێك نەبووبن لە ململانێی ڕابردووی نێوان باڵەكان دروست بوون، نە ئەو حزبانەش، كە دەمێكیشە هەن خۆیان ئەبدەیت كردووەتەوە. من ئەمە بەهۆكاری بەردەوامیی ململانێی ناسرووشتی و وێرانكەری نێوان حزبەكانی دەسەڵات دەبینم. لە ئێستاشەوە بەشێك لە ئاكامەكانی ئەم ململانێیانەمان بینیوە هەر لە بوونی ئەو كەلێنە دەستووری و یاساییانەی لە عێڕاقی بەناو نوێدا لەپای ململانێی نێوان حزبەكان و دابەشبوونی دیسكۆرسی سیاسیاندا دروست بوون، تا دەگات بە لەدەستدانی پانتاییەكی فراوان لە خاكی كوردستان، دواجار ئەو بنكۆڵكردنانەی دادگای فیدڕاڵی بە سیاسەتێكی شۆڤێنییانە و پاڵپشتی ئەجێندایەكی دەرەكی و دەستخەڕۆیی و كینەی ناوەخۆ، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ دەرهەق بە هەرێم دەیانكات، لە ئەگەری بەردەوامبوونی ئەم سیاسەت و پرۆسەیەشدا، داهاتووی هەرێم دەكەوێتە بەر مەترسی. پوختەی قسان ئەوەیە كە لە هەموو كەلێنە كۆمەڵایەتییەكان كاریگەر و مەترسیدارتر ئەوەیە كە كورد بەو پێیەی نەیتوانیوە پچڕانێكی مێژوویی لەگەڵ مێژووی خۆیدا دروست بكات، لە ڕیزەكانیدا زۆر ماون لەوانەی بەو مەترسییانەی سەر هەرێم دڵخۆش و شاگەشكەن، لە كاتێكدا لێیان ڕوونە و دەشزانن ئەو ئاگرەی بەڕێوەیە، ئەوانیش دەسووتێنێت، كەچی هەر بە تاسەوە ئاواتی بۆ دەخوازن. ئەمەش وەك گرێ و نەخۆشییەكی دەروونی، كەلێنێكی دیكەیە و حزبی كوردی لە جیاتی كاڵكردنەوە و تێپەڕاندنی، كردوویەتی بە گرێ كوێرەیەك مەگەر سوپەرمانێك، دەنا زەحمەتە بە كەس بكرێتەوە.. لە كۆتاییدا دەمەوێ ئەو دوو بەیتەی تێكستێكی شاعیری ناوداری فەڵەستینی (مەحمود دەرویش) بە ناونیشانی (بیر لەوانیتریش بكەرەوە) بەبیریان بهێنمەوە، كە دەڵێت:

«لە ئامادەكردنی نانی بەیانیتدا، بیر لەوانیتریش بكەرەوە، خواردنی كۆترێكیش لەبیر مەكە. كە شەڕەكانیشت بەرپا دەكەیت، بیر لەوانیتریش بكەرەوە، ئەوانەشت لەبیر بێ، كە بەدوای ئاشتیدا وێڵن»