د.عومەر نورەدینی، جیا لەوەی مامۆستای زانكۆ و ڕاوێژكارە لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، لە هەمان كاتدا سیاسەتمەدارە و ئەندامی پەرلەمانی كوردستان بووە، یەكێكە لەو ئەكادیمیستە دیارانەی كوردستان كە بە قەڵەمێكی بەبڕشت و توێژەرێكی كارامە ناسراوە و دەنگێگی دیارە لە ناو كۆڕ و كۆڕبەندەكانی كوردستان و، ڕاشكاوانە و واقیعبینانە هەڵوێستی خۆی لەسەر پرسە نیشتمانی و نەتەوەیی و یاساییەكان دەخاتە ڕوو. لە گفتوگۆی ئەمجارەی «بازنەی گفتوگۆ (ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) بەمجۆرە بۆچوون و هەڵوێست و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستەڕوو.

 

 

ناونیشانی ئەم گفتوگۆیە «ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان»، گرینگە و جێگەی دەستخۆشییە كە بازنەی گفتوگۆی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەم هەموو دەستەبژێرە نیشتمانپەروەرەی بانگهێشت كردووە، هەروەها ڕاپۆرتێكی مەیدانیشی لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان ئامادە كردووە كە دیسان لە ڕاپۆرتەكەش چەندین دەستەبژێر لە دیدوبۆچوونی جیاوازەوە ئەم پرسەیان هەڵسەنگاندووە.

بەڕاستی پێش هەر شتێك دەمەوێت ئەوە بڵێم حەزم دەكرد لە بازنەی گفتوگۆ لەناو هۆڵەكە لەگەڵتان بەشدار بوومایە، بەڵام بە هۆی هاتنە پێشەوەی پابەندبوونێك نەمتوانی ئامادە بم، بۆیە بە ڕێگەی سكایب بەشداریتان لەگەڵ دەكەم.

بۆ ئەوەی لە سرووشتی ململانێی حزبی لە كوردستان تێبگەین، زۆر گرینگە هەندێك تایبەتمەندیی حزبی كوردی لەبەرچاو بگرین، یەكێك لە هەرە تایبەتمەندییە گرینگەكان، زەمەن و ساتی لەدایكبوونی حزبی سیاسییە لە كوردستان، حزبی سیاسی لە كوردستان پێش دامەزراندنی قەوارە و دامەزراوەی دەوڵەتی لە دایك بووە، واتە پێش ئەوەی ئێمە پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستانمان هەبووبێت، «حب»ی سیاسیمان هەبووە، ئەگەر ئەمە بەراورد بكەین بە ئەزموونی سەرهەڵدانی حزبی سیاسی لە ئەوورپا و تەنانەت لە ئەمریكاش دەبینین دوای ڕاگەیاندنی دەوڵەت و دامەزراندنی دامەزراوەكانی دەوڵەت ئەوجا حزبی سیاسی دروست بوون و فرەحزبی سەرهەڵدەدات. لێرەوە بەوە دەگەین كە لە وڵاتاندا حزب لە هەناوی دامەزراوەكانی دەوڵەت بەتایبەتی پەرلەمان لەدایك بووە، بەڵام لای ئێمە ڕێك بەپێچەوانەوە ئەوە پەرلەمان و حكومەتی كوردستانن كە لە هەناوی حزبی سیاسیی كوردستانی لەدایك بوون. نموونە یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ لەلایەن بەرەی كوردستانییەوە دانراوە.

لەلایەكی دیكەشەوە، ڕاستە لە هەندێك وێستگەی گرینگدا حزبی سیاسی لە كوردستاندا لە هەلومەرجێكی ناوخۆیی و بابەتی لەباری بۆ دروست بووە، بۆ ئەوەی وەك پێداویستییەك بە سرووشتی لەدایك ببێت، وەك ئەو بارودۆخە لەبارەی لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی بۆ دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان هاتە ئاراوە، بەڵام ڕاستییەكی تاڵ هەیە ئەویش ئەوەیە كە دیاردەی فرەحزبیی ئێمە لەكوردستان زیاتر زادەی ئینشیقاق و لەبەریەكترازان و پەرتبوونی حزبەكانە، نەك زادەی هەلومەرجێكی «سیاسی، كەلتووری، كۆمەڵایەتی، ئابووری» كە بە سرووشتی خۆی گەشەی كردبێت، لەمەش زیاتر ئەم لێكترازانانەی ناو حزبە سیاسییەكان زیاتر وابەستەی پڕۆژەی سیاسیی دەستەبژێرە سیاسییەكان بووە كە نەیانتوانیوە یەكتری قبوڵ بكەن، نەك ئەم لێكترازانانە لە ناو كۆمەڵگە سەری هەڵدابێت و لە دایك بووبێت.

تایبەتمەندییەكی دیكەی حزبی سیاسیی ئێمە، بە بەراورد لەگەڵ حزبی سیاسیی وڵاتانی دیكە، یان ڕاستتر بڵێم كۆمەڵگە دیموكراتییەكان، ئەوەیە كە حزبی سیاسی لای ئێمە كە لەدایك دەبێت، ئامانج و ئەركی سەرەكی بریتی بووە لە سەركردایەتیكردنی شۆڕش و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بۆ ڕەتكردنەوەی جەور و ستەمی داگیركاران و گەیشتنی نەتەوەیەكی ستەمدیدە بە ئازادی و ڕزگاری و مافەكانی خۆی، واتا حزبی شۆڕشگێڕ بووە، بەڵام لای وڵاتانی دیموكراسی حزب لەدایك بووە بۆ گەیشتن بە دەسەڵاتی سیاسی لە ڕێگای هەڵبژاردن، واتە حزبی هەڵبژاردن بووە، ئەم تایبەتمەندییەش لێكەوتەی خۆی هەبووە، بەتایبەتی بووەتە هۆی گەڵاڵەبوونی جۆرێك لە پەیوەندیی نێوان حزب وحكومەت كە لە وڵاتانی فرەحزبیی دیكە كەمتر بوونی هەیە. كاتێك لە هەرێمی كوردستان ڕاپەڕین ئەنجام دەدرێت لە بەهاری 1991 و پاشان هەڵبژاردن دەكرێت و دەبینە خاوەنی حكومەت و پەرلەمانی خۆمان و حزبە سیاسییەكانیش دەگەنە دەسەڵاتی سیاسی و بەڕێوەبردنی پەرلەمان و حكومەت، جۆرێك لە پەیوەندی لە نێوان حزبی سیاسی و دامەزراوە هەڵبژێردراوەكانی پەرلەمان و حكومەت دروست دەبێت، كە جیاوازە لە پەیوەندیی حزب و حكومەت لە وڵاتانی دیكە، ئەم جیاوازییەش ئەوەیە كە حزبی سیاسی لە ڕۆژئاوا ئامانج و ئەركی سەرەكیی شۆڕش و خەباتی ڕزگاریخوازی نەبووە، تەنیا ئەركی ئەوە بووە لە ڕێگەی سندوقەكانی دەنگدانەوە بگاتە دەسەڵاتی سیاسی، هیچ بۆشاییەكی دەوڵەت نەبووە هەتا حزب هەستێت بۆشاییەكانی دەوڵەت بە دامەزراوەی حزبی پڕبكاتەوە، بەڵام حزبی سیاسی لە كوردستان بۆشایی دەوڵەتی هەبووە و ناچار بووە بە دامەزراوەی حزبی ئەو بۆشاییانە پڕ بكاتەوە، لەم چوارچێوەیەدا كە دەگەڕێینەوە بۆ مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، دەبینین حزبی سیاسی كۆمەڵێك دامەزراوەی گرینگی وەك «دادگا، مەكتەبی عەسكەری، مەكتەبی پەیوەندییەكانی دەرەوە، مەكتەبی ئیدارە، مەكتەبی دارایی و .. هتد»، هەموو ئەو دامەزراوە گرینگانەی هەبووە، هەر بۆیە دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1992 كاتێك لە هەناوی حزبە سیاسییەكانەوە پەرلەمان و حكومەت لەدایك دەبێت، بۆ حزبە سیاسییەكان ئاسان نەبوو هەموو ئەو دامەزراوانەی كە لە نەبوونی دامەزراوەی شەڕعیی دەوڵەتی بۆ خۆیان دروست كردووە هەڵبوەشێننەوە و تێكەڵاوی دامەزراوە دەوڵەتییەكانی بكەن و بە مانای وشە دامەزراوەی دەوڵەتی حوكمڕانی بكات. ڕاستە حكومەت و پەرلەمانیان دروست كرد، بەڵام لە هەمان كاتدا حزبەكان دەستیان بە ژمارەیەك لە دامەزراوەكانی خۆیانەوە گرت و دەستبەرداریان نەبوون. هەر بۆیە زۆر گرینگە كار لەسەر ئەوە بكەین كە ئەم وەرچەرخانە لەنێوان حزب و حكومەت بێتە ئاراوە و حزبی سیاسی زیاتر حزبی هەڵبژاردن و گەیشتن بە دەسەڵات بێت لە ڕێگەی سندوقەكانی دەنگدانەوە و كاریگەرییە نەرێنییەكانی پەیوەندیی ئەو دوو جۆرە لە دامەزراوەی حزبی و حكوومی كەم بكرێتەوە، لە ئێستاشدا جێگەی خۆشحاڵییە كە هەوڵەكان لەگەڵ ئەوەی لەسەرخۆش دەڕۆن، بەڵام دەستی پێكردووە و كار لەسەر بەنیشتمانیكردنی هەیكەلی هێزەكانی پێشمەرگە بەردەوامە، لەناو حزبەكانیشدا هەست دەكرێت جۆڕێك لە وەرچەرخان دەستی پێكردووە، هەر بۆ نموونە لە سەردەمی خەباتی شاخدا، گرینگترین ئۆرگان كە حزبە سیاسییەكان بایەخی سەرەكییان پێ دەدا، ئۆرگانی مەكتەبی عەسكەری بوو، بەڵام ئێستا دەبیین بایەخی گرینگ و سەرەكی بۆ مەكتەب و بەشەكانی هەڵبژاردنە.

لایەنێكی دیكەی نەرێنی كە دیسان دەرهاویشتەی ئەم خەسەڵەت و تایبەتمەندییانەی حزبی سیاسی كوردییە، ئەوەیە كە لە هەندێك وێستگەی مێژووییدا، لەبەر ئەوەی ئەم فرەحزبییە زادەی لێكترازانە حزبییەكان بوون، بەداخەوە جۆرێك لە دابەشبوونی كۆمەڵایەتی، جوگرافی تەنانەت كەلتوورییشی بە دوای خۆیدا هێناوە و لە ئاكامی شەڕ و پێكدانانی حزبەكاندا هێندەی دیكە ئەم دابەشبوونانەی قووڵتر كردووەتەوە.

لەناو واقیعی ئەم خەسەڵەت و تایبەتمەندییانەی حزبە سیاسییەكان لە كوردستان دروستیان كردووە، پرسیارێك خۆی دەخاتەڕوو: ئایا ئەوەی پێوستە ئێمە بیری لێ بكەینەوە بۆ ئەوەی حزبە سیاسییەكان لەبری ئەوەی ببنە ئامرازێك بۆ قووڵكردنەوەی دابەشبوونەكان، ببنە ئامرازێك بۆ تەواوكاریی كۆمەڵایەتی، تەواوكاریی نەتەوەیی و تەواوكاریی دەسەڵاتی سیاسی، دەبێت چی بكەین؟

بە مەزندەی من و بە لەبەرچاوگرتنی واقیعی خۆمان، گرینگە هەوڵ بدەین لە خولی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان یاسایەك دەربكەین، كە لەپاڵ یاسای پارتە سیاسییەكان پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتی سیاسی و حزبە سیاسییەكان ڕێك بخاتەوە، بە شێوەیەك كار و چالاكیی حزبە سیاسییەكان نەبێتە جێگرەوەی ئەرك و چالاكیی دامەزراوەكانی وەك سەرۆكایەتیی هەرێم و حكومەت و پەرلەمان. بۆ نموونە، بەپێی یاسا سەرۆكی هەرێم لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە نوێنەری گەلی هەرێمی كوردستانە، لە حكومەتی هەرێمی كوردستان فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەمان هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی حزبە سیاسییەكانیش مەكتەبی پەیوەندییەكانی دەرەوەیان هەبێت؟ ئایا مەكتەبی پەیوەندییەكانی دەرەوە لەسەر ئاستی حزبەكان پێویستە؟ من وای دەبینم كە لەگەڵ بوونی قەوارەی سیاسی و دەستووری، كایەی پەیوەندیی دەرەكی ئەركی سەرەكیی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و پەرلەمانە، نەك حزبی سیاسی. دەكرێت حزبی سیاسی بەپێی ڕێبازی فكری و سیاسیی خۆی ببێتە ئەندامی كۆڕبەند و ڕێكخراوەكانی تایبەت بە حزبە سیاسییەكان، هەڵبەت ئەمەش بەپێی یاسا، بەڵام پێویست نییە مەكتەبی پەیوەندیی دەرەكی هەبێت.

خاڵێكی دیكەی گرینگ ئەوەیە هەوڵەكان چڕبكەینەوە بۆ ئەوەی دامەزراوەكانی حكومەت باشتر یەك بخەینەوە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە هێزی پێشمەرگەی كوردستانەوە هەیە، كە ئێستا كاری لەسەر دەكرێت و هەنگاوی باش نراون. دەبێت ئەم هەنگاوانە بەردەوام بن، ئەمەش لەبەر ئەوەی بەردەوامیی ئەم هەوڵانە دەبنە هۆی ئەوەی سوپایەكی یەكگرتووی نیشتمانیمان هەبێت و ببێتە مایەی دڵنیایی بۆ پاراستنی قەوارەی سیاسیی هەرێم، ئەگەر وابوو چیتر حزبە سیاسییەكان پێویستیان بەوە نابێت كە خۆیان خاوەنی هێزی چەكداری خۆیان بن.

دوایین خاڵ كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، یاسای حزبە سیاسییەكانی كوردستانە كە هەر دوای دامەزراندنی پەرلەمانی كوردستان ئەم یاسا گرینگە دەرچوو. ئەمە هەنگاوێكی زۆر باش بوو، بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین بە ڕێگەی یاسا سیستمی فرەحزبی لە وڵاتی خۆمان ڕێك بخەین، بەڵام چۆن هەموو هەنگاوێك لایەنی ئەرێنی و نەرێنی هەیە، ئەم یاسایەش لەو حاڵەتە بەدەر نییە و پێویستی بەوەیە لایەنە ئەرێنییەكانی بەهێز بكەین و چارەسەریش بۆ لایەنە نەرێنییەكان بدۆزینەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا پەرلەمانی كوردستان بە یاسا هەوڵی داوە ڕێكخستنی یاسایی بۆ فرەحزبی بكات، بەڵام بە بڕوای من هێشتا پێویستمان بەوەیە ڕێكخستنی یاسایی باشتری بۆ بكەین، هەروەها پێویستمان بە كاراكردنی یاسای پارەداركردنی حزبە سیاسییەكان (قانون تمویل الاحزاب)، بەتایبەتی ئەم پارەداركردنە لە قۆناغی بەڕێوەچوونی پرۆسەكانی هەڵبژاردندا زۆر گرینگە بۆ ئەوەی حزبەكان ناچار نەبن بۆ دابینكردنی خەرجی هەڵبژاردن، ڕوو لەلایەنی دەرەكی و ناوخۆیی دیكە بكەن. لەوەش زیاتر پێداچوونەوە بەیاسای حزبە سیاسییەكان پێویستە، لە هەموو دنیا یەكێك لە ئەركەكانی حزبی سیاسی پەروەردە و پێگەیاندنی سیاسییە، بۆ باشتر ڕێكخستنی ئەم پەروەردە و پێگەیاندنە ڕێكخستنی یاسایی پێویستە و شێوازی پەرەوەردەكردنی ئەندامانی حزبیش دەبێت لەسەر بنەمای پەروەردەیەكی نیشتمانی بێت، بەڵام ئایا ئێستا وایە؟ زەحمەتە بە دڵنیاییەوە بڵێین بەڵێ. بەداخەوە لە ئێستادا هەر حزبێكی سیاسی بە كەیفی خۆی كادر و ئەندامانی خۆی پەروەردە دەكات، بەبێ ئەوەی بزانرێت ئەو بەرنامەیە چییە و كۆمەڵگە بەرەو چ ئاراستەیەك دەبات.

ئەم هەنگاوانە زۆر گرینگن، بەڵام پێویستی بە هەماهەنگی و هاریكاری هەموو لایەك هەیە. دەبێت هەموو لایەنەكان پابەندی یاسا بن تا بتوانرێت ئەو وەرچەرخانە كاریگەرەی لە ناو فرەحزبیی وڵاتی خۆمان دروست بووە، بە ئاراستەیەك بڕوات كە لەگەڵ دەستگرتن بە خەباتی ڕزگاریخوازییەوە سەرەنجام حزبی سیاسیی كوردستانی بكاتە حزبی دەنگدان و هەڵبژاردن.