د.سەباح سوبحی، ئەندامی لێژنەی نەوت و گازی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە و، پسپۆڕە لە زانستە سیاسییەكان و شارەزایە لە كاروباری حزبە سیاسییەكان و فرەیی سیاسی لە كۆمەڵگە و شێوازی ڕێكخستنی ئەو فرەییە. لە گفتوگۆی ئەم جارە (ململانێی حزبی و ئایندەی هەرێمی كوردستان) بە شێوەیەكی ئەكادیمی و زانستییانە كەموكورتییەكانی فرەیی سیاسی لە عێراق و هەرێمی كوردستانی دەستنیشان كرد و، وێرای ئەوەی چەندین پێشنیار و میكانیزمی بۆ چارەسەركردنی گرفتەكان پێشكەش كرد، بەم جۆرە دید و بۆچوونەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

 

ئەم تایتڵە (ململانێی حزبی و ئایندەی كوردستان) تا بڵێی گرنگە بۆ ئەوەی گفتوگۆیەكی ڕاشكاوانەی لەسەر بكەین و ڕای خۆشمانی لەسەر دەرببڕین، تاكو بتوانین هەندێك لە كەلێنەكان دەستنیشان بكەین، كە لە ناو سیستمی فرەحزبی لە كوردستاندا دروست بووە.

وەك سەرەتایەك ئێمە دەبێت باش بزانین، پرسی سیستمی فرەحزبی بناغەكەی ڕاستییەكە و لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئایا دەسەڵات یەك كوتلەیە، یان لە پرۆسەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكاندا ئەویش دەبێت بە چەند لقێك، ئەم چەمكە چەندین توێژینەوەی گرنگی لەسەر ئاستی جیهان لەسەر كراوە و چەندین بیروبۆچوونی جیاوازی هزری و فەلسەفی لە هەناوی خۆیدا كۆكردووەتەوە، بەڵام هەموو بیروبۆچوونە جیاوازەكان لەسەر سیستمی فرەحزبی لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا خۆی لەوەدا چڕ دەكاتەوە، كە نابێت ململانێی حزبی سیاسی بۆ گەیشتن بە دەسەڵاتەكانی ناو سیستمەكە لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی گەل و نیشتماندا پێچەوانە بێت، ئەمەش بەو مانایەی حزبە سیاسییەكان مافی خۆیانە بە شێوەیەكی تەندروست ململانێی گەیشتن بە دەسەڵات و كۆكردنەوەی دەنگ بكەن، بە مەرجێ دژی بەرژەوەندییە باڵاكانی گەل و وڵات نەبێت، لەم ڕوانگەیەوە ئێمەش دەبێت هەڵسەنگاندن بۆ سیستمی فرەحزبیی خۆمان بكەین، هەم لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و هەم لەسەر ئاستی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش، بەداخەوە كە لەسەر لۆژیكێك هەڵسەنگاندن بۆ خۆمان دەكەین كە هەم لەسەر ئاستی كوردستان و هەم لەسەر ئاستی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش، لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی گەل و قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان یەك ناگرێتەوە، تەنانەت زۆر جاریش دژی ڕادەوەستێتەوە.

شتێكی حاشاهەڵنەگرە كە بەشداریی سیاسی پێویستی بە فرەحزبی هەیە، بەڵام ئەو فرەحزبییەی لە كوردستان هەیە لەسەر بنەمایەكی مێژوویی ساغڵەم دروست نەبووە، كە ڕاپەرینی بەهاری 1991 سەری هەڵدا و حزبەكان هاتنەوە بۆ ناو شارەكان، جگە لە شەرعییەتی حزبە سیاسییەكان هیچ شەرعییەتێكی دیكە نەبووە، بۆیە حزب بووە جێگرەوەی سیستمی سیاسی و كاری یاساییشی كردووە، بەتایبەتی دوای ئەوەی ڕژێمی بەعس دامەزراوەكانی لە كوردستان كشاندەوە، بەرەی كوردستانی یاسای ژمارە 1 و 2ی بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمان و ڕێبەری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان دەركرد و، لە ئاكامی ئەو هەڵبژاردنەدا پەرلەمان و حكومەتمان دامەزراند، بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو دامەزراندنی دامەزراوە شەرعییە دەوڵەتییەكان هەڵبگرین، بەڵام ئەم هەنگاوە وەك پێویست نەبوو، لەبەر ئەوەی وێڕای ئەوەی پەرلەمان و حكومەتیشمان دامەزراند، بەڵام هەر لە سەرەتاوە حزبی سیاسی لە پەرلەمان و حكومەت بەهێزتر بوون و، دەمانبینی كە حزبی سیاسی دەستوێوەردانیان لە هەموو دامەزراوەكانی حكومەتدا دەكرد، بە كردەیی ئەوە حزب بوو حوكمڕانیی دەكرد، نەك حكومەت، ئەمەش پێچەوانەی تەواوی ئەو دەوڵەتانەیە كە سیستمی دیموكراتی پیادە دەكەن، لەبەر ئەوەی لە سیستمی دیموكراتیدا سیستمە سیاسییەكە سەرچاوەی شەرعییەتدانە بە حزبی سیاسی، بەڵام لە كوردستان وای لێ هاتووە حزبی سیاسیی شەرعییەت دەدات بە سیستمە سیاسییەكە.

سەبارەت بە سەرهەڵدانی فرەحزبی، یان پێویستیی دروستبوونی حزبی سیاسیی دیكە لە كۆمەڵگەدا، زانای بەناوبانگی زانستی سیاسەتی ئەمریكی (گابریل ئەلمۆند) لەسەر ئەم فیكرە تیۆرێكی هەیە و دەڵێت: «ژیانی فرەحزبی لە پێكنەهاتن و بوونی كێشە لەسەر كێشەكانی كۆمەڵگە هاتووەتە ئاراوە، بۆ بەڕێوەبردنی ئەم پێكنەهاتنە دوو چەمكی بنەڕەتیمان هەیە بۆ ڕێكخستنی:

یەكەمیان: كێبڕكێ (Competition) و دوومیان: كێشە و پێكنەهاتن (Conflict)، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە ئەم دوو چەمكە تا چ ڕاددەیەك لە یەكتری نزیكن، بەڵام ئێمە كامیان هەڵدەبژێرین بۆ ئەوەی سیستمی فرەحزبیی خۆمانی پێ ڕێك بخەینەوە؟

ئەگەر سەرنج بدەین، دەوڵەتانی ڕۆژئاوای دیموكراتی بۆ ڕێكخستنی ژیانی فرەیی سیاسیی خۆیان یەكەمیان هەڵبژاردووە (كێبڕكی-Competition)، كە تیایدا لە هەڵبژاردنەكاندا كێبڕكێ لەسەر بەدەستێهێنانی زیاتری كورسییەكانی پەرلەمان دەكەن، بۆ ئەوەی بتوانن حكومەت پێك بهێنن، ئەمە شێوازێكی زۆر ئاسایی و هاوچەرخانەیە، بەڵام ئێمە دووەممان هەڵبژاردووە، كە ئەویش (پێكنەهاتن و كێشەیە -Conflic)، ئەمە دەبێتە كێشەی سیاسی و داخستنی دەرگای دیالۆگ و پێكەوە كارنەكردن و دروستبوونی كێشە لەسەر شێوازی بەڕێوەبردنی پرۆسەی حوكمڕانی، بەمەش كێشەكان بە چارەسەرنەكراوی كەڵەكە دەبن و سەرەنجامیش هاووڵاتی هەست دەكات، هیچ بەرژەوەندییەكی نییە كە بەشداریی هەڵبژاردنەكان بكات و، بایكۆتی پرۆسەكانی هەڵبژاردن دەكات.

لەم ڕوانگەیەوە ئەگەر سەرنج بدەین، دەبینن ئەو بۆشاییەی نێوان دەنگدەر و دەسەڵات لە عێراق و هەرێمی كوردستان زۆر فراوان بووە، لەوانەیە هەتا ئێستاش هەرێمی كوردستان باشتر بێت لە عێراق، بەڵام لە هەندێك پارێزگای عێراق ئەم بۆشاییەی نێوان دەنگدەر و دەسەڵات بە ئاستێك فراوان بووە، هاووڵاتیان بە ڕێژەی 6% بەشداریی هەڵبژاردنەكانیان كردووە، ڕاستە لە هیچ دیموكراتییەكی جیهاندا ڕێژەی بەشداریكردن بۆ شەرعییەتدان بە هەڵبژاردنەكان دیاری نەكراوە و، ئەو جۆرە لە قەڵەم دراوە كە دەنگدان مافی هاووڵاتیانە، ئەوجا ئەو مافە پیادە دەكات، یان نا ئەوە پرسێكە پەیوەندیی بە خودی تاكەكەوە هەیە.

حاڵەتێكی دیكە ناساغڵەمیی فرەحزبی لە هەرێمی كوردستاندا، پەیوەندی بە یاسای حزبە سیاسییەكانەوە هەیە، پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی 1993 یەكەمین یاسای حزبە سیاسییەكانی پەسەند كرد، كە ئەویش یاسای ژمارە 17ی ساڵی 1993 یە، ئەم یاسایە بۆ ئەو كات بە یەكەمین یاسای دیموكراتی بۆ ڕێكخستنی حزبە سیاسییەكان دادەنرا، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو، لە مێژووی دامەزراندنی عێراقەوە یاسایەكی لەو جۆرە دەرنەچووبوو كە بەو ئاستە دیموكراتی بێت بۆ ڕێكخستنی فرەحزبی لە وڵاتدا، ئەم یاسایە یاسایەكی زۆر سادەیە و هەتا ئێستا دوو جار لە ساڵانی 1997 و 2003 هەموار كراوەتەوە و لە ساڵی 2014 پرسی پارەداركردنی حزبەكان (تمویل الاحزاب) چارەسەر كرا، بەڵام هەتا ئێستا ئەم بڕگەیە كاری پێ نەكراوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەم بڕگەیەی پارەداركردنی حزبەكان گەورەترین كێشەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر حكومەت پارەی نەدا بە حزبەكان، ئەوە حزب دەگەڕێت و داوا لە حزبێكی دیكە دەكات، كە داوای پارەشی لێ كرد، ئەوا ئۆتۆماتیكی ئەو حزبە دەبێتە پاشكۆی حزبەكەی دیكە.

لەم یاسایەدا پرسی پارەدان بە حزبەكان بە چەندین شێوە چارەسەر كراوە، یەكەمین جار پارە دەدرێت بە حزبەكان بەپێی ژمارەی ئەو كورسییانەی لە پەرلەمان بەدەستیان هێناوە، هەروەها ئەم پارەیە ئەو حزبانەش دەگرێتەوە كە بە ڕێژەی 40%ی دەنگیان بۆ بەدەستهێنانی یەك كورسیی پەرلەمان هێناوە، یان ئەو حزبانەی لەم خولەی پەرلەماندا كورسییان بەدەست نەهێناوە و 40%ی دەنگی كورسییەكیشیان بەدەست نەهێناوە، بەڵام لە خولەكانی پێشووی پەرلەماندا كورسییان هەبووە.

كێشەی سەرەكیی یاسای حزبە سیاسییەكانی كوردستان ئەوەیە كە ئێمە لە كوردستان دەستوورمان نییە و، هێزی دەستووری نییە، بەڵام لە یاسای حزبە سیاسییەكانی عێراق ژمارە 36 ساڵی 2015، پشتی بە دوو ماددەی دەستووری بەستووە، كە یەكەمیان ماددە 14 (مافی بەشداریكردن، هەروەها ماددەی 3 مافی دامەزراندنی حزبی سیاسی).

پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر بەراوردكارییەك لەسەر ڕێكخستنی فرەیی سیاسی لە نێوان فرەیی سیاسیی هەرێمی كوردستان و فرەیی سیاسیی عێراقدا بكەین و بپرسین كامیان باشتر ڕیك خراوە؟ بێگومان ئێمە زۆر بە وردی لە هەڵبژاردنی ڕابردووی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا هەڵوەستەمان لەسەر كرد و تێبینی ئەوەمان كرد، هێز و لایەنە سیاسییە عێراقییەكان زۆر پشتیان بە كەسێتیكردن (الشخصنة) بەستبوو، ئەمەش بەو مانایەی لەسەر هەر لافیتەیەكی هەڵبژاردنی لایەنە سیاسییەكان وێنەی كەسی یەكەمی حزبەكە لەگەڵ كاندیدكە هەبوو، ئەمەش واتە پیرۆزكردن و گەورەكردنی كەسی یەكەمی حزب، كە ئەمەش دژی پرانسیپەكانی دیموكراتییە، بەڵام لە ناو هێز و لایەنە سیاسییە كوردستانییەكاندا كە لە پارێزگاكانی عێراق بەشداریی ئەم هەڵبژاردنەیان كرد، دەمانبینی بانگەشەكان لەسەر بنەمای بەرنامەی هەڵبژاردن بوو، كە ئەمەش لەگەڵ پرانسیپەكانی سیستمی دیموكراتیدا یەك دەگرێتەوە.

لێرەوە ئەگەر ئاماژەیەك بە چارەسەرەكان بكەین، بە دیدی من گرینگە گرفتەكە وەك خۆی دەستنیشان بكەین و، میكانیزم و پێشنیاری گونجاو بۆ چارەسەرەكان بدۆزینەوە بەم جۆرە:

-      چارەسەركردنی كێشەكانی فرەحزبی و ڕێكخستنەوەی بە شێوەیەكی تەندروست، پێویستی بە دەستوور هەیە و دەستوور زۆر زۆر گرینگە و ئێمە دەستوورمان نییە.

- هەڵسووڕان و پیادەكردنی كاری حزبی پێویستی بەوەیە حزبە سیاسییەكان ڕێك بكەون و شێوازی كاری حزبایەتییان هاودژی لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی گەل و قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان دروست نەكات، لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا پشتگیری لە یاسایەك نەكەن، كە ئامانجی یاساكە بۆ بچووكردنەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستانە.

- پێویستە پێداچوونەوە بە یاساكانی ئێستاماندا بكەین، بزانین تا چەند یاسای حزبە سیاسییەكان جێبەجێ دەكرێت، بەتایبەتی لە ڕووی دامەزراندنی حزبی سیاسی و پارەدان بە حزبە سیاسییەكان.