«بۆچی دیمانەكەی تاكەر كارلسۆن لەگەڵ فلادیمێر پوتین بە شتێكی سەرەكی بۆ هەردوولا (رۆژئاواو ڕووسیا) دادەنرێت؟ دەمەوێت وەڵامی ئەم پرسیارە بە سادەیی بدەمەوە و دەڵێم: لەم دیمانەیەدا كارلسۆن بووەتە چەقی هەردوو لایەنی هاودژ لە كۆمەڵگەی ڕووسیادا، لایەنێكیان ئایدیۆلۆژیستە نیشتمانپەروەرەكانن، كە پشتگیریی پوتین و شەڕەكەی دەكەن لەگەڵ ئۆكرانیا، لایەنەكەی دیكە دەستەبژێرێكن كە بانگەشە بۆ شێوازی ژیان و بەهاكانی ڕۆژئاوا دەكەن. ئایدیۆلۆژیستە نیشتمانپەوەرەكان زۆر بە سادەیی تاكەر كارلسۆن وەك یەكێك لە خۆیان لە قەڵەم دەدەن. كارلسۆن كەسێكی نەرێتی و پارێزگار و ڕاستڕەوە و بەرهەڵستكارێكی بەهێزی لیبڕاڵیزمە. پێدەچێت ئەمە نوێنەری سەدەی بیست و یەكەمی ڕاسترەوەكان بێت بۆ قەیسەری ڕووسی، بەڵام هەتا ئێستا پوتین لە زۆر حاڵەتدا تێكەڵاویی نوێنەرە دیارەكانی سەربازگەی پارێزگارانی ڕۆژئاوای نەكردووە. بە ڕاشكاوی، ئێمە لە حاڵەتی شەڕداین لەگەڵ ڕۆژئاوای لیبڕاڵی، خۆ دەبێت لانیكەم پەیوەندییەكی دۆستانەمان لەگەڵ ڕۆژئاوای پارێزگار هەبێت. كارلسۆن كەسایەتییەكی سیمبولییە، لە ئێستا سیمبولێكی سەرەكیی ئەمریكایە كە سەرۆك جۆ بایدن و لیبڕاڵیزم و گلۆبالیزم ڕەت دەكاتەوە و، ئامادەیە دەنگ بە سەرۆكی پێشووی ئەمریكا (دۆناڵد ترەمپ) بدات. كارلسۆن و ئیلۆن ماسك و گریك ئابوت حاكمی تەكساس، كە لە ئاسۆدا وا دیارە، دەم وچاوە دیارەكانی شۆڕشی ئەمریكان بۆ كۆتاییهێنان بە لیبڕاڵیزم».

بەشێك لە وتاری «تاكەر و پوتین و كۆتایی جیهان»ی فەیلەسووفی ڕووسی ئەلكسەندەر دوجین، كە وەك كۆمێنێتێك لەسەر دیمانەكەی تاكەر لەگەڵ پوتین نووسیویەتی.

 

 تاكەر كاڕلسۆن . ڕۆكێتەكەی پوتین

لە بەرەبەیانی هەینی جیهانی هەژاند

تاكەر كارلسۆن، هەتا چەند مانگێك پێش ئێستا یەكێك بوو لە ڕێپۆرتەرە دیارەكانی تەلەفزیونی فۆكس نیوزی ئەمریكی و یەكێكە لەو ڕۆژنامەنووسانەی كە داكۆكیكاری سەختی ڕەفتارەكانی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی پێشووی ئەمریكا بوون، دوای ترەمپیش هەر لەسەر ڕەوتە توند و ڕاستڕەوییەكەی بەردەوام بوو، بۆیە كەناڵی فۆكس نیوز لە كارەكەی دووریان خستەوە، بەڵام كارلسۆن لەسەر كارە ڕۆژنامەوانییەكانی خۆی بەردەوام بوو و ئەو دیمانەی ئەنجامی دەدا بە ڕێگەی تۆڕی «X» تویتەری پێشوو بڵاوی دەكردنەوە و، لەو ماوەیەی كە لە فۆكس نیوز دوور خرایەوە، بەرنامەی داڕشت، بۆ ئەوەی دیمانەیەكی تایبەت لەگەڵ فلادیمیر پوتینی سەرۆكی ڕووسیا ڕێك بخات. ئەمە لە كاتێكدا لە دوای شوباتی 2022 كە سوپای ڕووسیا هێرشی كردە سەر ئۆكرانیا، فلادیمیر پوتین هەموو ئەو دیدارانەی ڕەت كردووەتەوە كە لەلایەن كەناڵەكانی ڕۆژئاواوە داوای لێكراوە، بەڵام ئەمجارەیان داواكەی كاڕلسۆنی پەسەند كرد و لە ڕۆژی 6ی شوبات لە كۆشكی كرملین دیمانەكەی لەگەڵ فلادیمیر پوتین ئەنجامدا و بەرەبەیانی 9ی شوباتی 2024 لە پەیجی خۆی لە «X» بڵاوی كردەوە. هەر لە كاتژمێری یەكەمی بڵاوكردنەوەی ئەم دیمانەیە 100 ملیۆن كەس بینەری بوون و پاشانیش لەسەر ئاستی دەوڵەتی ڕووسیا ماریكتێنگێكی گەورەی بۆ كرا، تەلەفزیۆنی فەرمی ڕووسیا «RT» بە زمانی ئینگلیزی و عەرەبی لە هەمان كاتدا ڕاستەوخۆ بڵاویان كردەوە. ئەم دیمانە ڕۆژنامەوانییە بە ئاستێك كاردانەوە و دەنگدانەوەی لەناو تەواوی میدیاكانی جیهان بەگشتی و میدیاكانی ئەمریكا بەتایبەتی هەبوو، كە ڕەنگە ئەگەر پوتین ڕۆكێتێكی كیشوەربڕی ئاراستەی واشنتۆن، یان لەندەن بكردایە، هێندە دەنگدانەوەی گەورەی نەدەبوو.

گرینگی و دەنگدانەوەی ئەم دیمانەیە لەوەدا بوو، كە دوای ئەنجامدانی دیمانەكە لە 6ی ئەم مانگە، كاتەر كاڕلسۆن تیوتێكی خۆی لەگەڵ وێنەیەكی پوتین لە تۆڕی «X» دانابوو، ناوەڕۆكی دیمانەكەی بەوە وەسف كردبوو: «ئامانجی سەرەكی لەم دیمانەیە ئەوەیە بۆ ئەوەی ڕۆژئاوا بەگشتی و كۆمەڵگەی ئەمریكا بەتایبەتی بزانن لە ڕووسیا و ئۆكرانیا چی ڕوو دەدات.»

فلادیمێر پوتینیش زۆر بە باشی ئەم دیمانەی قۆستەوە بۆ ئەوەی پەیامەكانی خۆی بۆ كۆمەڵگەكانی ڕۆژئاوا و ئەمریكا بنێرێت، بەتایبەتی كە زۆر بە ڕاشكاوی دەزانێت، باڵی توندڕەوی ڕاستڕەوەكان لە ڕۆژئاوا و ئەمریكا لە هەڵكشاندایە و، ئومێدی گەورەی فلادیمیر پوتینیش گەڕانەوەی دۆناڵد ترەمپە بۆ سەرۆكایەتیی ئەمریكا و بردنەوەی هەڵبژاردنەكانی مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵ (2024).

لەم دیمانەیەدا سەرۆكی ڕووسیا چەندین پەیامی گرینگی ئاراستەی ڕۆژئاوا و ئەمریكا كرد كە ئاماژە بە هەندێكیان دەكەین:

1- ڕۆژئاوا خەریكە دەگاتە ئەو قەناعەتەی شكستی ڕووسیا مەحاڵە.

2- جیهان گۆڕانكاری بەسەردا دێت، ئەمە بە چاوپۆشین لەوەی تەنگژەی ئۆكرانیا چۆن كۆتایی دێت.

3- دەبێت جیهان یەكگرتوو بێت و ئاسایش هاوبەش بێت و تەنیا خزمەتی یەك لای بە تەنیا نەكات.

4- لە ئێستادا یاسا نێودەوڵەتیەكان پێویستیان بە هەمواركردنەوە هەیە، لەبەر ئەوەی هاوسەنگیی هێز گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە.

5- ئابووریی ڕووسیا سەرباری هەموو سزاكان، ئێستاش ئابووریی یەكەمە لەسەر ئاستی ئەوروپا.

6- پەیوەندیی نێوان من و دۆناڵد ترەمپ (سەرۆكی پێشووی ئەمریكا) پەیوەندییەكی كەسی بوو.

7- ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەوڵەتێكی ئاڵۆزە ئاسان نییە بزانرێت كێ بڕیار دەدات، یان دروستی دەكات.

8- بەكارهێنانی دۆلار لە تەنگژە سیاسییەكاندا گەورەترین هەڵەی ستراتیژیی سەركردەكانی ئەمریكایە.

9- من تێناگەم بۆچی دەبێت لەسەر سەربازانی ئەمریكی فەرز بكرێت، بێن و لە ئۆكرانیا بجەنگن كە هەزاران كیلۆمەتر لە وڵاتەكەی خۆیانەوە دوورە؟

10- زۆر قورسە بەسەر شەڕی پڕوپاگەندە لەسەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەركەوتوو بین، لەبەر ئەوەی كۆنتڕۆڵی هەموو دەزگاكانی ڕاگەیاندنی لە جیهاندا كردووە.

11- پێشنیارمان كرد، ڕووسیاش ببێتە بەشێك لە هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی، بەڵام داواكەیان ڕەت كردینەوە.

12- ئۆكرانیا دروستكراوی سەردەمی ستالینە.

13- من هیچ شتێكی مێژووییم دانەهێناوە، ئەوەی دەیڵێم دیكۆمێنتە و دەتاندەمێ.

14- ناتوانین داهێنانەكانی ئیلۆن ماسك «زیرەكیی دەستكرد» ڕابگرین، بەڵام دەتوانین تێگەیشتنی لەگەڵ دروست بكەین.

15- مانای ئۆكرانیا بە زمانی ڕووسی واتە ئەو خەڵكانەی لە دەوروبەری سنوورەكان دەژین.

16- ئێمە دانوستاندن ڕەت ناكەینەوە، بەڵام ئۆكرانیا تەنیا ئەوە جێبەجێ دەكات كە ئەمریكا داوای لێدەكات و ئامادە نییە بۆ كۆتاییهێنان بەم شەڕە.

ئەم پەیامانەی فلادمیر پوتین لەم كاتەدا، هاوكاتە لەگەڵ گرێدانی كۆنفڕانسی ئاسایشی جیهانی میونشن كە لە ڕۆژانی 16-18ی ئەم مانگە لە ئەڵمانیا بەڕێوە دەچێت. ئەم كۆنفڕانسە ساڵانە بە سەدان سەرۆك و سەرۆك حكومەت و بیرمەندان و بەرپرسانی جیهانی كۆدەكاتەوە و باس لە ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەكەن، كە بێگومان شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا سەرتۆپی هەموو باسەكانی ئەم كۆنفڕانسە دەبن، هەموو جیهانیش گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی وەرچەرخانی گەورە بەڕێوەیە و هیچ لایەك ناتوانێت بەر بەو گۆڕانكارییانە بگرێت و پوتین گوتەنی «دەبێت ئەو وەرچەرخانانە بەڕێوەببرێن و هەوڵ بدرێت لێیان تێبگەین».

 شەڕەكان دووبارە سیستمی جیوپۆلتیكی جیهان دادەڕێژنەوە

چۆن سەقامگیری بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە؟

فلادمیر پوتین، لە دیمانەكەیدا بە جیهانی ڕاگەیاند، جارێكی دیكە ئەوروپای دوای 20ی شوباتی 2022، ئەوروپای پێش ئەو بەروارە نابێت و هاوسەنگیی هێز گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و، دەبێت یاسا نێودەوڵەتییەكان هەموار بكرێنەوە و هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسیش بژارەی لەبەر دەستە، ددان بە خاكە تازەكانی ڕووسیادا بنێت و جیهانێكی دیكە بونیاد بنێننەوە.

لەسەر ئاستی شەڕ و تەنگژەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش، هەر دوو ئەكادیمیستی پسپۆڕ لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، (ماریا فەنتابی كە سەرۆكی پڕۆگرامەكانی دەریای ناوەڕاست، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پڕۆگرامەكانی ئەفریقایە، لە سەنتەری كاروباری نێودەوڵەتی لە ڕۆما، هەروەها ڤەلی نەسر كە پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانە لە ئامۆژگای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی جۆن هۆپكین و لەمەش زیاتر لە ماوەی ساڵانی 2009-2011 گەورە ڕاوێژكاری نوێنەری تایبەتیی ئیدارەی ئەمریكا بووە بۆ پەیوەندییەكانی پاكستان و ئەفغانستان)، ئەم دوو پسپۆڕە گەورەیە لە دوایین ژمارەی گۆڤاری فۆرین ئەفێرز، توێژینەوەیەكیان بە ناونیشانی «ئەو شەڕەی سەرلەنوێ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست دەكاتەوە. ئەمریكا چۆن دەتوانێت لەناو ئەم هەرێمە وەرچەرخاوەدا سەقامگیری بكاتەوە؟»

ئەم دوو پسپۆڕە لەم توێژینەوەیەدا زۆر بە تەواوی سكێچە تازەكانی ئەو وەرچەرخانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان كێشاوە و ڕاشكاوانە ئەو ڕاستییانەیان خستووەتە بەردەم ئیدارەی ئێستای ئەمریكا و جەخت لەوە دەكەنەوە «ئەو دید و تێڕوانین و ستراتیژەی ئەمریكا پێش شەڕی 7ی تشرینی یەكەمی 2023ی نێوان حەماس و ئیسرائیل لە غەززە، بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیبوو و، پێی وابوو دەتوانن بە گرێدانی هاوپەیمانیی سەربازی لەگەڵ عەرەبستانی سعودی و گرێدانەوەی ئەم هاوپەیمانییە بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی سعودیە بە شێوەیەكی فەرمی لەگەڵ ئیسرائیل، پاشانیش دروستكردنی ڕێڕەوی بازرگانی بە گرێدانەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هیندستانەوە لە ڕێگەی ئیسرائیل و سعودیەوە و، پاشانیش هەوڵەكانی بۆ چارەسەركردنی كێشەی فەلەستین، ئەوا لە دوای 7ی تشرینی یەكەمی 2023، هیچ كام لەو كێشە و گرفتانە بەو ستراتیژە كۆنە چارەسەر ناكرێت و دەبێت ئەمریكا خۆی بۆ ئامادەكردنی دیدوتێڕوانین و ستراتیژیەتی تازە ئامادە بكات، بۆ ئەوەی بتوانێت لەگەڵ ئەم ناوچە گڕگرتووەدا مامەڵە بكات».

لایەنێكی دیكە لەناو ئەم وەرچەرخانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە سیاسەت و ستراتیژیەتی ئەمریكای دوای 7ی تشرینی یەكەمی 2023 پەك خستووە، ئەوەیە كە بۆ یەكەمین جارە لە دوای دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە، بەرەیەكی ئیسلامیی سوننە و شیعەی یەكگرتوو لەسەر شەڕی غەززە دروست دەبێت و سیاسەتی ڕەهای ئەمریكا بۆ پشتگیریی ئیسرائیل ڕەت دەكەنەوە، ئەمەش وەك پڕۆفیسۆر تۆبی ماتیشن، ئوستادی ئیسلامی گلۆباڵی لە زانكۆی بیرستۆڵ لە وتارێكدا بە ناونیشانی «چۆن شەڕی غەززە دووبارە یەكگرتنی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست كردووە؟ . گەورەترین تەحەددی بۆ ئەمریكا ئەو بەرە تازە ئیسلامییەیە كە لە ناوچەكەدا دروست بووە».

پڕۆفیسۆر ماتیس دەڵێت: لە ساڵانی حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو و لە ڕێگەی ئەو فەلەستینییانەی دوای شەڕی ساڵی 1967 بۆ لوبنان ئاوارە بوون، لە ڕێگەی شیعەی لوبنانەوە پەیوەندییەكیان لەگەڵ ئاراستەی ئایەتوڵڵا خومەینی بۆ دامەزراندنی كۆماری ئیسلامی دروست كرد، هەر بۆیە دوای ئەوەی ڕژێمی شا ڕووخا و ئایەتوڵڵا خومەینی گەیشتەوە تاران، زۆر بە گەرمی پێشوازی لە خوالێخۆشبوو یاسر عەرەفات سەرۆكی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین و ئیخوانەكان كرد و، بۆ ڕۆژی پاشتر باڵیۆزخانەی ئیسرائیلی تەسلیمی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین كرد، بۆ ئەوەی باڵیۆزخانەی فەلەستین لە كۆماری ئیسلامیدا دابنێن، بەڵام لەگەڵ هەڵگیرسانی شەڕی عێراق – ئێران، ڕاستەوخۆ یاسر عەرەفات و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین لایەنگریی خۆیان بۆ عێراق و ئەو دەوڵەتە عەرەبییانە پیشاندا كە لایەنگری عێراق بوون لە شەڕەكەدا و بە ئاشكرا ڕایگەیاند كە پشتگیریكردن لە عێراق لەپێشترە وەك لە لایەنگریكردنی ئێران لەو شەڕەدا، لەو كاتەوە و تا ئێستا بارودۆخێك نەهاتووەتە پێشەوە كە لەسەر پرسێكی دیاریكراو شیعە و سوننە لەسەر یەك هەڵوێست بن.

لەسەر شێوازی ناپەسەند و هەڵەی سیاسەت و ستراتیژیەتی ئەمریكا لەگەڵ دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا، پسپۆڕان ئاماژە بەوە دەكەن، ئەمریكا نەیتوانیوە بە باشی مامەڵە لەگەڵ هاوپەیمانەكانی بكات و، وەك پێویست پشتگیرییان بكات و بیانپارێزێت، لەمەش زیاتر پسپۆڕان جەخت لەوە دەكەنەوە، ئەو سیاسەت و ستراتیژەی كۆماری ئیسلامی لەسەر ئاستی ناوچەكە پیادەی دەكات، زۆر لە سیاسەت و ستراتیژیەتی ئەمریكا سەركەوتووتر بووە، كۆماری ئیسلامیی ئێران جیا لەوەی زۆر بە سەركەوتوویی توانی ئەو ئەڵقەی گەمارۆ دیپلۆماتییە بشكێنێت كە ئەمریكا ئامانجی ئەوە بوو لە ڕێگەی دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی لە كەنداو و وڵاتانی عەرەبی دروستی بكات، ئێستا كۆماری ئیسلامیی ئێران باڵیۆزخانەی لە ڕیاز هەیە و بەپێچەوانەوەش سعودیە باڵیۆزخانەی لە تاران هەیە، لەمەش زیاتر لەسەر بانگهێشتنامەی جێنشینی پادشای سعودیە (محەمەد بن سەلمان)، ئیبراهیم ڕەئیسی سەرۆك كۆماری ئێران سەردانی ڕیاز دەكات و بەشداری لە كۆنگرەی دەوڵەتانی ئیسلامی دەكات، سعودیەش ئێستا مەترسیی هێرشی ڕۆكێتەكانی چەكدارە حوسییەكانی لەسەر نەماوە، كە كێڵگە و دامەزراوەكانی سعودیەی دەكردە ئامانج. هەر لە ڕێگای سعودیەشەوە، دەوڵەتی ئیماراتیش پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران ئاسایی بووەتەوە، لەمەش زیاتر جیا لەوەی ئێران پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەموو دەوڵەتانی كەنداو ئاسایی بووەتەوە، خەریكە بە ڕێگەی دیالۆگ جۆرێك لە لێكتێگەیشتن لەگەڵ ئوردون و میسریش دروست بكات و پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەوانیش ئاسایی بكاتەوە و، لەسەر ئاستی هەرێمیش پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیاش ئاسایی بووەتەوە.

لە بەرانبەردا، سیاسەت و ستراتیژیەتی ئەمریكا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پاشەكشەی كردووە و، جیا لەوەی هیچ لە ئامانجەكانی خۆی بەدەست نەهێناوە، ئێستا خەریكە لە بەردەم میلیشیا چەكدارەكانی ناوچەكە چۆك دادەدات لەبەر ئەم هۆكارانە:

1- ڕاستە لە شەڕی 7ی تشرینی یەكەمی 2023 دا، چەكدارانی حەماس دەستپێشخەر بوون و هێرشیان كردووەتە سەر ئیسرائیل و زیاتر لە 1200 ئیسرائیلی كوژران و 400 كەسیشیان بە بارمتە برد، بەڵام هەڵوێستی ئەمریكا بە پشتگیریی ڕەهای بۆ ئیسرائیل و ڕێگەنەدان بە چوونی خزمەتگوزاریی فریاگوزاری بۆ ئەو خەڵكە سڤیلەی لەم شەڕەدا ئاوارە بوون، هەروەها توندیی هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر خەڵكی سڤیلی غەززە، بە تەواوەتی هەڵوێستی دەوڵەتانی عەرەبی بە ئاستێك ئیحراج كردووە، كە نەزانن چۆن مامەڵە لەگەڵ ڕای گشتیی ناوخۆی وڵاتەكەیان بكەن، ئەمەش بووەتە هۆكاری ئەوەی ئەو دەوڵەتانەشی كە پەیوەندیی خۆیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی كردووەتەوە، ناچار بن باڵیۆزەكانی خۆیان لە تەلئەبیب بانگهێشت بكەنەوە و باڵیۆزەكانی ئیسرائیلیش بنێرنەوە وەك ئەوەی ئوردن و بەحرێن كردیان.

2- سیاسەت و ستراتیژیەتی هەڵەی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردن لەسەر هەڕەشە و مەترسییەكان، بووەتە هاندەری ئەو چەكدار و میلیشیایانەی كە ئێران پشتگیرییان دەكات و، شێوازی وەڵامدانەوەیان بە شێوەیەك كەمتەرخەمییە كە بووەتە هۆكاری ئەوەی گرووپێكی میلیشیایی وەك حوسییەكان ئاسایشی دەریای سوور بخەنە مەترسییەوە، كە تا ئێستا هێرشیان كردووەتە سەر 30 پاپۆڕی بازرگانی، هەروەها پاپۆڕێكیشیان بە ناوی «گەلاكسی لیدەر» دەست بەسەردا گرتووە، كە ئاڵای دوورگەی ئەلبەهامای لەسەر بووە و هەتا ئێستا پاپۆڕەكە و هەموو سەرنشینەكانی لەلایەن حوسییەكانەوە لەیەمەن دەستبەسەرن، ئەمەش كاریگەری لەسەر 12%ی بازرگانیی نێودەوڵەتی لە دەریای سوور و كەنداوی سویس كردووە، كاردانەوەكانی ئەمریكاش بە ڕاددەیەك كەمتەرخەمی پێوە دیارە، كە ناتوانێت دەستبەجێ وەڵام بداتەوە، بۆیە ئەو هێرشانەی كە دەیكاتە سەر حوسییەكان كاریگەریی ئەوتۆیان نەبووە.

3- لەسەر ئاستی مامەڵەكردنی لەگەڵ ئەو چەكدار و میلیشیانەش كە ناویان لە خۆیان ناوە «بەرەی مقاوەمەی ئیسلامی»، دیسان ئەمریكا سەركەوتوو نەبووە، لەمەشدا وێڕای ئەوەی چەندین پەیامی فەرمی بۆ ئێران ناردووە، بەوەی ئەگەر هێرشەكانتان زیان بە ئەمریكییەكان نەگەیەنێت، ئەمریكا لەسەر دۆست و هاوپەیمانەكانی شەڕ ناكات، وەك ئەوەی بەرانبەر ڕۆكێتە بالیستیكییەكانی ئێران بۆ سەر هەولێر بینیمان كە لەگەڵ ئەوەی چەندین شەهیدی لێكەوتەوە و لەناو شەهیدەكاندا ئافرەت و منداڵی ساوای تێدا بوو، ئەمریكا بەیانێكی دەركرد كە هیچ بەرژەوەندییەكی ئەوان زیانی پێ نەكەوتووە، بۆیە بێدەنگ دەبن، بەڵام لە بەرانبەردا بەرەی مقاوەمەی ئیسلامی هێرشەكانیان چڕتر كرد و بە درۆن پێگەیەكی سەربازیی ئەمریكایان لەسەر هەر سێ سنووری «عێراق و سووریا و ئوردن» كردە ئامانج، بەڵام كاردانەوەی ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی چەندین ڕۆژی پێ چوو، بەڵام دیسان ئەو پەیامەی دایەوە بە ئێران، كە ئێمە نامانەوێت ڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێران ڕووبەڕوو ببینەوە.

ئەم بارودۆخە شڵەژاوەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێیدا تێدەپەڕێت، ئەمریكا تەنیا بە پشتگیریی ڕەهای بۆ ئیسرائیل بارودۆخەكەی بۆ ڕاست ناكرێتەوە، بەڵكو پێویستی بەوەیە هاوپەیمانەكانی هاوبەشی بن بۆ ئەوەی پێكەوە بتوانن ئەو بارە قورسە ڕاست بكەنەوە، لەم ئاراستەیەدا وەك پسپۆڕان و دیپلۆماتكاران جەختی لەسەر دەكەن، ئەگەر ئەمریكا بەپەلە چەند هەنگاوێكی گرینگ هەڵنەگرێت، ئەوا چۆن لە سەدەی بیستەم ڤێتنامی دۆڕاند، لە سەدەی بیست و یەكیشدا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدۆڕێنێت، ئەو هەنگاوانە بریتی دەبن لە:

1- دەبێت ئەمریكا زۆر بە ڕاشكاوی و ڕوونی دیدوتێڕوانینی تازەی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دوای كۆتاییهاتنی شەڕی غەززە و ئیسرائیل بۆ جیهان و گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بخاتە ڕوو، جەخت بكاتەوە لەسەر ئەوەی دوای تەواوبوونی ئەم شەڕە پرۆسەی ئاشتیی فەلەستین و ئیسرائیل لەسەر بنەمای دوو دەوڵەت دەست پێدەكاتەوە، دەستپێكردنەوەی ئەم پرۆسەیەش بە بەشداریی تەواوی ئەو دەوڵەتە عەرەبییانە دەبێت، كە پەیوەندییان هەیە، یان لە هەوڵی ئەوەدان پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بكەنەوە، لە سەرووی هەموویانەوە عەرەبستانی سعودی ڕۆڵی گەورە و دیاری هەبێت لە سەرخستنی پرۆسەی ئاشتی لە چوارچێوەی دوو دەوڵەتی ئیسرائیل و فەلەستیندا.

2- دەبێت هەوڵ بدات بە ڕێگەی دیپلۆماتییەتی نهێنی، عەرەبستانی سعودی كێشەی بەرنامە نیوكلیارییەكەی ئێران لەگەڵ ئەمریكا و ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم چارەسەر بكات، بۆ ئەوەی ئێران لەژێر گەمارۆكانی بێتە دەرەوە و مەترسیی بەرنامە نیوكلیارییەكەی ئێرانیش لەغاوگیر بكرێت.

3- دەبێت دیدوتێڕوانین و سیاسەتێكی تازەی بەرانبەر عێراق هەبێت وەك دەوڵەت، گرینگە گوشار و كارتەكانی خۆی بەكار بهێنێت بۆ ئەوەی عێراقییەكان (كورد و شیعە و سوننە و پێكهاتەكانی دیكە) خۆیان لە چوارچێوەی دەستووری عێراقی 2005 دەوڵەتەكەی خۆیان بونیاد بنێننەوە و دەستوور كلیلی چارەسەری كێشەكانی عێراق بێت. ئەمریكا بە چارەسەركردنی كێشەی نێوان پێكهاتە جیاوازەكانی عێراق و بونیادنانەوەی دەوڵەتێكی هاوچەرخی فیدڕاڵی لە عێراقدا، كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چارەسەر دەكات و ڕێبەرایەتیی ناوچەكە هەر لە دەستی خوێدا دەمێنێتەوە و، پەیوەندییەكی ئاساییشی لەگەڵ ئێران دەبێت، ئەو كات دەستی كراوە دەبێت، بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ كێشەی دەوڵەتانی ئاسیا و مەترسییەكانی چینیش بكات.

 هەرێمی كوردستان وەك كاراكتەرێكی نادەوڵەتیی گرینگ

بۆ گێڕانەوەی سەقامگیری بۆ عێراق و ناوچەكە

ئەزموونی سەركەوتووی بەڕێوەبردنی دەوڵەت و پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان نەتەوە جیاوازەكان و یەكخستنی جیاوازییە نەتەوەیی و ئایینییەكان بۆ پەرەپێدانی كۆمەڵگە، پەیوەندی بەوەوە نییە ئەو قەوارەیە دەوڵەتێكی گەورەیە، یان بچووك، یان ئەو قەوارەیە دیفاكتۆیە و ئەمری واقیع شەرعییەتی پێ داوە، یان قەوارەیەكە دەوڵەت شەرعییەتی پێ نەداوە، بەڵكو بەو واقیعە پێوانە دەكرێت، كە ئەقڵی دەوڵەتمەداری ئەو ئەزموونە لەو جوگرافیایەدا دروستی دەكات و سەركەوتوو بووە، كە لە جوگرافیای دراوسێكانیدا ئیمكانیەتی زۆر گەورەتریان لەبەر دەستە و ئەزموونی شكستخواردوویان بەرهەمهێناوە.

لەم چوارچێوەیەدا ئەزموونی سەركەوتووی بونیادنانی دەوڵەت، یان بونیادنانی نەتەوە، لە زۆر ڕووەوە لە ئەزموونی سەركەوتووی كیمیاگەرێكی ناو لابۆرێكی بچووك دەچێت، ئەگەر ئەزموونی ناو ئەو لابۆرە بچووكە سەركەوتوو بوو، ئەوا مرۆڤایەتی هەمووی لێی سوودمەند دەبێت. هەر بۆ نموونە ئەزموونی سەنگافورا كە ڕووبەری ئەو وڵاتە تەنیا 710 كیلۆمەتر دووجایە و ژمارەی دانیشتووانی تەنیا پێنج ملیۆن كەسن كە (نیوەی زیاتری پەنابەری چینی، مەلاوی، هیندی، ئاسیاوییەكانی قەوقازن)، ئەم ئەزموونە بە ئاستێك سەركەوتوو بوو، هەموو جیهانی سەرسام كردبوو و گەیشتبووە ئەوەی كە هلمۆت كۆڵ ڕاوێژكاری هەرە سەركەوتووی ئەڵمانیا كە توانی ئەڵمانیایەك پێبگرێتەوە، بەرانبەر بەو ئەزموونە سەركەوتووە نووسیویەتی «ئەزموونی سەركەوتووی سەنگافورا هونەرێكی تازەی دەوڵەتداریی فێركردین»، یان دیپلۆماتێكی گەورەی وەك هنری كیسنجەر كە بە دیپلۆماتی تەواوی سەدەی بیست و یەكەم پێناسە دەكرێت، نووسیویەتی «گرینگە بتوانرێت ئەم ئەزموونە لە هەموو دەوڵەتانی جیهان دووبارە بكرێتەوە».

ئەگەر لەناو چوارچێوەی تەواوی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە بە پلەی یەكەم نەبوونی گیانی لێبوردەیی و پێكەوە ژیانی ئاشتییانەی نێوان تێكڕای نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی ئەم جوگرافیایە كە پێی دەڵێن «ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست»، ئەوا ئەقڵی دەوڵەتمەداری كە ئەزموونی هەرێمی كوردستانی سەرخستووە، دەبێتە كلیلی چارەسەری هەموو كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، لەم ڕووەوە بۆ ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكەی ڕۆژئاوا زۆر گرینگە پشتگیری لە مانەوەی قەوارەی هەرێمی كوردستان بكەن و هاوكاری بكەن بۆ ئەوەی كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكرێن، بەم هەنگاوەیان هەرێمی كوردستان دەبێتە «كلیلی سەقامگیریی عێراق»، سەرەتا سەركەوتووەكانی ئەم ئەزموونە لە جوگرافیایەكی فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی جیاوازیی دەوڵەتێك دەردەكەوێت كە ناوی عێراقە و لە ئێستادا بەشێكی گرینگی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتە و، ئەگەر عێراق بووە دەوڵەتێكی سەقامگیری هاوبەشی مۆدێڕن، ئەوا عێراقیش دەبێت بە كلیلی كردنەوەی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە چارەسەركردنی كێشەی فەلەستین و ئیسرائیلیشەوە.

ئەوەی لەناو گێژاوی ئەم وەرچەرخانە گەورەیە دەكەوێتە سەرشانی سەرۆك بارزانی و دامەزراوەكانی قەوارەی هەرێمی كوردستان وەك قەوارەیەكی دیفاكتۆی ددانپێدانراو لەناو دەستووری عێراقدا، ئەوەیە وەك بەیدەبا فەیلەسوفی بەناوبانگی هیندستانی لە كتێبی «كلیلە و دیمنە» ئاماژەی پێ كردووە، ئەوەیە «لە بەردەمی ڕەشەبادا گرینگە مرۆڤ سرووشتی دارێكی گەورە وەرنەگرێت كە زۆر ڕەقە، بەڵكو سرووشتی گیایەك وەربگرێت، كە زۆر نەرمە، ڕەشەباكە دەتوانێت دارەكە بشكێنێت و لە ڕیشەوە هەڵیبكێشێت، بەڵام نەرمیی گیاكە كاریگەریی ڕەشەباكە تێدەپەڕێنێت». بۆ ئەوەی لە مەبەستەكەی بەیدەبا باش تێبگەن، ئەم پەیامەی ڕاستەخۆ ئاراستەی مرۆڤ نەكردووە، بەڵكو وەك گفتوگۆی نێوان گیانداران دایڕشتووە.

ئەو «نەرمییەی گیا» كە «بەیدەبا» باسی دەكات، مانای تەسلیمبوون و ملكەچكردن نییە بۆ ئیرادەی ڕەشەباكە، بەڵكو هونەرێكە بۆ تێپەڕاندنی كاریگەریی ڕەشەباكە و، بەمەش ڕەشابەكە تەواو دەبێت و گیا نەرمەكەش وەك خۆی دەمێنێتەوە، بە دیوێكی دیكە ئەگەر ئەم نەرمی نواندنە ببەینە ناو بەرەكانی شەڕ و ڕووبەڕووبوونەوەش، ئەوا نەرمی نواندن واتە دروستكردنی سەنگەر بۆ ئەوەی بتوانێت درێژە بە شەڕەكە بدەیت و مقاوەمەت بكەیت و كاریگەریی چەكەكانی دوژمن بەتاڵ بكەیتەوە. وەك خوالێخۆشبوو د.ڕۆژ نووری شاوەیش جارێكیان لە كۆبوونەوەیەكدا كە بەرپرسی دەزگاكانی ڕاگەیاندنیش ئامادە بوون، ڕووی كردە فەرماندەیەكی سەربازیی زۆر قارەمان و ڕەخنەی لێگرت و پێی گوت: «دەزانم زۆر ئازایت، بەڵام خۆت بپارێزە با لەدەستمان نەچیت و زۆر پێویستمان پێتە»، ئەم قسەیەی خوالێخۆشبوو د.رۆژ، دەقاودەق ئەو نەرمییە پێناسە دەكاتەوە كە بەیدەبا دەیەوێت پێمان بڵێت.

لە دوای ساڵی 2014وە هەتا ئێستا كە 10 ساڵ تەواو دەكات، هەرێمی كوردستان لەبەردەم ڕەشەبایەكی زۆر بەهێزدا خۆی گرتووە و بەرگەی گەمارۆی ئابووری و بڕینی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق و هێرشی تیرۆریستانی داعش بۆ سەر كوردستان گرتووە. دەستی پێكردووە، ئەم ڕەشەبایە توندە بەردەوام دەرهاویشتەی توندتری بەدوای خۆیدا هێناوە، بەڵام ئەقڵانییەت و واقیعبینی و لۆژیكی سەرۆك بارزانی و شێوازی مامەڵەكردنی لەگەڵ ڕووداو و پێشهاتەكان وای كرد، هەرێمی كوردستان بمێنێتەوە، تەنانەت هەتا تیرۆریستانی داعش هێرشیان نەكردە سەر هەرێمی كوردستان و كۆمەڵكوژیی خوشك و برا ئیزدییەكانیان نەكرد، سەرۆك بارزانی بڕیاری شەڕی نەدا، هەروەها هەتا هێزەكانی سوپا و حەشدی شەعبی لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 هێرشیان نەكردە سەر كوردستان، سەرۆك بارزانی بڕیاری شەڕی نەدا، ئەوجا بڕیاری ئەم شەڕانە بۆ ڕەتكردنەی زوڵم و بەرگریكردن بوو لە مەزڵووم، مەزڵوومییەت بووە ماف، ماف هێزی دروست كرد، نەك هێز ماف دروست بكات.

لە ناو مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستاندا، ڕەشەبا توندەكان وەرچەرخانی گەورەی سیاسییان بەدوای خۆیاندا هێناوە، لە هەموو قۆناغەكانی ئەو وەرچەرخانانە، بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان قۆناغێك چووەتە پێشەوە. هەر بۆ نموونە، لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی شێخ مەحموودی حەفید، مەملەكەتی كوردستانی لە سلێمانی ڕاگەیاند، لەدوای جەنگی دووەمی جیهانی پێشەوا قازی محەمەد لە چوارچرای مەهاباد كۆماری كوردستانی ڕاگەیاند، لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد، بەرەی كوردستانی هەرێمی كوردستانی دامەزراند، لەدوای شەڕی ئازادكردنی عێراق، هەرێمی كوردستان بووە بەشێك لە دەستووری عێراق و كێشەی ناوچە دابڕاوەكانی دەرەوەی هەرێم بووە ماددەیەكی ئەو دەستوورە، كە ماددەی 140ـە، لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی تیرۆریستانی داعش، پرۆسەی ڕیفراندۆم ئەنجام درا، ڕاستە غەدریان لێكردین و ئیرادەی ئازادی خەڵكی كوردستانیان ڕەت كردەوە، بەڵام بۆ یەكەم جار بوو لە مێژووی عێراقدا بە دەنگی خەڵكی ئازادی كوردستان بە جیاوازی ئایین و نەتەوەكانەوە سنووری ڕاستەقینەی هەرێمی كوردستانیان هەر لە شنگال تا مەندەلی دیاری كرد، ئەم ئیرادەیە ئەگەر بە زەبری هێز نەهێڵدرێت، جێبەجێ بكرێت، ئەوا ئەو نەخشەیەی خەڵكی كوردستان بە دەنگدانی ئازادی سەرووی 92% دیاری كرد، نەخشەیەكە هەقێكی لە پشتەوەیە كە ئەو هەقە لە سات و كاتی خۆیدا ئیرادەیەك دروست دەكات و ئەو هێزە زاڵمە تێكدەشكێنێت.

لەناو ئەو ڕەشەبا توندەی ئەمجارەش ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووەتەوە، وەرچەرخانی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، وەك بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان و وەك قەوارەی هەرێمی كوردستان لەناو هەموو وەرچەرخانەكاندا پریشكێكمان بەر كەوتووە، بەڵام دوای تەواوبوونی ئەو ڕەشەبا توندە، هیوایەكی تازە بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان و قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان هاتووەتە پێشەوە، هەر بۆیە لەناو ئەو ڕەشەبا توندە و ئەو هەورە ڕەشەی ئاسمانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی داپۆشیوە، ئینگلیز وتەنی «هەورەكان چەند ڕەش بن، هێڵی سپیان تێدا دەردەكەوێت» ئەو هێڵە سپیانەی لەناو ئەو هەورە ڕەشەی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەردەكەوێت، ئەو هیوا تازەیە دەبێت كە لە لۆژیكی سەرۆك بارزانیدا دەردەكەوێت.