لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە ئەمە یەكەمین جارە شەڕێكی گەورە لە ناوچەیەكی گرنگی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەڵدەگیرسێت، كە هیچ مەزندەیەك ناكرێت، ئەم شەڕە لە خاڵێكدا ڕادەوەستێت و بە دانوستاندن چارەسەر دەكرێت و، ئەو لایەنانەی ڕاستەوخۆ لەم شەڕەوە تێوەگلاون، ئەوجا چ ئەو لایەنانەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پشتگیریی بزووتنەوەی حەماس و خەڵكی فەلەستین دەكەن، یان ئەو دەوڵەت و لایەنانەی كە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ پشتگیریی ئیسرائیل دەكەن، وێڕای هەموو ناكۆكییەكان لەسەر ئەوە كۆكن، ئەم شەڕە بە شكست و تەسلیمبوونی لایەك و سەركەوتنی لایەنەكەی دیكە تەواو دەبێت.

لەم جۆرە شەڕانەدا كە ترووسكاییەك بۆ چارەسەری ئاشتییانە و دانوستاندن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان نامێنێت، وەك لە دوو ساڵی ڕابردووی شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیا بینیمان، هەموو ئەگەرە خراپ و كاولكارییەكان كراوە دەبن، ئاستی تۆڵەكردنەوە هەموو سنوورێكی مرۆڤایەتی تێدەپەڕێنێت و، بێبەهاكردنی بەهای مرۆڤایەتی و مرۆڤبوون دەكرێتە پڕوپاگەندەی سەركەوتنی لایەنەكان لە بەرەكانی شەڕدا.

ئەو شەڕەی ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوامە، لە دوای هێرشەكەی 7ی تشرینی یەكەمی ساڵی 2023ی بزووتنەوەی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل دەستی پێ كردووە، جیاواز لە شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیا، كە هێزی ناتۆ ڕاستەخۆ بەشداریی شەڕەكەی نەكردووە و تەنیا پێداویستی و لۆجستی و سەربازییان داوە بە سوپای ئۆكرانیا، هەروەها شەڕەكە لە ناو خاكی ئۆكرانیا لغاوگیر كراوە و نەپەڕیوەتەوە بۆ پارچەكانی دیكەی ئەوروپا، بەڵام لە شەڕی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەسەر ئاستی جیاواز وەرچەرخانی زۆر ترسناك دەبینرێت، لێرەدا بە چەند خاڵێك ئاماژەی پێ دەكەین:

 شەڕەكە نەك هەر لە نێوان ئیسرائیل و حەماسدا لغاوگیر نەكراوە، بەڵكو بەشێكی فراوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووەتەوە و مەزندەی ئەوەی لێ دەكرێت زیاتر فراوانتر ببێت و ناوچەی دیكەش بگرێتەوە، بەتایبەتی لە ئێستادا كە چەكدارانی حوسی لە یەمەن ڕێڕەوی بارزگانیی دەریایان لە دەریای سوور خستووەتە مەترسییەوە، كە بەرژەوەندیی دەوڵەتانی جیهان، بەو دەوڵەتانەشی پشتگیریی فەلەستین دەكەن، پێویستی بەوەیە ئەو مەترسییە نەهێڵن كە ناسەقامگیریی لە دەریای سووردا دروست كردووە.

 ئەو دەوڵەتانەی ڕۆژئاوا كە پشتگیریی ئیسرائیل دەكەن، بەتایبەتی (ئەمریكا و بەریتانیا) بە ئاشكرا و ڕاستەوخۆ بوونەتە بەشێك لەو شەڕە و ڕۆژانە بە فڕۆكە و ڕۆكێت لە عێراق و یەمەن لەو هێزانە دەدەن كە هێرش دەكەن سەر بنكەكانی ئەمریكا و پاپۆڕەكانی بارزگانی لە دەرەیای سوور. ئێران كە پێشتر تەنیا لە ڕێگەی سوپای پاسدارانەوە پشتگیریی بزووتنەوەی حەماس و میلیشیا چەكدارەكانی (عێراق، سووریا، لوبنان و یەمەن)ی دەكرد، ئێستا وەك دەوڵەت سنووری دەوڵەتانی دەوروبەری دەبەزێنێت و بە ڕۆكێت بۆمببارانیان دەكات.

 هەردوو لایەنی شەڕەكە (ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی، حەماس و هاوپەیمانەكانی) هیچ لایەكیان بڕوایان بە ئاشتی نییە، ستراتیژیەتیان سڕینەوەی یەكترییە، حەماس و هاوپەیمانەكانی پییان وایە تا وجوودی ئیسرائیل نەسڕێتەوە، ناوچەكە سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت، لە بەرانبەردا ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی پێیان وایە هەتا چەكدارانی حەماس و میلیشیا هاوشێوەكانی لە عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەن وجوودیان هەبێت، ئەوە هەرگیز ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت.

لەبەر ڕۆشنایی ئەم جیاوازییانە و ئەو مودێلە تازەیەی شەڕ كە ناوچەكەی گرتووەتەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووبارە پێویستی بە داڕشتنەوەی سیستمێكی تازە هەیە، ئەوجا سكێچی ئەم سیستمە تازەیە چۆن دەكێشرێت، بەداخەوە نووكی ئەو ڕۆكێتانە دیاری دەكات كە لەم شەڕە ماڵوێرانكەرەدا دەتەقێندرێن.

 شەڕی غەززە

هەڵوێستی دەوڵەتانی عەرەبی ئیحراج كردووە

لە دوای ساڵی 1948ـەوە كە دەوڵەتی ئیسرائیل دامەزراوە، هەتا 7ی تشرینی ساڵی 2023 كە حەماس هێرشی كردە سەر ئیسرائیل، هیچ كاتێك وەك ئێستا هەڵوێستی دەوڵەتانی عەرەبی بەم شێوەیەی ئێستا بەرانبەر بە كێشەی فەلەستین لاواز نەبووە، تەنانەت ئەوەشی پێی دەگوترێت «دەسەڵاتی نیشمانیی فەلەستین» بارەگاكەی لە شاری ڕامەڵڵایە لە فەلەستین، بەحیساب وەك دەوڵەت مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت و لە ناو بارەگای نەتەوە یەكگرتووەكان و دەوڵەتان نوێنەر و باڵیۆزیان هەیە، ئەویش هەڵوێستی هێندە لاواز بووە، ناتوانێت بە باشی بەرگرییەكی دیپلۆماتییانە لەو خەڵكە مەدەنییانە بكات، كە لە هەموو پێداویستییەكی ژیان بێبەش كراون.

بە هەمان ئاست هەر لە ڕۆژی دامەزراندییەوە هەتا ڕۆژی 7ی تشرینی 2023، هیچ كاتێك ئیسرائیل نە بەو جۆرە دڕندەییە هێرشی كردووەتە سەر فەلەستین و نە بەم بێباكییەی ئێستا وەڵامی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی داوەتەوە، لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە لە هیچ شەڕێكی ئیسرائیلدا ڕۆژئاوا بەم ئاستە بەرزە پشتیوانیی خۆی بۆ ئیسرائیل پیشان نەداوە.

دەوڵەتانی عەرەبی كە بەشێكی زۆریان پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی كردووەتەوە و پێشوازییان لە باڵیۆزەكانی ئیسرائیل كردووە، بەشێكی دیكەشیان ئەگەر بە فەرمی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی نەكردبێتەوە، ئەوا دژایەتی ئیسرائیلیش ناكەن، بەڵام شەڕی غەززە ئەم بارودۆخەی بەو جۆرە گۆڕیوە، كە بە ئاشكرا هەردوو دەوڵەتی (سعودیە و قەتەر) دەڵێن ئەگەر ئیسرائیل شەڕ ڕابگرێت و بگەڕێتەوە بۆ چارەسەری «دوو دەوڵەت» ئەوا وەك (سعودیە و قەتەر) دەڵێن «دەوڵەتانی دیكەی عەرەبیش پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی دەكەنەوە و بەمەش مەترسیی نەمان لە ئیسرائیل دەڕەوێتەوە».

لە بەرانبەر ئەم هەڵوێستەی دەوڵەتانی عەرەبی كە لە ئێستادا سعودیە و قەتەر پیشانی دەدەن، هیچ دەوڵەتێكی عەرەبی بەرپەرچی ئەو پێشنیارەی نەداوەتەوە و ڕەتی نەكردووەتەوە، بەڵام هەڵوێستی ئیسرائیل و ئەو دەوڵەتانەی ڕۆژئاواش كە پشتگیریی ئیسرائیل دەكەن، ئەم پێشنیارەیان وەك چارەسەرێك بۆ كۆتاییهێنان بەم شەڕە وەرنەگرتووە و پشتگیرییان لێ نەكردووە، تەنانەت ئەگەر هەندێك دەوڵەتیش پشتگیریی لێ كردبێت، پشتگیرییەكە تەنیا نمایشێكی دیپلۆماتییانە بووە و، لەسەر ئەرزی واقیع كاری پێ نەكراوە و، چاوپۆشی لە هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە و لوبنان و سووریا كراوە.

 كۆتایی گەمەكە

سكێچە تازەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

لەبەر ئەوەی ئەو بنەمایەی كە دەیانگوت «ماف هێز دروست دەكات» گۆڕاوە بۆ ئەوەی «هێز ماف دروست دەكات»، ئەوا سكێچی تازەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو لایەنە دیاری دەكات كە خاوەنی هێزی زیاترە و چارەنووسی ئەم شەڕە بۆ بەرژەوەندیی خۆی یەكلایی دەكاتەوە، شەڕەكەش قۆناغی ئەوەی تێپەڕاندووە كە تەنیا لەنێوان دوو لایەن بێت، بەڵكو لە نێوان كۆمەڵێك لایەندایە و كۆمەڵێك شوێنی جیاوازی گرتووەتەوە، بۆیە ئەوانەی بەشدار دەبن لە داڕشتنەوەی سكێچە تازەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەو لایەنانە دەبن كە لەم شەڕەدا هاوپەیمان دەبن.

بەپێی ئەو دەرهاویشتانەی لە بەردەستن و ئاكامی شەڕی ئۆكرانیا و ڕووسیاش، كە پێدەچێت بە ئەندامبوونی ئۆكرانیا لە یەكێتیی ئەوروپا بە لایەكدا بكەوێت، ئەم شەڕەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش لە بەرژەوەندیی هێزی ڕۆژئاوا و ناتۆ تەواو دەبێت، ئەوجا ئەگەر مەترسیی ڕووسیا تەنیا بە كشانەوەی هێزەكانی لە ئۆكرانیا كۆتایی بێت، ئەوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە شكستی هاوپەیمانییەك و سەركەوتنی هاوپەیمانییەكەی بەرانبەری تەواو دەبێت.