دكتۆر نادر هاشمی، بەڕێوەبەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سكووڵی جۆزێف كۆربێڵ لە زانكۆی دەنڤەر، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك تیۆری سیاسی، سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایین و سیاسەت، سیاسەتی بەراوردكاری، پەیوەندییەكانی ڕۆژئاوا و ئیسلام و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵ شرۆڤە كرد، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی شەڕی ئیسرائیل و حەماس لە غەززە و پرسی ئەوەی تا چەند ئەگەری ئەوە هەیە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سیاسەت و شێوازی مامەڵەی خۆیدا بچێتەوە لە ئاست ئەم ناوچەیە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

 

* ئاشكرایە كە شەڕی ئیسرائیل و حەماس لە كەرتی غەززە، پەرەسەندن و پێشهاتێكی گەورە و مەترسیدار بوو لە ناوچەكەدا، ئێستاش ئەو شەڕە بەردەوامە و دەرئەنجامەكەی تەنیا لە غەززەدا قەتیس نەبووە، ئێوە چۆن لە بەردەوامبوون و پەرەسەندنەكانی ئەم شەڕە دەڕوانن؟ ئایا پێتان وایە چ كاریگەرییەكی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لێ دەكەوێتەوە؟

- لە ڕاستیدا دەكرێت بڵێین، شەڕی غەززە مایەی ئاڵوگۆڕ و وەرچەرخان دەبێت، هەم بۆ ئیسرائیلییەكان و هەم بۆ فەلەستینییەكان، هەروەها بۆ تەواوی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە هەمان شێوە بۆ جیهانیش. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین، ئەمە پەرەسەندنێكی زۆر گرنگە، ڕاستە لە مەودای كورتدا فەلەستینییەكان باجی شەڕی غەززە دەدەن، بەڵام لە مەودای دووردا ئیسرائیلییەكان ئەم باجە دەدەن. لە هەمان كاتدا ئەم شەڕە زیانی بە ناوبانگی ڕۆژئاواش گەیاند، كە بانگەشەی ئەوەی دەكرد، بەرگریكار و داكۆكیكاری مافەكانی مرۆڤە، واتە بە لەبەرچاوگرتنی هاوكاری و پشتیوانیی ڕۆژئاوا بۆ ئیسرائیل، دۆخێك دروست بووە كە زحمەت بێت، بتوانین ڕۆژئاوا بە جددی وەربگرین، كاتێك باسی مافەكانی مرۆڤ و یاسای نێودەوڵەتی و سیستمی جیهانی دەكات.

* ڕاستە كە وڵاتانی ڕۆژئاوا باس و بانگەشەی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ و یاسای نێودەوڵەتی دەكەن، بەڵام ئەوەش نكۆڵی لێ نەكراوە، كە ئەم وڵاتانەش بەرژەوەندییان هەیە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لە بڕیارە و سیاسەت و هەڵوێستەكانیشیاندا ئەم بەرژەوەندییانە لەبەرچاو دەگرن، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- ئێمە دەبێت ئەو ڕاستییە بزانین كە هەمیشە ڕۆژئاوا مامەڵەیەكی ئیزدواجییانە دەكات، كاتێك پرسەكە پەیوەست بێت بە بەها و بەرژەوەندییەكانیەوە، واتە كاتێك باس دێتەسەر بەهاكان، ئەوا ئاماژە بە مافەكانی مرۆڤ و یاسای نێودەوڵەتی و یەكسانی و دیموكراسی دەكات، بەڵام كاتێك سیاسەتەكانی دادەڕێژێت لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئەم سیاسەتانە پیادە دەكات، ئەوا بە چەشنێكی بەرتەسك و سنووردار ئەم بەهایانە لەبەرچاو دەگرێت. مەبەستم ئەوەیە كاتێك پێكدادانێك لەنێوان بەها و بەرژەوەندییەكاندا دروست دەبێت، ئەوا هەمیشە بەرژەوەندییەكان بایەخیان پێ دەدرێت، بۆ نموونە كاتێك بەها و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی (ئیسرائیل، سعودیە، میسر و هتد)، دژ بە یەك دەوەستنەوە، ئەوا ئەولەوییەت بە بەرژەوەندییەكان دەدرێت لەسەر حیسابی بەهاكان، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ناوبانگی ئەمریكا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ئاستێكی بەرزدا نییە. بۆ نموونە كاتێك باس لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دەكرێت، ئەوا ئەمریكا باس لە بەها و پرەنسیپە باڵاكان دەكات، بەڵام لە پەیوەندی بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، ئەوا بەها و پرەنسیپەكان فەرامۆش دەكرێن و ئەمریكا هەوڵی بەدیهێنانی بەرژەوەندییە بەرتەسكەكانی دەدات. كەواتە ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی كەسە ژیرەكان بانگەشەكانی ئەمریكا لەم بارەیەوە بە جددی وەرنەگرن.

* ڕوونە كە بەردەوامبوونی شەڕەكە سەری نەكێشاوە بۆ ڕوودانی خراپترین سیناریۆ، كە هەڵگیرسانی جەنگێكی بەربڵاوە لە ناوچەكەدا، بە جۆرێك كە ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكەونە دۆخی پێكدادان و ڕووبەڕووبوونەوەی ڕاستەوخۆ، بەڵام ئەگەر پێشهاتەكانی ئەم دواییە لەبەرچاو بگرین، ئایا دەكرێت بڵێین، ڕوودانەكە بە ئاقار و ئاڕاستەیەكی مەترسیداردا دەڕوات و دەكرێت هەڵكشان و هەڵگیرسانی جەنگێكی گەورەی لێ بكەوێتەوە؟

- ئەگەر ئێمە لە ڕوانگەی ئەو پەرەسەندنەوە لە مەسەلەكە بڕوانین كە حوسییەكان هێرش دەكەنە سەرە كەشتییەكان دوای ئەوەی هەم ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هەم بەریتانیا گورز و هێرشی ئاسمانییان ئەنجام داوە لە دژی حوسییەكان لە یەمەن، ئەوا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین، كە حاڵی حازر ئەم شەڕە (شەڕی غەززە) بەرفراوان بووە و بەشەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتووەتەوە، بەتایبەتی لە یەمەن، هەروەها بارودۆخەكە لەسەر سنوورەكانی نێوان ئیسرائیل و لوبنان بەرەو هەڵكشانی زیاتر دەچن، لە هەردوو وڵاتی سووریا و عێراقیش هێرش دەكرێتەسەر هێزەكانی ئەمریكا. كەواتە ئەگەرچی لە ئێستادا جەنگێكی بەربڵاو تەواوی ناوچەكەی نەگرتووەتەوە، بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی بەردەوامبوونی هاوكاری و پاڵپشتییەكانی ڕۆژئاوا بۆ ئیسرائیل و ئامادەنەبوونیان بۆ گوشار دروستكردن لەسەر ئیسرائیل بۆ ڕاگەیاندنی ئاگربەست، ئەوا هێشتا ئەگەری ئەوە هەیە كە شەڕێكی بەرفراوانی لەم چەشنە بێتەئاراوە. بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش كە ئایا ئەگەری ئەوە هەیە، ڕووبەڕووبوونەوەیەكی ڕاستەوخۆی سەربازی لە نێوان ئێران و ئەمریكادا بێتەئاراوە، ئەوا من پێم وایە، لە ئێستادا هیچ یەكێك لەم دوو وڵاتە خواستێكی وایان نییە كە بچنە ململانێ و ناكۆكییەكی سەربازییەوە لەگەڵ یەكتردا، بەڵكو هەردوولایان لە ڕێی وەكیل و هاوپەیمانەكانیانەوە ئەم شەڕ و ناكۆكییە لە دژی یەكتری دەكەن. ئەمریكا لە ڕێی ئیسرائیل و ئێرانیش لە ڕێی ئەو میلیشیایانەی هاوكارییان دەكات لە عێراق و سووریا. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا، هەندێ كەس هەن لە نێو ئیسرائیل و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە باس لەوە دەكەن، پێویستە ئەمریكا شەڕ لە دژی ئێران ڕابگەیەنێت، بەڵام پێم وانییە ئەمە خواستی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بێت، بەتایبەتی كە لە هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەو وڵاتە نزیك دەبێتەوە.

*  ئێمە دەزانین كە پێش ڕوودانی شەڕی غەززە باس لە ئەگەری ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵاتی ئیسرائیل و عەرەبستانی سعودیە دەكرا، بە جۆرێك هەندێ لە شرۆڤەكاران پێیان وابوو، تەوقیتی هێرشەكانی حەماس پەیوەست بوو بە لەباربردنی ئەم ئەگەرە، تێڕوانینتان لەم بارەیەوە چییە؟

- ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە بۆ لێدوانەكانی بزووتنەوەی حەماس لەبارەی هۆكاری هێرشەكەیانەوە، ئەوا ئەم لێدوانانە هیچ ئاماژەیەك بە پرس، یان ئەگەری ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان عەرەبستانی سعودیە و ئیسرائیل ناكەن، بەڵكو تەنیا ئاماژەدان بوو بە ئێش و ئازاری فەلەستینییەكان و بەوەی لە شوێنە پیرۆزەكانی قودس و ئەوەی لە كەناری ڕۆژئاوا ڕووی دەدا. تەنانەت كاتێك لەم بارەیەوە پرسیار لە سەرۆكی ئەمریكا (جۆ بایدن) كرا، لە وەڵامدا ڕایگەیاند كە بەڵگەیەك بۆ ئەمە بەدی ناكەن، كە هێرشەكانی حەماس پەیوەندییان بە پرسی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیی نێوان عەرەبستانی سعودیە و ئێرانەوە هەبووبێت، كە من خۆم هاوڕام لەگەڵ ئەمەدا.

* زۆر باشە، ئەگەر پرسیارێكی پەیوەندیدار بكەین و باس لە ئایندەی ڕێككەوتنی ئاشتی و ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و چەند وڵاتێكی عەرەبی بكەین، ئایا پێتان وایە ئەم شەڕەی غەززە هۆكارێك دەبێت بۆ ڕاگرتن و كۆتاییهێنان بەو پەیوەندییانە؟

- جارێك من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە خاڵی هەر گرنگ لەم ڕووەوە ئەوەیە كە هیچ ئاساییكردنەوەیەكی دیكەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی ڕوو نادات، تاوەكو كێشەی فەلەستین چارەسەر نەكرێت، ئەویش لەبەر هۆكارێكی زۆر سادە، كە بریتییە لەوەی هیچ وڵاتێكی عەرەبی ناتوانێت میسداقیەتی خۆی لای گەلەكەی خۆی بپارێزێت، ئەگەر هەنگاو هەڵبگرێت بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئیسرائیلدا، ئەویش لەم بارودۆخەی ئێستادا. كارێكی لەم چەشنە دەبێتە هۆی دروستبوونی هەڵگیرسانی شۆڕش لە ناو ئەم وڵاتانەدا. كەواتە پێم وایە ئەوەی پێی دەڵێن «ڕێككەوتنی ئەبراهام» كۆتایی هاتووە، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا فشار دروست بكات بۆ ئەوەی ئیسرائیل ڕازی بێت بە دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستینی، كە پێم وانییە ئەمە لە ئایندەیەكی نزیكدا ڕوو بدات. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە، كە لە پەیوەندی بە ئایندەی نزیكەوە، ڕێككەوتنی ئەبراهام و پرسی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان كۆتایی هاتووە.

* ئایا پێت وایە لە ئەنجامی ئەو بارودۆخەی هاتووەتەئاراوە و شەڕ لەم ناوچەیەدا هەیە، ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێداچوونەوە بە سیاسەت و شێوازی مامەڵەی خۆی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكات؟

- نەخێر، بە هیچ شێوەیەك باوەڕم بەوە نییە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كارێكی لەم چەشنە بكات، چونكە نوخبەی حوكمڕانی نێو ئەمریكا بە تەواوەتی لە واقیع دابڕاون، ئەوان سیاسەتەكانی وڵاتەكەیان لەسەر بنەمای ئەو گرووپانەی ناوخۆ دادەڕێژن كە لۆبی دەكەن، هەروەها لەسەر بنەمای بەرژەوەندییە بەرتەسكەكانیانە، چونكە ئەوەتا هێشتا لە نێو كۆشكی سپیدا ئەو باوەڕە هەیە كە دەكرێت پرسی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان عەرەبستانی سعودیە و ئیسرائیل زیندوو بكرێتەوە و كاری لەسەر بكرێت، واتە ئەوان هێندە دابڕاون لە واقیع كە باوەڕێكی لەم چەشنەیان هەیە.