لە ناو گێژاوی هەڕەشە و ئالنگارییەكان و هەموو ئەو كۆت و بەربەستانەی خرایە بەردەم كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، كاروانی ئاوەدانی و ئارامی لە هەرێمی كوردستان پەكی نەكەوت و بگرە پڕۆژە و كاری گرینگیش ئەنجام دران. مەترسییەكان و شوێنەوارە خراپەكانی كۆرۆنا و بڕینی بوودجە و ئاشووب و ململانێی ناتەندروستی حزبەكان و و زۆر گرفتی دیكە لە بونیادنانی ژێرخانی حوكمڕانیی باش وەڵام درانەوە، لە ناو هەموو ئەم شەوەزەنگ و پەرتەوازەییەی حزبەكان و شەڕی ئابووری و بڕینی بوودجە و گرفت و كێشە ئاڵۆزانەشدا، سەرۆكی حكومەت پارێزەر و دەنگی ئیرادەی خەڵكی كوردستان بوو، سازشی لەسەر بەرنامە وەزارییەكەی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكرد، كە بۆ خزمەتی خەڵكی كوردستان دانرابوون، بەمەش ئەم وەرچەرخانە لە حوكمڕانیدا بووە بناغە بەرەو كوردستانێكی بەهێز و سەقامگیر. گۆڤاری گوڵان لە دیدارێكیدا لەگەڵ دكتۆر محەمەد حاجی یاریدەدەری سەرۆك وەزیران، ئەو پرسانەی تاوتوێ كرد و بەم جۆرەش وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* سەرەتا دەپرسین، چۆن كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان توانی وێڕای هەموو ئەو ئالنگاری و ئاستەنگ و بەربەستانەی خرانە بەردەمی، بەشی زۆری كارنامە وەزارییەكەی خۆی جێبەجێ بكات و خۆڕاگر بێت لە بەردەم ئەو هەموو ئالنگاری و قەیرانە دروستكراوانەدا؟

- كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە لە 10ی تەمووزی ساڵی 2019 سوێندی یاسایی خوارد و لە پەرلەمانی كوردستان متمانەی وەرگرت، هەر لە دەستپێكەوە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر بە جددی و بە پاڵپشتیی خەڵكی كوردستان، كاری بۆ سەرخستنی كارنامە وەزارییەكەی كرد. مسرور بارزانی هیوا و ئومێدێكی زۆری هەبوو بۆ خزمەتكردن و ڕاستكردنەوەی پرۆسەی حوكمڕانی و دەربازبوون لە قەیرانە سەپێندراوەكان، هەرواش بوو، لە شەش مانگی سەرەتای كابینەكەدا كاری زۆر باش و گەورە ئەنجام دران، تاوەكو تەشەنەكردن و بڵاوبوونەوەی پەتای جیهانی (كۆرۆنا)، لە گرینگترینی ئەو كارانەش ڕاوەستانی نەزیفی بەفیڕۆدانی زیادەمەسرەفی، زیادكردنی داهاتی ناوخۆ، تا ڕاددەیەكی باش گەندەڵی كەم كرایەوە، دامودەزگاكانی دەوڵەت ئەكتیڤ كران، دابەشكردنی مووچە لە كاتی خۆی و دەیان كاری دیكەی باشی ئابووری و خزمەتگوزاری ئەنجام دران. بەڵام كۆرۆنا قەیرانێكی گەورەی تەندروستیی جیهانی و كارەساتێكی نێودەوڵەتی بوو، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش وەكو زۆربەی حكومەتەكانی دنیا ڕووبەڕووی ئەو تەحەددییە گەورەیە بووەوە، چونكە لە ڕووی زانستییەوە جیهانی پێشكەوتووش هیچ پێشخانێكی زانستی و هەڵسەنگاندن و چارەسەرێكی گونجاو و بەپەلەی بۆ ئەم پەتا مەترسیدارە پێ نەبوو، ئەم ئالنگارییەش هاوكات بوو لەگەڵ داڕمانی گەورەی بەهای ئەو نەوتەی كە داهاتی سەرەكیی هەرێمی كوردستان لەسەر فرۆشتنی ئەو نەوتە بوو، بۆیە لەگەڵ قوفڵبوونی هەموو ئابووری و پەیوەندییە بازرگانییەكان لە زۆر وڵاتی جیهاندا، قەیرانی خۆراك و بێكاری و هەژاری و ئیفلیجبوونی كایە ئابوورییەكانی لێ كەوتەوە، خۆ ئەگەر لەم بارودۆخە ناهەموارەدا هەڵسەنگاندن بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەین لە ناو چوارچێوەی عێراقێكی داتەپیو لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و ڕۆشنبیرییەوە، ئەوكات بۆمان دەردەكەوێت كە سەرۆك وەزیران چ ئیرادە و بوێرییەكی هەبوو، بۆ ئەوەی گەلەكەی لەو مەرگەساتە و شوێنەوارە خراپەكانی دەرباز بكات و، بە كەمترین مردن و زیان دۆخەكە تێپەڕێنێت، دۆخێك كە لە مێژووی هەرێمی كوردستان و مێژووی مرۆڤایەتی و دنیادا وێنەی نەبووە و زۆر قورس بوو، دواتر لە ساڵانی 2021 و 2022 توانرا تا ڕاددەیەك داهاتی نێوخۆ بگەڕێتەوە شوێنی خۆی، ئا لێرەدا بۆ زیانگەیاندن بە قەوارەی هەرێمی كوردستان و داڕمانی ئابووری و باروبژێوی خەڵك حكومەتیان ڕووبەڕووی فشارێكی گەورە كردەوە، چونكە وا دیار بوو ئەم سەركەوتنەی سەرۆكی حكومەت بۆ گەلەكەی بە دڵی زۆر دەوڵەت و لایەنی سیاسی و گرووپی چەكداری نەبوو، بۆیە ڕوو لە هەڵوەشانەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان و ڕاگرتنی هەناردەكردن و فرۆشتنی نەوت و هەڵوەشانەوەی پەرلەمان و نەناردنی بودجە و مووچەی هەرێمی كوردستان و دروستكردنی دەیان گرفت و ئاستەنگی دیكە كرا، تا كار گەیشتە سەر مووشەكبارانكردنی پایتەخت و دامەزراوە نەوتی و ئابوورییەكان، كە بە دڵنیاییەوە هەر سەرۆك وەزیرانێكی دیكە بووایە نەیدەتوانی ڕووبەڕووی ئەو هەموو فشار و تەحەددایانە ببێتەوە و ئەو هەموو خزمەتگوزاری و پڕۆژە و كاری گەورەیە ئەنجام بدات و، وەرچەرخان لە فرەچەشنكردنی ئابووری دروست بكات و كەرتی كشتوكاڵ گەشە بكات و كێشەی گەنمی جووتیاران چارەسەر بكرێت و دەیان بەنداو و پۆند دروست بكرێن. هەموومان بەم قۆناغە و ڕاستییەدا تێپەڕ بووین كە كوردستان نەك لە كاروانی ئاوەدانی و بووژانەوەی پیشەسازی و گەشتیاری و بازرگانی و پەروەردە و تەندروستی ڕانەوەستا، بگرە سەروماڵی هاووڵاتیانی كوردستانیش لە ناو گێژاوی عێراق و ڕۆژهەڵاتێكی ناسەقامگیردا پارێزرا. لە لایەكی دیكەوە كشتوكاڵ و بونیادنانەوەی ژێرخانی ئەم هەرێمە لە زهنییەت و بیركردنەوەی سەرۆك وەزیراندا زۆر گرینگ بوو، هەر ئەمەش بوو وای كرد، مسرور بارزانی لە ناو گێژاوی بارودۆخە نێوخۆیی و عێراقی و ئیقلیمییەكەدا نەك تەنیا خۆڕاگر بوو، بەڵكو لەگەڵ گەلەكەی داستانی سەركەوتنی لە كابینەی نۆیەمدا تۆمار كرد.

* ئاماژەت بە كەرتە خزمەتگوزارییەكان و هەر دوو سێكتەری پەروەردە و تەندروستی كرد، بەو پێیەی ئەم سێكتەرانە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە هاونیشتمانییانەوە هەیە، ئایا تاچەند ئەم سێكتەرانە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا گۆڕانكاریی ڕیشەییان بە خۆیانەوە بینیوە؟

- كەرتەكانی خزمەتگوزاری بەو بارودۆخە ئابوورییشەوە لەسەر پێی خۆی ڕاوەستا و ئاوەدانیی شارەوانی و ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی و چارەسەركردنی كێشەی ئاو و كارەبا بەڵگەی حاشاهەڵنەگری ڕاستكردنەوەی ئەم خزمەتگوزارییانەیە، پەروەردە و خوێندنی باڵا ڕانەگیرا و ڕەنج و ماندووبوونی منداڵ و نەوەكانی دواڕۆژ بەفیڕۆ نەدران و ڕێگە نەدرا چارەنووسی منداڵەكانمان بكرێتە قوربانیی ململانێی حزبی و دەرگای قوتابخانەكان دابخرێت. لە ڕووی كەرتی تەندروستی و كۆنتڕۆڵی كوالێتیی دەرمان و كاروكاروباری كۆمەڵایەتییشەوە كار و پڕۆژەی باش ئەنجام دراون.

* وەرچەرخانێكی گرینگ لە بواری پڕۆژەكانی وەبەرهێنان و ئاراستەكردنیان بەرەو فرەچەشنكردنی ئابووری لە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاریدا ڕوویان دا. ئایا تاچەند گرتنەبەری ئەم ستراتیژی و بەرنامەیە بۆ خەڵكی كوردستان و دۆزینەوەی هەلی كار گرینگ بوو؟

- ئابوورییەكی سەقامگیر و پێشكەوتوو داینەمۆو كلیلی سیاسەت و سەركەوتنی هەر وڵاتێكە، هیچ دەسەڵاتێكی سیاسی لە دنیادا ناتوانێت بستێك خاك بەڕێوە ببات و كۆمەڵگەیەك بەڕێوە بەرێت، ئەگەر ئابوورییەكی سەركەوتوو و داهاتێكی باشی لە بەردەستدا نەبێت. كوردستان هەرێمێكی دوای شەڕە كە چەندین ساڵ وێرانی و سووتاندنی خاك بەرانبەری جێبەجێ كراوە و، بە گەمارۆ و شەڕ و جەنگە ماڵوێرانكەرەكاندا تێپەڕ بووە و جینۆساید و كۆمەڵكوژ و كیمیاباران كراوە، بۆیە بۆ هەڵسانەوە و بونیادنانەوەی ژێرخانەكەی پێویستی بە بەڕێوەبردنێكی ئابووریی سەركەوتوو هەبوو، ئابوورییەك بتوانێت خواست و پێداویستییەكانی زیاتر لە حەوت ملیۆن هاووڵاتی بە هاونیشتمانی و ملیۆنێك ئاوارە و لێقەوماوەوە بەڕێوە ببات، ئەمەش لە چوارچێوەی خاكێكی زیاتر لە 40 هەزار كیلۆمەتری چوارگۆشەدا كە لە سنووری زۆر وڵاتانی دنیا گەورەترە، هەڵكشانی پێداویستی و خواستەكان و پەرەپێدانی ئابووری پێویستی بە داهات و بەڕێوەبردنێكی ئابووریی سەركەوتوو هەیە، بەداخەوە ڕێگریی زۆر و فشارێكی زۆر كراوە لە سەر هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا، ئەم فشار و گەمارۆیە لە چوارچێوەی كەمكردنەوە و دواتر بڕینی بوودجە و ڕاگرتنی هەناردەكردنی نەوت و نەدانی ماف و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستاندا هەمووی لەپێناو سەپاندنی جەنگێكی ئابووریدا بووە، بۆ ئەوەی پشێوی و بێسەروبەری دروست بكرێت، تا گەیشتە حاڵەتێك مووچە بە پاساو و بیانووی جۆراوجۆر دوابخرێت، ئەوەتا سەرۆك وەزیرانی عێراق دەڵێت: دەزانم بارودۆخی ئابووری و دارایی هەرێمی كوردستان خراپە، زۆرجار ئەم فشارانە لە ڕێگەی هاویشتنی درۆن و مووشەكەوە بووە بۆ سەر دامەزراوە نەوتی و ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان، یان لە ڕێگەی دانانی كۆت و بەربەستی بازگەی نادەستووری و نایاسایی لەسەر بەروبووم و بەرهەمەكانی كارگەكانی هەرێمی كوردستان بووە، ئەگەر حكومەتێكی نیشتمانی لە عێراقدا هەبوایە و بەرژەوەندیی باڵای هەموو گەلانی عێراق لەبەرچاو بگرتایە، نەدەبوو بۆ یەك ڕۆژیش هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان ڕابگیرایە، چونكە ئەم نەوتە و داهاتەكەی بۆ گەنجینەی ئابووریی عێراق دەگەڕێتەوە، كەچی حوكمڕانانی عێراقی فیدڕاڵ ئامادە بوون لە ماوەی ساڵ و نیوی ڕابردوودا زیاتر لە 20 ملیار دۆلار زیانی ئابووری بە هەرێم و ئابووریی خۆشیان بگەیەنن، تەنیا لەپێناو ئەوەی ئابووریی هەرێمی كوردستان و بژێوی خەڵكەكەی داپتەپێنن، ئەمە جۆرێكە لە فشاری ئابووری و دابڕانێكە لە ڕۆحی نیشتمانپەروەری. ئەوەی تۆزقاڵێك شارەزایی لە زانستی ئابووری و مێژوودا هەبێت، ئەم ڕاستییە وەكو ڕۆژی ڕووناك دەبینێت، جێی داخە كەسانێك هاتوونەتە كایەی سیاسییەوە كە تۆزقاڵێك مێژوویان نەخوێندووەتەوە تا سوودی لێ وەربگرن و بزانن كورد چ جینۆساید و كۆمەڵكوژییەك لە دژی كراوە و، بە درێژایی مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد چ شەهید و قوربانییەك دراوە، ئەمەش هەمووی لەپێناو پاراستنی خاكەكەی كە هێما و گەرەنتیی مانەوەیەتی لەناو ئەم گێژاو و بێسەروبەرییەی عێراق و ناوچەكە و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كورد سەری دانەنواندووە بۆ هیچ فشارێكی سەربازی و ئابووری و ئازار و مەینەتییەك، با نەیارەكان بڕۆن لە مێژوودا لاپەڕە پڕشنگدارەكانی شۆڕش و شەهید و قوربانییەكانمان هەڵبدەنەوە، كە سەلمێنەری ئەوەن كورد لەژێر فشار و برسیكردن و گەمارۆ و كوشتن و قاتوقڕیدا چ نەبەردییەكی تۆمار كردووە و سەری نەنواندووە بۆ هیچ دوژمن و نەیارێك، چونكە باش دەزانن بەدەستهێنانی ئازادی و تەنانەت ماف و بوودجە و مووچەكەشی هەر تەنیا بەم ڕێگەیە بەدەست هاتووە، بۆیە ملكەچبوون بە زوڵم و زۆرداری بەرانبەر گەلی كورد، دەرئەنجامەكەی زیانێكی گەورە بەر ئەوانە دەكەوێت كە مافەكانمان دەخۆن و لە ڕیزی هێڵی نیشتمانپەروەریی دوور كەوتوونەتەوە. ئەگەر ئێمە بەشێك بین لەم عێراقە و وەكو هاووڵاتییەك سەیرمان بكرێت و بەپێی دەستوور و یاسا و ئەخلاق و مرۆڤایەتی سەیرمان بكرێت، ئەوا بە خێر و خۆشی بۆ هەموو گەلانی عێراق و ناوچەكەش دەگەڕێتەوە.

* لە گفتوگۆ و دانوستانەكانی پارێزگاریكردن لە ماف و شایستە داراییەكانی چین و توێژەكانی خەڵكی كوردستان حزبە كوردستانییەكان لە بەغدا وەكو یەك تیم كاریان نەكردووە. ئایا ئەم حاڵەتە بۆچی دەگەڕێتەوە، لەكاتێكدا حزبە كوردستانییەكان لەسەر بنەمای ڕێككەوتنی سیاسی بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەم لەسەر زۆر لەم پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییانە ڕێك كەوتبوون؟

- لە كابینەی نۆیەم ڕاستە بەشدار و هاوبەشمان هەبوو، بەڵام لە ڕووبەڕووبوونەوەی قەیران و كێشە و زەحمەتییەكان و فریاكەوتنی خەڵك و مووچەخۆران پارتی بە تەنیا بوو، كاتێكیش دەهاتینە سەر شانازییەكانی ئیدارەدانی هەرێمی كوردستان، لایەنەكانی دیكە هاوبەش بوون، ئەمە كێشەیەكی گەورەیە تۆ پێیەكت لە دەسەڵاتدا بێت و پێیەكەی دیكەت لە ئۆپۆزسیۆندا بێت. تەنانەت ئەو هێزانەی لە دەرەوەی بەشداریكردنی حوكمڕانییش بوون، هێزێكی ئۆپۆزسیۆنی تەندروست نەبوون، لە چوارچێوەی پێناسەی ئۆپۆزسیۆندا نەبوون، وەك ئەوەی لە وڵاتە دیموكراتییەكان هەیە. یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان لە حكومەتدا بوون و ئۆپۆزسیۆنیش بوون، لە كاتێكدا لە ڕووی واقیعییەوە یەكێتی هەر تەنیا بەشداری حكومەت نەبوو، بەڵكو هاوبەشیش بوو لەگەڵیدا، بگرە لە ناوچەیەكی فراوان و ئەوەی پێی دەگوترێت زۆنی سەوز، یەكێتی حاكیمی ڕەها بووە، لەو ناوچەیەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستكراوە نەبووە بەوەی لە سلێمانی و هەڵەبجە و شوێنەكانی دیكەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی بڕیارەكانی خۆی جێبەجێ بكات و خزمەتگوزاری پێشكەش بكات، تا بەرپرسیارێتیشی لەو پارێزگا و ناوچانە لەئەستۆ بێت. یەكێتی و گۆڕان لە چوارچێوەی ئەو كیانە سیاسییەی هەیانە، تووشی هەندێك ئاڵۆزیی سیاسیی وا بوون كە نەیانتوانیوە خۆیان یەكلا بكەنەوە، بەمەش نە توانییان شانازی بە بەشداریی خۆیان لە حكومەتدا بكەن، نە توانییان شانازی بە ئۆپۆزسیۆنبوونی خۆیان بكەن. سەیرە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان كە لە ساڵی 1992ـەوە هاوبەشی حوكمڕانییە، كەچی لە كەمپینی هەڵبژاردندا لە ماوەی ئەو 32 ساڵەی حوكمڕانیی خۆیدا باسی دوو دەستكەوتی خۆی نەكرد، بەڵكو درووشمی ئەو تەنیا ڕووخان و ڕاوەستان و ڕاگرتن بوو. ڕەنگە لێرەدا ئەو پرسیارە بێتە پێشەوە ئەی چارەسەری ئەم ئاڵۆزی و بێسەروبەرییەی حزبە سیاسییەكان لە ناو چوارچێوەی پرۆسەی دیموكراتی و سیاسیدا چییە؟ بە تەئكید لە كابینەی داهاتوودا نابێت یەكێتی شەریك بێت لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و لە هەولێر شەریك بن و لە سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و ڕاپەرین حكومەتی خۆیان هەبێت. ڕێگریكردن لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتەكان و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی حكومەت نابێتە دوو ئیدارەیی، بەڵكو دروستبوونی بێسەروبەری و فەوزایە لە هەرێمی كوردستان، لە ساڵانی 1996 تاكو 2005 بارودۆخەكە گۆڕاوە. كاتێك لە دەستووری عێراقدا چەسپێندراوە كە هەرێمی كوردستان هەیە و دامەزراوەكانی تەشریعی و جێبەجێكاری دەستووری ددانپێدانراون، بۆیە لە دوای ئەم دەستوورە هیچ بوارێك نەماوەتەوە بۆ دوو ئیدارەیی لە هەرێمی كوردستان، هیچ دەرچەیەكی دەستووری و یاسایی بۆ دوو ئیدارەیی نییە و یەك ئیدارە هەیە بۆ هەرێمی كوردستان، كە ناوی حكومەتی هەرێمی كوردستانە.

* وێڕای ئەوەی هەمیشە حكومەتی هەرێم دەستپێشخەر بووە بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵ، بەڵام هەمیشە گرووپ و هێزێك هەیە ڕێگرە لە ئاساییبوونەوە و چارەسەرەكان، پرسیار لێرەدا ئەوەیە تا چ ڕاددەیەك ئومێد هەیە بۆ چارەسەر؟

- لە ساڵی 1925 و لە كاتی لكاندنی ویلایەتی مووسڵ بە دەوڵەتی عێراقەوە، سێ مافی سەرەكیی كورد چارەسەر نەكراون، كە بریتین لە «خاك، هێزی پێشمەرگە، ماف و داهات». واتە 99 ساڵە تا ئەمڕۆش حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق نەیانویستووە هیچ یەكێك لەو خاڵە بنەڕەتییانە چارەسەر بكەن، بگرە لە ساڵی 2014شەوە نەك تەنیا هیچ هەنگاوێكی جددی نەنراوە، بەڵكو دەیان گرفت و ئاستەنگی دیكەشمان بۆ دروست كراوە. سنوورەكان و داهاتی حەڵاڵی خۆمان و ناساندنی پێشمەرگە وەكو هێزێكی نیشتمانی و دەستووری و یاسایی و وەكو بەشێك لە مەنزومەی بەرگری و هێزە چەكدارەكانی سوپای عێراق بە هەڵواسراویی ماوەتەوە، ئەمەی هەیە ئیدارەدانی كێشەكانە لەگەڵ بەغدا نەوەكو چارەسەری كێشەكان، خۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوی گەورەی ناوە و دەستپێشخەریی باشی لە پێناو گەلەكەی و مووچەخۆراندا بەرانبەر بەغدا كردووە. ڕەنگە حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لە هەندێك بابەتدا جیاواز بێت لەوانی دیكە، بەڵام چارەسەری ڕیشەیی نابینم بۆ چارەسەری كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا. باشە 10 ساڵە بۆچی بابەتی خاك و بودجە و مووچە چارەسەر ناكرێت، لەكاتێكدا نەوتیش ڕاگیراوە و تەسلیمیش كراوە و وردبینیی توند لە لیستی مووچەدا دەكرێت، ئەم حاڵەتە توندەی چاودێری و وردبینی لە پاساو هێنانەوە زیاتر هیچی دیكە نییە. ئەی بۆچی بۆ وەزارەت و دامودەزگاكانی ئەوێ وردبینی وا توند ناكرێت؟ كێشەكە لەوەدایە حكومەت نەبووەتە حكومەتێكی نیشتمانی كە نوێنەرایەتیی هەموو نەتەوە و پێكهاتەكان بكات. لە بەغدا ئەوەندەی لەژێر كاریگەریی دەوڵەتانی ناوچەكەدا بڕیار دەدرێت، ئەوەندە لە ڕوانگەی بەرژەوەندیی نیشتمانییەوە حوكمڕانی ناكرێت.