تادێت مەترسییەكانی ئالوودەبوونی ماددە هۆشبەرەكان و بازرگانێتی پێوەی زیاتر دەبێت، ژمارە و داتاكان پێمان دەڵێن لە ناو گەنجان و بگرە خێزانەكانیشدا كوڕ و كچ و منداڵ لە شوێنە گشتییەكان و قوتابخانە و زانكۆكاندا، ئالوودەبوون زیاتر ڕووی لە هەڵكشان كردووە، گۆڤاری گوڵان لە دیدارێكیدا لەگەڵ دكتۆر ئیبراهیم ڕەمەزان پسپۆر لە بواری بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان جەختیان لەسەر مەترسییەكانی ئالوودەبوون و چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان كردەوە.

 

 

* هەرچەندە ماددەی هۆشبەر پرسێكی جیهانییە، بەڵام لە ماوەی چەند ساڵی ڕابردوودا بڵاوبوونەوە و ئالوودەبوون و بازرگانێتی بەم ماددە ترسناكەوە زۆر زیادی كردووە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا تاچەند تەشەنەكردنی ئەم ماددەیە زیانی بۆ گەنجان و خێزان و كۆمەڵگە و ئاسایشی نەتەوەییمان هەیە؟

- ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەكان و بازرگانێتی پێوەی، بووەتە یەكێك لە مەترسیدارترین پرسە جیهانییەكان، بە ڕادەیەك لە هەندێك وڵاتدا وا تەشەنەی كردووە دەستكەوتنی ئاسانە و بەكارهێنانی بووەتە دیاردە و لە هەندێك وڵاتی پێشكەوتووشدا بە یاسا ڕێگەی پێدراوە، بەهۆی جیهانگیری و كرانەوەی سنوورەكانەوە ئەم ماددەیە و بەكارهێنانی بە شێوەیەكی زۆر خێرا و سەرسوڕهێنەر زیادی كردووە، باس لەوە دەكرێت لەئێستادا بەكارهێنەرانی لە هەرێمی كوردستان لە نێوان 50000 بۆ 70،000 كەسدا بێت، لە كاتێكدا لە ساڵی 1991 یەك كەسیش نەبووە، بێگومان ئەم ژمارەیە بۆ وڵاتێكی نزیكەی 6 ملیۆن كەسی ژمارەیەكی بەرزە، بەتایبەتی دوای ئەوەی ژمارەی زیندانیانی ماددە هۆشبەرەكان لە هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی زۆر مەترسیدار ڕووی لە زیادبوون كردووە. تەنیا لە مانگی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا 43 گەورە بازرگانی ماددە هۆشبەرەكان دەستگیر كراون، ئەم زیادبوونەی بەكارهێنان و ئالوودەبوون و بازرگانیكردن پێوەی، مەترسی بۆ سەر خێزان و كۆمەڵگە و ئاسایشی نەتەوەییشمان هەیە و مەترسییەكانی زۆر لە تیرۆر زیاترە.

* هۆكاری ئەم تەشەنەكردن و زیادبوونەی ژمارەی ئالوودەبووان چییە، ئایا تاچەند لەلایەن دەزگاكانی نەهێشتنی تاوانی ماددە هۆشبەرەكانەوە توانراوە كۆنتڕۆڵی ئەم تەشەنكردنە بكرێت؟

- كۆمەڵێك هۆكاری نێوخۆیی و عێراقی و ئیقلیمی هەیە كە وای كردووە ماددە هۆشبەرەكان لە كوردستان بازرگانیكردن و بەكارهێنانی ڕوو لە زیادبوون بكات، لەوانە «كرانەوەی هەرێمی كوردستان بەرەو وڵاتانی دەرەوە، تەشەنەكردنی ماددە هۆشبەرەكان لە خوارووی عێراق و وڵاتانی دراوسێ و واڵابوونی سنوورەكان، بوونی كۆمەڵێك باند و مافیای نێوخۆ، ئەوەتا لە سووریا و ئێران و لە شنگال و شارەكانی عێراق و سنوورە شاخاوییەكانەوە بە قاچاخ و لە دەروازە سنوورییەكانیشەوە ماددەی هۆشبەری جۆراوجۆر داخڵی هەرێمی كوردستان دەبێت و، تەنانەت ئەو كارگەیەی لە سلێمانی دەستی بەسەردا گیرا هەمان كارگە لە سووریاش هەیە، بە دەستهێنانی دەستكەوتێكی پارەی زۆر لە بازرگانێتی بەم ماددەیە و قاچاخیكردن پێوەی، نەبوونی هوشیاری، لاوازیی یاساكان لە سزادانی بازرگانەكانی ماددە هۆشبەرەكان، هتد...»، بەمەش هەرێمی كوردستان لە وڵاتێكی ترانزێتی بازرگانێتیكردن بە ماددە هۆشبەرەكانەوە بووەتە وڵاتێكی بەكارهێنەر، ئەوەتا لە وڵاتانی ئەفریقاوە ماددەی هۆشبەر هێنراوەتە هەرێمی كوردستان .

*  باسی باند و مافیا و گرووپی گەورەت كرد كە بازرگانی بەم ماددە هۆشبەرەوە دەكەن، ئایا تاچەند ئەمە ڕێگری دەكات لەوەی دەزگاكانی نێوخۆ نەتوانن ڕووبەڕووی ئەم مافیایانە ببنەوە؟

- هەرشوێنێك شەڕ و مافیا و گرووپی جۆراوجۆری چەكداریی لێبوو، كە بەدەر لە یاسا كار دەكەن، ئەوا دڵنیابە بازرگانێتی و تەنانەت دروستكردنی ماددەی هۆشبەر ڕوو لە زیادبوون دەكات، ئەوەتا لە دەربەندیخان هێزە عێراقییەكان كارگەیەكی ماددە هۆشبەرەكانیان دۆزییەوە، لە سووریا و عێراقیش زۆر هێزی چەكدار هەیە كاریان ئەم بازرگانێتییەیە و گەنجەكانمان لەخشتەدەبەن و لە ناو شوێنە گشتییەكاندا بڵاوی دەكەنەوە، سەرۆك بارزانی وەكو مەرجەع و خەمخۆرێكی نەتەوەیی و نیشتمانیی كوردستان لە تەنیشت گرنگیی حكومەت و پەرلەماندا ئاماژەی بە گرنگیی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم ماددە ترسناكە كرد و فەرمووی دەبێت بازرگانیكردن بە ماددە هۆشبەرەكان و قاچاخچی و كارگەكان دەستی بەسەردابگیرێت و ئەم تاوانە مەترسیدارە كۆنتڕۆڵ بكرێت، چونكە ئەگەر بێت و لە ناو هێزەكانی پێشمەرگە و ئەمنی و كۆماندۆ و هەر هێزێكی دیكەدا داخڵی ئەم بازرگانییە و قاچاخچێتیكردنە ببن ئەمە زۆر مەترسیدارە و كۆنتڕۆڵكردنی ئاستەم دەبێت، لەلایەكی دیكەوە پێشتر بازرگانانی ماددە هۆشبەرەكان ئەم ژەهرەیان لە ئاسیا و ئێرانەوە بۆ سووریا و لوبنان و ئەوروپا و وڵاتانی كەنداو دەنارد، لە ئێستادا لەبەر ئەوەی گەنجەكانمانیان تووش كرد ئەوەتا لە وڵاتانەوە چووەتە غانای ئەفریقیا و لە وێوە ناردوویانەتە هەرێمی كوردستان، بەداخەوە زۆر مەترسیدارە بازرگانیكردن بەم ماددەیە لەناو كەسانێكی دەستڕۆشتوودا بڵاو ببێتەوە، كە هێزی چەكدارن، بۆیە دەبێت بەجیددییەوە پلانێكی ستراتیژی بۆ بنبڕكردن و قەڵاچۆكردنی ئەم ماددەیە دەست پێ بكرێت، بەتایبەتی دوای ئەوەی كۆمەڵێك گرووپی چەكدار و میلیشیات و مافیای مەترسیدار تێكەڵ بەم بابەتە بوون و بازرگانەكانی ماددەی هۆشبەر تەنیا بازرگانێتی بەم ماددەیەوە ناكەن، بەڵكو بوونەتە گرووپی چەكداری و تیرۆرستی و كوشتن و تاوانی ڕفاندن و سپیكردنەوەی پارە و گەندەڵی و قاچاخچێتی بە چەك و بگرە كاری سیخوڕی و چەكداری بۆ ئەجێندەی دەرەكییش دژ بە هەرێمی كوردستان دەكەن. كارەساتە كوشندەكە و مەترسییەكەی بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر ئەوەیە تێكەڵ بە تاوانی نێودەوڵەتی و گرووپی چەكداری و مافیایی بووە، كە لە پاڵ ئەم بارزگانییەدا چەندین تاوانی دیكە ئەنجام دەدەن.

*  مەبەستت چییە كە دەبێت بەرنامە و پلانێكی ستراتیژی دابڕێژرێت بۆ بنبڕكردن و ڕێگریكردن لە بڵاوبوونەوە و بازرگانیكردن بەم ماددەیەوە؟

- كاتێك مەرجەعی كورد سەرۆك بارزانی حكومەت و لایەنە سیاسییەكان لە مەترسییەكانی ئەم ماددە ژەهراوییە ئاگادار دەكاتەوە، دەبێت لەسەر بەرزترین ئاست ڕاچڵەكانێك دروست ببێت و، لە ئێستاوە كار بۆ ستراتیژییەتی بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و بازرگانیكردن و ئالوودەبوونی دەست پێبكات، ئێمە نابێت تەنیا بەكارهێنەران و ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان دەستگیر بكەین و لەگەڵ تاوانبارانی بازرگانانیی ماددە هۆشبەرەكان لە زیندانەكاندا دابنرێن، من پێم باشە لەسەر ئەم چەند خاڵە ڕابووەستین:

1. هەمواركردنەوەی یاسای بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان كە كەموكورتیی زۆری تێدایە.

2. هەروەكو چۆن پێویستە یەك حكومەت و یەك پەرلەمان و یەك هێزی پێشمەرگە هەبێت، هەرواش یەك دامەزراوە هەبێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو قاچاخچی و بازرگانانەی ماددە هۆشبەرەكان، ئەو كەسەی بەم ئەركە دەسپێردرێت دەبێت كەسێكی دەستدڕۆشتووی ئەم وڵاتە بێت و خاوەن بڕیار بێت. 

3. كەسانی شارەزا و پسپۆر لە لێژنەكان و دامەزراوەكاندا دابنرێن.

4. دامەزراندنی سێ سەنتەری چارەسەری و شیاندنەوەی ئالوودەبووانی ماددە هۆشبەرەكان لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك.

5. جێبەجێكردنی پەیمانە نێودەوڵەتییەكان و بەشداریكردن و جێبەجێكردنی ڕاسپاردەكانی ڕێكخراوە جیهانییەكان.

6. توندكردن و چاودێریكردنی دەروازە سنوورییەكان و بگرە هەموو سنوورەكانمان، بۆ ڕێگریكردن لە ئاڵووێری بازرگانی بەم ماددەیەوە.

7. سزا بەسەر بازرگانەكانی ماددە هۆشبەرەكان قورستر بكرێت.

8. هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ بۆ گۆڕینەوەی زانیاریی هەواڵگری و دابینكردنی ئامێر و تەكنەلۆژیای پێشكەوتوو.

9. گرتنەبەری ڕێكاری پێویست و خێرا بۆ هێرشكردنە سەر مافیا و ئەو گرووپانەی ئەم كارە نایاساییە ئەنجام دەدەن.

10. پێشكەشكردنی هاوكاری و پاڵپشتیی دارایی بۆ ئەو ڕێكخراوانەی كار لەسەر هوشیاركردنەوە و ڕۆشنبیریی گەنجان دەكەن، بۆ دووركەوتنەوە لە بەكارهێنانی و بازرگانی بە ماددە هۆشبەرەكانەوە.

11. پێویستە حزبە سیاسییەكان میساقێك واژوو بكەن كە بە هەموو توانا مەعنەوی و ماددییەكانییانەوە ڕووبەڕووی ئەم بازرگانییە ببنەوە.

*  لە پێشنیارەكانتدا جەختت لەسەر حزبە كوردستانییەكان كردەوە، ئایا مەترسیی ئەوە هەیە لە ناو حزبە كوردستانییەكاندا كەسانی دەستڕۆشتوو ڕۆڵیان لەم بارزگانییەدا هەبێت؟

- مادام گرووپە مافیاییەكان بوونەتە گرووپی چەكدار و توانیویانە بخزێنە ناو هێزی چەكدارەوە، ئەوە بە تەئكید كەسانی دەستڕۆشتوو لە ناو حزبەكاندا هەیە كە ئەم كارە مەترسیدارە دەكەن و هاوكار و پاڵپشتن، ئەگینا هەرگیز بەو شێوە خێراییە و بەوفراوانییە لە هەرێمی كوردستان ماددەی هۆشبەر بڵاو نابێتەوە، بۆیە یەك حكومەت و یەك پەرلەمان و یەك هێزی پێشمەرگە و یەك هێزی نێوخۆ، ڕۆڵی دەبێت بۆكۆنتڕۆڵكردنی بازرگانیی ماددە هۆشبەرەكان، پێویستە لە كابینەی دەیەمی حكومەتی هەرێمدا ئەم ستراتیژی و پلانە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان لە ڕیزبەندی پێشەوەی كارنامە وەزارییەكەدا دابنرێت، چونكە پێشتر خەڵكانێكی هەرزەكار و ئاسایی ماددە هۆشبەرەكەی بەكار دەهێنا و بازرگانیی پێوە دەكرد، بەڵام لە ئێستادا بەكارهێنان و شێوازی جۆراوجۆر و فراوانبوون و تاوانەكان گۆڕانكاریی زۆر مەترسیدار و كارەساتباری تێدایە، تەنانەت نەیاران و دوژمنانی كورد بە پیلانی داڕێژراو كار لەسەر فراوانبوون و بەكارهێنانی ئەم ماددەیە لە ناو گەنجەكانی كورددا دەكەن، لەلایەكی دیكەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دەستگیركردن و زیندانیكردن و دابینكردنی شوێن بۆ چاكسازی و چارەسەرییەكان بارگرانییەكی زۆری دەكەوێتە ئەستۆ، بە داخەوە وا پێویست بوو بەپێی یاسای ژمارە 1ی ساڵی 2021 پەرلەمانی كوردستان، دەبووایە سێ سەنتەری چاكسازی لە هەرێمی كوردستان هەبێت، كە جێگەی داخە تاكو ئێستا نەشوێن و نە هیچ هەنگاوێك نەنراوە بۆ دروستكردنی سەنتەرەكانی چارەسەركردن و شیاندنەوەی ئەو كەسانەی بە ماددەی هۆشبەر ئالوودە بوون.