لە دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی، ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین لە میسر دامەزرا، ئەو فكرەش بووە فكرێكی جیهانی و لە پاشان ئیسلامیان دابەش كرد بۆ سیاسەت و عیبادەت، بەپێی ئەو فكرەش ڕێز لە نەتەوە و نیشتمان و پیرۆزییەكانی ناگیرێت و جەماعەت و كەسانێك هەن كە كورد بە موسڵمان نازانن و دەیانەوێت جارێكی دیكە كورد بكەنەوە بە ئیسلام و باوەڕیان بە توندوتیژی هەیە، لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ مامۆستا مەلا جەلال خەیلانی جێگری سەرۆكی یەكێتیی زانایانی ئایینی ئیسلامی كوردستان ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

 

* لە دوای ڕووخانی خەلافەتی ئیسلامی لە ئەستەنبوڵ، ڕێكخراوی ئیخوان موسلیمین لە میسر دامەزرا، بۆ دووبارە گێڕانەوەی خەلافەتی ئیسلامی و، دواتر فیكری ئیخوان بووە فیكرێكی جیهانی، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ئیسلام دابەش بێت بۆ «سیاسی و عیبادەت»، ئایا ئەم دابەشكردنەی ئیسلام بۆ ئیسلامی سیاسی تاچەند خزمەتی بە ئیسلام كردووە؟

- لە سەرەتای وەڵامدانەوەی پرسیارەكەدا ئایەتێكی قورئانی پیرۆز دەكەمە بەڵگە كە خوای گەورە دەفەرموێت: «واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا واذكروا نعمة الله عليكم»، واتە ئێوە هەموو دەست بگرن بە عەهد و دینی خوای گەورە و تەفرەقە و جیاوازی و دووبەرەكی نابێت لە نێوانتاندا هەبێت. دیارە پەیامی ئیسلام یەك پەیامە كە پەیامی قورئان و سوننەتی پێغەمبەرە(د.خ) و ئەو پەیامانەیە كە لە ئیسلام بۆمان دیاری كراون، بەڵام بە دروستبوونی جیاوازی و دووبەرەكی لە نێوان ڕێزی موسڵمانان (بە هەر ناوێك و لەژێر هەر پەردەیەك بێت)، گەورەترین گورز بەر دینی ئیسلام دەكەوێت، بۆیە هەر دابەشبوونێكی ئایینی ئیسلام بۆ عیبادات و سیاسەت هیچ كاتێك خزمەت بە ئایینی ئیسلام ناكات.  

* بەپێی ئەم مێژووەی ئیخوان موسلیمین، ئەوە دەركەوتووە كە فیكری ئیسلامی سیاسی بایەخ بە پرسی خاك و نەتەوە نادات، لێرەش لە كوردستان دەبینین، كە لەو مەدرەسانەی حزبە ئیسلامییەكان سەرپەرشتی دەكەن، پڕۆگرامەكانیان سڕینەوەی هزری نەتەوەیی و نیشتمانییە. ئایا سڕینەوەی ئینتیما و پیرۆزییەكانی نیشتمانی چ كارەساتێكی لێ دەكەوێتەوە؟

- ئایینی پیرۆزی ئیسلام لەگەڵ ئەوەدا نییە و ئەو كەسانەی بە ناوی دینەوە پرسی نەتەوایەتی و نیشتمانپەروەری لەناو بەرنامەیان لادەبەن، من تێی ناگەم بۆ وادەكەن، چونكە لابردنی هزری نەتەوایەتی و نیشتمانپەروەری لابردنی بەشێكە لە دین، لەبەر ئەوەی پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) دەفەرموێت: «خيركم المدافع عن عشيرته، ما لم يأثم»، واتە باشترین كەسی ئێوە، ئەوەیە كە بەرگری لە عەشیرەتی خۆی بكات، عەشیرەتیش واتە نەتەوەی خۆی. تۆ بەرگری و پارێزگاری لە نەتەوە و خاك و نیشتمانی خۆت دەكەیت، كارێكی هەق و ڕەوا ئەنجام دەدەیت. لە كاتێكدا مرۆڤ نیشتمانی نەبوو، كە لە قورئانی پیرۆز هاتووە، خوای گەورە نیشتمانی بۆ ئێمە داناوە، بۆیە ناكرێت ئێمە نیشتمان پشتگوێ بخەین و هیچ حیسابی بۆ نەكەین، چونكە لە قورئانی پیرۆز هاتووە: (والارض وضعها للانام)، واتە خوا ئەو زەوییەی بۆ خەڵك و مرۆڤەكان داناوە. كە من لە كوردستان دەژیم، ئەوە خوای گەورە ئەو زەوی و نیشتمانەی بۆ من داناوە، بۆیە ئەركە من بەرگری و پارێزگاری لەو زەوی و نیشتمانە بكەم.

* ئێمەی كورد وەك گەلێكی موسڵمان، خاوەنی مێژوویەكی پاكی موسڵمانیەتی و كوردایەتین و چەندین زانای گەورەی ئیسلامیمان هەیە، هەر لە ئەحمەدی خانی تا دەگاتە مەولەوی و نالی، بۆچی ئیسلامی سیاسی ئەم مێژووە فەرامۆش دەكات‌؟

- ئەو بابەتە سیاسییە، ئەگەر بە لایەنی دینەوە تەماشای بكەین، ئەوا دین لەگەڵ ئەوەدا نییە كە خەڵكی خۆت فەرامۆش بكەیت. لە قورئان و سوننەتی ئیسلام ئاوا هاتووە، كە خەڵكی خۆت خۆش بوێت. ئەگەر تەماشای حەزرەتی (نوح) بكەین، كاتی خۆی دعا دەكات و لە خوای گەورە دەپاڕێتەوە (هەموو پێغەمبەرەكانیش ئاوا بوون) و دەڵێت: «رِبِّ اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِمَن دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِِ»، واتە حەزرەتی نوح لە سەرەتادا دوعای بۆ خۆی كردووە، لە پاشان بۆ دایك و باوكی و دواتر بۆ ئەوەی كە دێتە ماڵی، لە پاشان بۆ هەموو كەسێك كە ئافرەت، یان پیاوی ئیماندار بن. لێرەدا من ناڵێم تۆ دژایەتی خەڵك بكە، بەڵام هەقی خۆتە هەقێكی شەریعی و یاسایی و مرۆڤایەتییتە كە تۆ پیاو و زانای ئایینی و مێژووی خۆت هەیە و خاوەن حوجرەی خۆتی، بۆچی من خەڵكەكەی خۆم فەرامۆش بكەم و بچم خەڵكێكی دیكە بێنمە پێش؟ ئەگەر مێژووی كورد بخوێنینەوە، دەبینین ئەو كەسایەتی و زانا و شۆڕشگێڕانەی لە ناو كورد هەڵكەوتوون، بەتایبەتی لەلایەنی تەسەوف و خواپەرستی و دیندارییەوە، تا دەگاتە سیاسەت و خزمەتكردن بە ئایینی پیرۆزی ئیسلام، ئەوە ئەوانەی لە ناو گەلی كورد هەن، لە ناو میللەت و گەلانی دیكە نین، هەر بۆ نموونە سەڵاحەدینی ئەیوبی و دەیانی دیكەی كورد خزمەتی زۆری ئایینی ئیسلامیان كردوە، وەك شێخی شارەزووری و مەلا ئیدریسی بەدڵیسی و شیخ عەبدوڵڵای نەهری و مەلا مستەفای بارزانی و شێخ سەعیدی پیران و قازی مەحمەد و چەندانی دیكە.    

* حزبە ئیسلامییەكان پرۆسەیەك بەڕێوە دەبەن، وەك ئەوەی بیانەوێت سەرلەنوێ كۆمەڵگەی كوردستان ئیسلام بكەنەوە، ڕاشكاوانەتر وەك ئەوەی میللەتی ئێمە موسڵمان نەبووبێت و ئەوان بیانەوێت موسڵمانی بكەن، ئایا دەكرێت ئیسلامەتی تەنیا ئەو ئیسلامە بێت كە حزبە ئیسلامییەكان پێناسەی دەكەن؟

- نەخێر، ئیسلام پەیام و بەرنامەیەكی گشتگیرە و لەو كاتەی ئیسلامەتی هات، نە حزبی ئیسلامی و نە مەزاهیبیش نەبوون، كە ئەوە شافیعییە، ئەوە مالیكییە، ئەوە حەنەفییە و ئەوە حەنبەلییە و تەفرەقەی مەزهەبییش نەبووە، كە ئەوە سوننەیە یان ئەوە شیعەیە، لە پاشان بەرەبەرە لە ئەنجامی جیاوازی و ناكۆكیی نێوان خەڵكەكەوە ئەو جیاوازییانە دروست بوون. ئیسلامەتی ئەوە نییە كە حزبێك، یان گرووپێكی ئیسلامی پارێزگاری لێ بكات، خوای گەورە دەفەرموێت: «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ»، واتە ئێمە خۆمان ئەو دینەمان ناردووە و خۆشمان پارێزگاری لێ دەكەین. ڕاستە ئێمە موكەلەفین هەوڵی بۆ بدەین و پارێزگاری لە دینەكە بكەین، بەڵام خوای گەورە دەیپارێزیت، بێگومان حزبە ئیسلامییەكان حاشا لەوە ناكەن، كە دەڵێن ئێمەش هەوڵ دەدەین بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و دەتوانین بەو دەسەڵات و كورسییەوە ئەو پەیام و بەرنامە و مەنهەجە هەمانە جێبەجێی بكەین و هەمووی بۆ خوا دەكەین، نەخێر ئەوە وا نییە، حزبە عەلمانییەكانی خۆشمان هەر ئەوە نییە بڵێن هەمووی بۆ كوردایەتی دەكەین، ئەمەش سرووشتی مرۆڤە و بە دەستی كەس نییە.

* باس لە بەرهەمهێنانی توندوتیژی و تیرۆر لە فیكری ئیخوان موسلیمین و ئیسلامی ئوسووڵی دەكرێت، تەنانەت باس لەوە دەكرێت یەكەم ڕێكخراوی تیرۆریستی لەسەر دەستی سەید قوتب بە ناوی «تەنزیمی سڕی» دامەزراوە، ئایا چاندنی تۆی توندوتیژی و ئیرهاب لە كۆمەڵگە، تا چەند كۆمەڵگە بەرەو ناسەقامگیری و كاولبوون دەبات؟

- ئیسلام بە هێچ شێوەیەك لەگەڵ هەموو جۆرە توندوتیژییەك نییە، بەپێی دین و ئایینی ئیسلام دەبێت هەموو كات لایەنگری ئاشتی بیت و ناوبژیوانی و ناوەندگیری بكەیت، بۆ ئەوەی لایەنەكەی بەرانبەر توندوتیژی دەرنەچێت، خوای گەورەش بۆ ئێمەی موسڵمان فەرموویەتی: «وكذلك جعلناكم أمة وسطا»، واتە ئێوەم بە میللەتێكی مامناوەند دروست كردووە، بۆ كەس نییە خەڵك بە زەبر و هێزی شیر ئیسلام بكات، بەڵكو ئامۆژگاری هەیە، وەك فەرموویەتی «ادْعُ إِلَی سَبِيلِ رِبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رِبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ».

* خاڵێكی دیكەی ترسناك لە فیكری ئیسلامی سیاسی، پرسی دووبارە تەفسیركردنەوەی «فەتوا»دانە، ئیسلامی سیاسی دەڵێت: هەر كەسێك دەتوانێت فەتوا بدات و خەڵك بكوژێت، ئایا ئەمە بێماناكردنی فەتوا و دروستكردنی ئاژاوەوە لە كۆمەڵگە نییە؟

- خۆی فەتوا كارێكی زۆر قورسە و ئەوە نییە كە هەموو كەس بتوانێت فەتوا بدات، ئێمەش وەك نەتەوەیەك كە كوردین و هەر چ نەبێت، دەبێت تەماشای جیهانی ئیسلامی بكەین. من لە زۆربەی وڵاتانی ئیسلامی لەگەڵ موفتییەكانیان دانیشتووم، بەتایبەتی لە میسر كە قیبلەی زانستە، لە وڵاتێكی وەك میسر لە كاتێكدا موفتی، یان ئەنجومەنەكە فەتوایەك دەردەكات، ئەوە هەموو خەڵكی میسر پابەندی دەبن، بۆی هەیە كەسێك، یان زانایەك لەماڵی خۆی ڕاوبۆچوونی جیاواز بێت لەگەڵ فەتواكە، بەڵام قەت ئامادە نییە، لە مزگەوتێك، یان مینبەرێك، یان لە كۆڕ و كۆبوونەوەیەك بڵێت من لەگەڵ ئەو فەتوایە نیم. واتە بە ئاشكرا ڕەدی ناداتەوە. واتە لە كاتێكدا بەو فەتوایە ڕازی نیت، ئەوە لەلای خۆت و لە ماڵەكەی خۆت پێی ڕازی مەبە، بەڵام بۆت نییە بە ئاشكرا ڕایبگەیەنیت كە ئەو فەتوایە وانییە و ڕاست نییە.

ئێمە لە كوردستان ئەنجومەنێكی باڵای فەتوامان هەیە كە (14) زانا و شارەزای زانست و شەریعەتی ئیسلامین و هەموویان پلەی موفتییان هەیە و لەبەر ئەوەی بە تێكڕایی بیروبۆچوونی هەموویان فەتوا دەدرێت، بۆیە فەتوایەكان زۆر لە جێگای خۆیدایە، پێویستە خەڵك و میللەتی خۆمان لە كوردستان وا ڕابێنین، كە ئەنجومەنی باڵای فەتوا لە كاتێكدا فەتوایەكیان دا، پابەندی بن و ئەوەی ڕاوبۆچوونیشی لەگەڵ نییە، بە لەلای خۆی و لە ماڵی خۆی ئیلتیزامی پێوە نەكات.