تا چەند ئەندامانی پێكهاتە سەرەكییەكان شانازی دەكەن هاووڵاتیی ئەم دەوڵەتە بن؟

 

 

هاوپەیمانی سیاسیی نێوان پێكهاتە سەرەكییەكانی دەوڵەتێكی فرەیی و هەستكردنی پێكهاتە جیاوازەكان بە ناسنامەی نەتەوەیی خۆیان، دوو ڕووی دراوی پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتی سەركەوتووە، بۆ ئەوەی ئەم دوو مەرجە سەرەكییە فەراهەم بن، ئەوا دەبێت، ڕایەڵەیەكی سیاسیی پتەو لە نێوان پێكهاتە جیاوازەكان و دەوڵەت دروست بكرێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوەیە دەوڵەت لەسەر دابەشبوونە نەتەوەیی و ئایینەكانەوە هەنگاو بەرەو پیادەكردنی دەسەڵاتێكی گشتگیر و دادپەروانە هەڵبگرێت. هاووڵاتیان بتوانن وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە، بەوەی تا چەند شانازی دەكەیت كە هاووڵاتیت لەناو ئەم دەوڵەتەدا؟

ئەو تێگەیشتنەی بۆ بونیادنانی دەوڵەتێكی سەركەوتوو باسم كردووە، زۆر جیاوازە لەو تێگەیشتنەی كە زۆربەی دروستكەرانی سیاسەتی هاوچەرخ تێیگەیشتوون، دوای ئەو شەڕانەی لە عێراق و ئەفغانستان بە سەرۆكایەتیی ئەمریكا بەڕێوە چوون، هەموو ناوەندەكانی هزر و حكومەتەكانی ڕۆژئاوا، هەوڵیان بۆ ئەوە دا، پڕۆگرمێك دابڕێژن كە بتوانرێت لە ماوەی چەند ساڵێكی كەمدا ڕایەڵەیەكی پێتەو لە ناو پێكهاتە جیاوازەكان بكرێت و لەگەڵ پرۆسەی بە دیموكراتیزەكردنی دەوڵەتی گرێ بدەنەوە، بەڵام بێئاگا بوون لەوەی كە كاری دروستكردنی ڕایەڵەیەكی پتەو لەناو پێكهاتە جیاوازەكانی یەك دەوڵەت بە خولێك و دوانی سەرۆكایەتیی ئەمریكا تەواو نابێت و ئەم پرۆسە چەندین نەوە دەخایەنێت، نەك چەند ساڵێك. هەر ئەمەش وایكرد، لەبری ئەوەی پێكهاتەكانی عێراق بە ڕایەڵەیەك پێكەوە گرێ بدرێنەوە و خۆیان بە هاووڵاتی ئەو دەوڵەتە بزانن، عێراق بەرەو شەڕی ناوخۆ هەنگاوی هەڵگرت».

پڕۆفیسۆر ئەندریاس ڤایمەر

كتێبی «بۆچی هەندێك وڵات بە یەكگرتوویی دەمێننەوە و هەندێكی دیكەشیان لەبەریەك هەڵدەوەشێن؟»

 

 

 

بۆچی عێراق هەرگیز نابێتە دەوڵەتێكی هاوچەرخ؟

-1-

1921- 2003

مێژووی نەتەوەكانی جیهان، جیا لەوەی لە خاڵێكدا پێناسەكردنی ناسنامەی نەتەوەیی هەموو نەتەوەكان پێكەوە كۆدەكاتەوە، لە هەمان كاتدا و لە خاڵێكی دیكەدا، سیاسەت و بیرۆكراسیەتی تەواوی ئیمپریالیزمە جیاوازەكانیش پێكەوە كۆدەكاتەوە و لە یەك دێڕدا پێناسەی دەكات كە ئەویش بریتییە لە سیاسیەتی «پەرت بكە و زاڵ بە . Divide and rule» و، لە چوارچێوەی ئەم سیاسەت و بیرۆكراسیەتەدا دەوڵەتێك دروست دەكەن، كە پرۆسەی بونیادنی ناسنامەی گەلێك لە دەوڵەتی فرەنەتەوەدا لەبەریەك هەڵدەوەشێنێت و، دوای ئەوەی ئەو دەوڵەتەش بەجێ دەهێڵن، بە حیساب دەوڵەتی نیشتمانیی هاوچەرخ دامەزرێت، وەك دامەزراندنی كۆماری عێراق لە ساڵی 1958، هەمان سیاسەت و بیرۆكراسیەت لەو دەوڵەتەدا پیادەكرێت، ڕاستە دەوڵەت «ئاڵا، پارە، پەساپۆرت، سوپا، پۆلیس و دامەزراوە»ی لە هەموو بوارەكاندا دەبێت، بەڵام هەرگیز گەلێك دروست نابێت كە لە چوارچێوەی ئەو گەلەدا پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینە جیاوازەكان خۆیان بە هاووڵاتی ئەو دەوڵەتە بزانن و، هەمیشەش ئەو دەوڵەتە لە چوارچێوەی مەترسیی شەڕی ناوخۆ و لەبەریەكهەڵوەشان ڕزگاری نابێت.

ئەگەر لێرەوە هەڵوەستە لەسەر سیاسەتی ئیمپریالیزمی بەریتانیا بكەین، كە لە هەموو ئیمپریالیزمەكانی دیكەی جیهان وەك «فەرەنسا، هۆڵەندا، ئیتالیا، ئەڵمانیا، ئەمریكای پێش شەڕی دووەمی جیهان، ژاپۆن و.. هتد» دەگرێتەوە، لەمەش زیاتر كوردستان و عێراقیش بەشێك بوون لەو سیاسەت و بیرۆكراسیەتەی بەریتانیا كە دەوڵەتی عێراقی پێ دامەزراندووە، ئەوا ئامانجی سەرەكیی سیاسەت و بیرۆكراسیەتی ئەم ئیمپریالیزمە ئەوە بووە «كەمینەیەك بەسەر پێكهاتە جیاوازەكانی ئەو دەوڵەتەدا بسەپێنێت و لەمەش زیاتر چاوپۆشی ئەوەی لێ بكات، ئەم كەمینەیە ئایین و ناسنامەی نەتەوە و پێكهاتە ئایینەكانی دیكە بگۆڕێت».

سرووشتی سیاسەتی ئیمپریالیزمی بەریتانیا، لەناو دەوڵەتە كۆڵۆنیالییە جیاوازەكاندا، حوكمڕانیی ژێر پەردە و نهێنییە، هەر بۆیە ئەگەر لە باكووری سۆماڵ پەنای بۆ سەید محەمەد بردبێت (كە كەسایەتییەكی ئایینیی ناوداری باكوری سۆماڵ بووە) وەك كۆڵۆنیالییەكی بەریتانی، ئەوا لە دەوڵەتی بوتسوانا-ی ئەفریقیا پەنای بۆ پاشای هۆزی «بوتسوانا» بردووە و هەوڵی داوە كە تەواوی هۆزەكانی دیكەی ئەو دەوڵەتە لەناو هۆزی «بوتسوانا» بتوێنێتەوە، لە هیندستانیش بە باڵادەستكردنی هیندۆسەكان هەوڵی دا، تەواوی ئایین و نەتەوە جیاوازەكانی ئەو وڵاتە بسڕێتەوە و تەنانەت هەوڵی دا بۆ بە ئینگلیزكردنی زمان «Englishification»، ئەمەشی بە ئاسانی بۆ چووە سەر، بۆیە ئێستا لە سەرانسەری جیهاندا زیاتر لە 3 ملیار كەس زمانی ئینگلیزی بە زمانی دووەمی خۆیان پێناسە دەكەن.

لە بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، كاتێك بەریتانیا عێراقی دامەزراند، هێندەی كێشەی سەرەكی سیاسەتی ئەو كاتی عەرەبی عێراق بوو (بە شیعە و سوننەوە)، هێندەی كێشەی لەگەڵ كورد و گەلی كوردستان نەبوو، بۆیە هەوڵی بۆ ئەوە دا، بە پیادەكردنی «حوكمڕانییە نهێنی»یەكەی پەنا بۆ كەسایەتییەك ببات كە هەردوو لا (عەرەبی شیعە و سوننە) پێی ڕازی بن و لەسەر مەزهەبی سوننەش بێت، بۆ ئەمە پەنای برد بۆ «فەیسەڵ حوسێن هاشمی» لە ئوردون و وەك «حاكمی مەدەنیی عێراق» كردی بە یەكەمین پاشا لە عێراقی دوای ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا، بەڵام كورد دژی ئەوە بوو ببێتە بەشێك لە دەوڵەتی عێراق، بۆیە لە سەرەتاوە زۆر بە نەرمی مامەڵەی لەگەڵ شێخ مەحموودی حەفید كرد، كە مەملەكەتی كوردستان لە سلێمانی ڕابگەیەنێت، ئینگلیز هیوای ئەوەی بە شێخ مەحموود بوو، كە هەموو كوردستانی بۆ كۆبكاتەوە و پاشان ئەو مەملەكەتە بكاتە بەشێك لە مەملەكەتی عێراق، بەڵام كاتێك بۆی دەركەوت شێخ مەحموودی حەفید ناچێتە ژێر باری ئەو داوایەی ئینگلیز، هێرشی كردە سەر مەملەكەتی كوردستان و بە زەبری هێز ڕووخاندی.

 ئینگلیزەكان بە شێوەی نهێنی لە هەوڵەكانی خۆیان بەردەوام بوون، هەر بۆیە دوای دامەزراندنی ئەنجومەنی دامەزرێنەری عێراق لە ساڵی 1924، بەریتانیا لە ڕێگەی ڕاوێژكردن لەگەڵ بەشێك لە سەرۆك هۆزەكانی كورد، كە ئەمەی ناو لێنا «ڕیفراندۆم»، كوردستانیشی بەو دەوڵەتە دروستكراوە بە فەرمی ناساند و كاتێكیش لە سییەكانی سەدەی ڕابردوو عێراق بە كوردستانەوە، وەك دەوڵەتێكی ئەندامی كۆمەڵەی گەلان خۆی ڕاگەیاند، ئەوە بوو گەلی كوردستان، ئەم پێوە لكاندنەوەی ڕەت كردەوە و لە سلێمانی شەڕی بەردەركی سەرا ڕووی دا و چەندین كەسی تێدا شەهید بوون، دوای ئەویش بارزانییەكان ئەمەیان قبووڵ نەكرد، بۆیە لە 1932 و 1943 هەدوو شۆڕشە گەورەكەی بارزان (یەكەم و دووەم) هەڵگیرسا و، ڕاشكاوانەتر لە دوای ڕاگەیاندنی عێراق وەك دەوڵەتێكی ئەندام لە كۆمەڵەی گەلان، حوكمڕانیە نهێنییەكەی بەریتانیا لە عێراقدا دژی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بووە، ئەوجا چ لەسەردەمی پادشایەتی بووبێت، یان دوای قۆناغی پۆست كۆڵۆنیاڵی كە لە 1958 كۆماری عێراق ڕاگەیەندرا.

بیرۆكراسیەتی بەریتانیا لەناو دەوڵەتی عێراقدا، بە پلەی یەكەم بایەخی بە عەرەبی سوننە دا و، هەموو جومگە سەرەكییەكانی بیرۆكراسیەتی دەوڵەتی عێراقی بە پلەی یەكەم كردە عەرەبی سوننە، بەتایبەتی «سوپا وپۆلیس»ی بە تەواوەتی لەژێر كۆنتڕۆڵی عەرەبی سوننەدا چڕ كردەوە، ئەوجا لەبەر ئەوەی عەرەبی شیعە خۆیان ئارەزوومەندانە بەشدارییان لە دەسەڵاتی حكومەتی پادشایەتی ڕەت كردەوە، بۆ ئەوەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستانیش كپ بكاتەوە و نەیهێڵێت، هەر خۆی بواری بە عەرەبی سوننەی عێراق دا، كە بایەخ بە عروبە بدەن و هەوڵ بدەن پرۆسەی بەعەرەبكردنی كورد دەستپێبكەن، ئەم پرۆسەیە لە ساڵی 1927 دوای لێدانی یەكەم بیری نەوت لە كەركووك دەستی پێكردووە و، لە دوای كردنی حەویجەش بە قەزا، بواری دا كە هۆزە عەرەبییەكان لەو قەزایە نیشتەجێ بكەن.

وەك مێژوو پێمان دەڵێت، دید و تێڕوانینی بەریتانیا بۆ دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵەكانی سەردەمی ئیمپریالیزم، بەو جۆرە بووە كە پێویستە «پێكهاتەی فرەكەلتووری و فرەئایینیی ئەو دەوڵەتە بگۆڕێت بۆ پێكهاتەی كەمینەی دەسەڵاتدار لە دەوڵەتدا، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بووە، دەوڵەت بەهێز نابێت ئەگەر هامۆجینی و یەكڕەنگ نەبێت».

د.مارك كیرتس ئەكادیمی و ڕۆژنامەنووس و سەرۆكی دامەزراوەی «ئاشكراكردنی ئەو بەڵگانەی سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا كە بەربەستی نهێنییان لەسەر هەڵگیراوە - «DE-classified UK»، دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشووی بەعس لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی ئارەزوومەندانەی «ئەمریكا، بەریتانیا، ئیسپانیا، كەندا، ئوسترالیا» لە ساڵی 2003، لە ساڵی 2004 كتێبێكی بڵاوكردەوە بە ناونیشانی «بێماناكردنی گەل: پێشێلكارییە نهێنییەكانی بەریتانیا بۆ سەر مافی مرۆڤ- Unpeople: Britains Secret Human Rights Abuses»، لەم كتێبەدا كە تەواوی پێشێلكارییە نهێنییەكانی حوكمڕانیی شاراوەی بەریتانیای لەسەر دەوڵەتانی كۆڵۆنیاڵیی ناو چوارچێوەی ئیمپریالیزمی بەریتانیا ئاشكرا دەكات و، بەشێكی تەواویشی بۆ ئەو پێشێلكارییانەی بەریتانیا تەرخان كردووە، كە دژی مافی مرۆڤ لە عێراقدا ئەنجامی داون، بەتایبەتی لە كۆمەڵكوژی شیوعییەكان لە 1963 و پاشانیش لە پڕچەككردنی سوپای عێراق بە فڕۆكەی هەنتەر و چەكی قورس و هەروەها ناپاڵم و چەكی كیمایی و تێكشكاندنی شۆڕشی ئەیلوول و كۆمەڵكوژیی گەلی كوردستان. كە پار لە 31ی تشرینی یەكەمی 2023 لە وتارێكدا بە ناونیشانی: «كاتێك بەریتانیا سوپای عێراقی پڕچەك كرد، بۆ ئەوەی شەڕی جینوسایدی لە دژی كورد پێ بكات - When Britain armed Iraqs genocidal war on the Kurds».

مارك كیرتس هەم لە كتێبەكەی كە لە 2004 بڵاوی كردووەتەوە و هەم لەو وتارەشی كە چەند مانگ پێش (31ی تشرینی یەكەمی 2023) پێشكەشی كرد، ئەوەی بە بیری ئێمەی وەك هەرێمی كوردستانی هێنایەوە، ئەم چەند خاڵەیە:

1. بناغەی ئەقڵییەتی شۆڤێنیی دەسەڵاتدارانی عەرەبی سوننە لە 1921- 2003، دژی گەل و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، پیادەكردنی سیاسەتی نهێنی و ئاشكرای بەریتانیا بووە، لە سەردەمی پادشایەتی تا ساڵی 1958، بە ئاشكرا مەمەلكەتی كوردستانی ڕووخاند، هەروەها هەر دوو شۆڕشی یەكەم و دووەمی بارزانی سەركوت كرد.

2. لە دوای ساڵی 1958 و ڕووخانی ڕژێمی پادشایەتی، حوكمڕانی هەر لە دەستی دەستەبژێری سوننەی كەمینە مایەوە، بەتایبەتی ئەفسەرەكانی سوپای عێراق، بۆیە ئەگەرچی لە سەرەتاوە ئەوانەی پێیان دەگوتن «ئەفسەرانی ئازایخواز - الضباط الاحرار»، وەك عەبدولكەریم قاسم، كە بووە سەرۆك كۆماری عێراق، چاوەڕێی ئەوەی لێ دەكرا، ئاراستەی سیاسەتی كۆڵۆنیاڵی بەریتانیا بگۆڕێت، بەریتانیا هەوڵی دا، ئەم ئاراستەیە وەك خۆی بمێنێتەوە، بۆیە كەوتە هاندانی بەعسییەكان و پلانی بۆ كوشتنی عەبدولكەریم قاسم داڕشت، ئەوە بوو لە 1961 ئەو پیلانە جێبەجێ كرا، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، كاتێكیش بەعسییەكان لە 1963 كودەتایان كرد و ئەو كۆمەڵكوژییەیان دژی حزبی شیوعیی عێراق ئەنجام دا، باڵیۆزی بەریتانیا خۆی سەردانی كۆشكی كۆماری عێراقی كرد و، پیرۆزبایی سەركەوتنی لێكردن و لەمەش زیاتر داوای لە بەعسییەكان كرد، یەكەیەكی سەربازی لە گاردی كۆماری بنێرنە بەریتانیا بۆ ئەوەی مەشق و ڕاهێنانیان پێ بكەن و باشتر فێری كۆمەڵكوژییان بكەن.

3. لەو سەردەمەدا (شەستەكانی سەدەی ڕابردوو) كە شۆڕشی ئەیلوول بە ڕابەرایەتیی مستەفا بارزانی لەو پەڕی هەڵكشانی خۆیدا بوو، سەركەوتنەكانی هێزی پێشمەرگەش سوپای عێراقی شەكەت كردبوو، حكومەتی بەریتانیا (ئەوجا حكومەتەكە پارێزگاران بووبێت، یان كرێكاران) هەردووكیان لەسەر ئەوە كۆك بوون، كە دابینكردنی «هەموو جۆرە فڕۆكەیەك، تۆپی قورس و دوورهاوێژ، ناپاڵم، چەكی كیمایی و فسفۆر» وەك پابەندبوونی حكومەتی شانشینی بەریتانیا بۆ پڕچەككردنی سوپای عێراق بەردەوام دەبێت.

4. لە میانەی ئاشكراكردنی بەڵگە نهێنییەكانی سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا لە كێتبەكەی ساڵی 2004، ئەو بەڵگەنامانەی ئاشكرا كردوون، كە سیاسەتی بەریتانیا لە عێراقی دوای ساڵی 1958 – 2003 لەگەڵ سیاسەتی ئەمریكا بۆ عێراق دوو ڕووی یەك دراو بوون، هەموو كات وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا و ئەمریكا لە ڕێگەی باڵیۆزەكانیان لە بەغدا، یەك سیاسەتیان پیادە كردووە و لە هیچ قۆناغێكدا دوو سیاسەتی جیاوازیان نەبووە، باشترین بەڵگەش ئەوەیە كە لە هەموو پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال و كیمیاباران كە ڕژێمی بەعس لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو دژی كورد ئەنجامی دان، هیچ لایەكیان (بەریتانیا و ئەمریكا) نە پشتگیری كوردیان كرد و نە هەڵوێستێكی نەرێنیشیان بەرانبەر حكومەتی بەعس و سەدام حوسێن پیشان دا.

كەواتە مارك كیرتس، لە 2004 بە تەواوی گەلانی عێراق بەگشتی و گەلی كوردستانی بەتایبەتی لەوە ئاگادار دەكاتەوە، كە پرۆسەی بە ناو «ئازادكردنی عێراق» بۆ ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەدام حوسێن، بۆ ئازادكردنی گەلانی عێراق نییە لە زوڵم و دیكتاتۆریەت، بەڵكو ڕووخانی ڕژێمێكە كە چیدیكە سوودی بۆ بەرژەوەندییەكانی ئینگلیز «بەریتانیا و ئەمریكا» نییە و، بەرژەوەندیی ئینگلیز وا دەخوازێت، ئەم ڕژێمە (بەعس و سەدام حوسێن) بڕووخێنرێت و، سیستمێكی دیكە لە عێراق دابمەزرێت، كە بەرژەوەندییەكانی ئینگلیز «ئەمریكا و بەریتانیا» بپارێزێت.

دوای تێپەڕبوونی 20 ساڵ بەسەر بڵاوبوونەوەی ئەم كتێبە «بێ ماناكردنی گەل: پێشێلكردنە نهێنیەكانی بەریتانیا بۆ سەر مافی مرۆڤـ»، ئایا ئێستا عێراق بووەتە دەوڵەتێكی هاوچەرخ؟ دەبێت وەڵامی ئەم پرسیارەش بدرێتەوە.

 

-2-

عێراق لە 2003-2024

لە دوای ڕووخانی ئیمارەتەكەی تاڵیبان لە ساڵی 2001 لە ئەفغانستان، كە ئەمریكا توانی شەرعییەتی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ مسۆگەر بكات و، لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی ناتۆ هێرش بكاتە سەر ئەفغانستان، ئیدی بە ئاشكرا ئەو مافەی بە خۆی دا، هەر دەوڵەتێك بە هەڕەشە بزانێت و لە هەر شوێنێكی جیهان بێت، بە زەبری هێز دەیڕووخێنێت و لە جێگەی ئەو ڕژێمە دیكتاتۆرە، دووبارە دەوڵەت بونیاد دەنێتەوە و لە چوارچێوەی حوكمڕانییەكی دیموكراتیدا بوار بۆ ئەو گەلانە دەڕەخسێنێت كە خۆیان حوكمڕانیی خۆیان بكەن.

لە ماوەی دوو ساڵدا (2001-2003)، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێجگە لە دەوڵەتانی ئینگلیزی زمان (ئەمریكا، بەریتانیا، كەنەدا و ئوسترالیا (+ ئیسپانیا كە ئینگلیزی زمان نییە)، لەوە تێگەیشتن كە ئەمریكا لەسەر بەڵێنەكەی خۆی ڕاستگۆ نەبووە، بۆیە بۆ هێرشكردنە سەر عێراق و ڕووخاندنی ڕژێمی «بەعس و سەدام حوسێن» پشتگیریی ئەمریكایان نەكرد و شەڕعیەتی نێودەوڵەتییان پێ نەدا، ئەمە لەگەڵ ئەوەی لێژنەی پشكنینی چەكە كۆكوژەكانی ڕژێمی بەعس كە دوایین ڕاپۆرتی دابووە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئاماژەی بەوە كردبوو كە عێراق هەتا ئێستاش لە تەواوی چەكەكە كۆكوژەكانی دانەماڵدراوە.

پێش دەستپێكردنی شەڕی عێراق و پرۆسەی بە ناو «ئازادكردنی عێراق» لە ناو هەموو سەركردە سیاسییەكانی عێراقدا، تەنیا سەرۆك مسعود بارزانی لە قۆناغی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس و سەدام بەگومان بوو، ئەمەش لەبەر چەند هۆكار بوو:

1. سەرۆك مسعود بارزانی میراتگری ئەزموونی زیاتر لە 100 ساڵی فیكر و عەقیدەی بارزانە، ئەم فیكر و عەقیدەیە كە ڕابەرایەتیی چەندین شۆڕش و ڕاپەڕینی كردووە، ئەزموونی لەگەڵ داگیركارانی «دەوڵەتی عوسمانی، ڕژێمی پادشایەتی عێراق وەك حوكمڕانیی بەوەكالەتی بەریتانیا، حكومەتە یەك لەدوایەكەكانی عێراق لە 1959 -2003» بووە.

2. لەگەڵ كاك ئیدریسی هەمیشە لەیاد، سەرۆك مسعود بارزانی لە ئیمزاكردنی ڕێككەوتننامەی ئاداری 1970 وەك نوێنەری جەنابی مستەفا بارزانی، شاهیدی ئیمزاكردنی ئەو ڕێككەوتنامانەن، پاشان عێراق لێی پاشگەز بووەوە.

3. لە دوای ساڵی 1975-1991، لەگەڵ ئەوەی سەرۆك بارزانی وەك پێشمەرگەیەك بەردەوام لە بەرەكانی شەڕ بووە، هاوكات لەسەر ئاستی سیاسیی كوردستانی و عێراقی، لە هەوڵی دروستكردنی بەرەیەكی فراوان بووە، بۆ ئەوەی هێزە سیاسییەكانی كوردستانی و عێراقی لەسەر سیستمی ئایندەی عێراق ڕێك بكەون، لە ماوەی ئەو 16 ساڵە هیچ هێزێكی سیاسی عەرەبی عێراق (بە سوننە و شیعەوە) نەیانسەلماند كە گەیشتنە دەسەڵات ئەو ڕێككەوتنی ئۆتۆنومیە جێبەجێ دەكەن، كە لەگەڵ سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول لەگەڵ ڕژێمی بەعس و سەدام حوسێن ئیمزایان كردبوو، بۆیە سەرۆك بارزانی زۆر بە ئاشكرا بە هێزە سیاسییەكانی عێراقی ڕاگەیاند «ئێمە نابینە پرد و بە سەرماندا بپەڕێنەوە و بگەنە دەسەڵات و هیچ مافێكیش بۆ كورد نەسەلمێنن».

4. لە دوای ساڵی 1991 و ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە هەرێمی كوردستان بووە ئەمری واقیع و ئۆپۆزسیۆنی عێراقی كە لە كوردستان پەناهەندە بوون، ئەوەیان لا قورس بوو، كە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی لە چوارچێوەی دەوڵەتی داهاتووی فیدڕاڵیی عێراقدا بسەلمێنن.

ئەم ئەزموونە كەڵەكەبووەی سەرۆك بارزانی ببووە هۆكاری ئەوەی كە هیچ ڕێككەوتنێك ئیمزا نەكات، هەتا بە دڵنیایی و دروستی مافەكانی گەلی كوردستانی تێدا نەچەسپێنرابێت، هەر بۆیە هەتا كۆی هێزەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراق لە كۆنگرەكانی «لەندەن، پاریس، پیرمام» بە ئامادەبوونی ئەمریكا، ئیقراری ئەوەیان نەكرد، كە سیستمی داهاتووی عێراق دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن، سیستمێكی فیدڕاڵی و فرەیی و دیموكراتی و پەرلەمانی دەبێت، ئەم ئەمری واقیعەی ئێستای هەرێمی كوردستانیش وەك خۆی دەبێتە بەشێك لەو دەستوورەی بۆ ئەو سیستمە دەنووسرێتەوە و، تەواوی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، سەرۆك بارزانی بڕیاری نەدا ببێتە بەشێك لە پرۆسەی ئازادكردنی عێراق كە دواتر ئەمریكا كردی بە «داگیركردنی عێراق» و، پاشانیش كە ڕژێمی بەعس ڕووخێنرا و ئومێدەكان بەو ئاراستەیە بوون كە ئەمریكا پشتگیری گەلانی عێراق بكات و دەوڵەتێكی نوێ بونیاد بنێن، بەڵام لە بنەڕەتەوە هەوڵەكانی ئەمریكا بۆ ئەوە بوو، كە میراتی بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵی كە ماوەی زیاتر لە 90 ساڵ لای عەرەبی سوننە بوو، بگوازێتەوە بۆ عەرەبی شیعە كە هیچ ئەزموونێكیان لە بەڕێوەبردن و بیرۆكراسیەتی دەوڵەتی هاوچەرخدا نەبوو، لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە، عێراق هەر وەك ئەو دەوڵەتە بمێنێتەوە كە لە ساڵی 1921 بەریتانیا بۆ بەرژەوەندیی خۆی دروستی كردووە. لێرەدا بەچەند خاڵێك ئاماژە بەو هەوڵانە دەكەین، بۆ ئەوەی گۆڕانكاری بەسەر دەوڵەتی عێراقدا نەیەت، كە لەم چەند خاڵەدا دەیخەینە ڕوو:

 لە دوای نیسانی 2003 كە ئەمریكا عێراقی داگیر كرد و تەواوی دامەزراوە سەربازی و پۆلیس و ئەمنییەكانی عێراق هەڵوەشایەوە، بێجگە لە هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق و هێزی پێشمەرگە و دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان، هیچ هێز و دامەزراوەیەكی دیكە بوونی نەبوو، لەماوەی نیسان تا تشرینی یەكەمی 2003 كە یاسای كاتی بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق نووسراوەتەوە كە تەنیا كەمتر لە شەش مانگ دەكات، ئەگەر ئەمریكا نیازی پاك بوایە، ئەو یاسا كاتییەی بەو جۆرە دادەڕشت كە چارەسەری كێشەی گەلی كوردستان لە عێراقدا بكات، بەڵام یاساكەی بە جۆرێك داڕشتووە كە كێشەكانی كوردستانی لە عێراقدا ئاڵۆزتر كردووە، یاسای كاتی كە لە 59 ماددە پێكهاتووە، ماددەی 58 تایبەت كراوە بە «چارەسەركردنی كێشەی موڵكداریەتی و زوڵمی بەعس لە ناویاندا كەركووك» ئەمەش دوای شەڕێكی سیاسیی گەورە چووەتە ناو یاساكە، ماددەكەش بۆ هەموو عێراقە، نەك تایبەت بێت بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕینراوەكانی كوردستان لە عێراقدا.

 لە داوەی حكومەتی كاتی (2004- 2005) و هەوڵەكان بۆ نووسینەوەی دەستووری عێراق، دیسان لە دەستووری عێراقیشدا كە 144 ماددەیە، ماددەی 140 لە دوایین ماددەی دەستوورەكە حیساب دەكرێت، لەبەر ئەوەی چوار ماددەكەی دیكە زیاتر وەك ڕێنمایی و دروشم وان، لەم ماددەیەشدا (ماددەی 140) دیسان ماددەیەكی گشتییە بۆ چارەسەركردنی كێشەی موڵكداری و گۆڕینی ئیداری لە سەرانسەری عێراقدایە، نەك تایبەت بێت بە چارەسەری كێشەی ناوچە دابڕێنراوەكان، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە كە ئەمریكا بەئەنقەست نەیویستووە پشتگیری لە گەلی كوردستان بكات و هاوكار بێت بۆ ئەوەی كێشەكانی لەگەڵ بەغدا چارەسەر بكات.

 لە یەكەمین كابینەی دەستووری حكومەتی عێراقدا بە سەرۆكایەتی ئیبراهیم جەعفەری لە 2005، كە یەكەم جار بوو دوای 100ساڵ دەسەڵاتی عێراق بكەوێتە دەستی شیعە، هیچ گومان لەوەدا نییە كە بەبێ ئاگاداریی ئەمریكا كە خۆی دەسەڵاتی ڕاستەقینە بووە لە عێراقدا، ئیبراهیم جەعفەری سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی عێراق، نەیدەتوانی بەبێ ئاگاداریی ئەنجومەنی وەزیران سەردانی توركیا بكات و باس لە ڕێككەوتنی عێراق و توركیا دژی هەرێمی كوردستان بكات، كە ئەم هەوڵە ئاشكرا بوو، لایەنی كوردی پێداگری كرد كە دەبێت سەرۆك وەزیران دەست لەكار بكێشێتەوە، بەمەش ئیبراهیم جەعفەری ناچار كرا، دەست لەكار بكێشێتەوە، لەم پرسەدا ئەمریكا خۆی نەكردە لایەنگری هیچ لایەك، چونكە بناغەكەی سیستمە تازەكەی بەو جۆرە داڕشتبوو، كە بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵی چووەتە لای عەرەبی شیعە و هەر عەرەبێكی شیعە جێگەی دەگرێتەوە.

 لە ماوەی ساڵانی 2005 بۆ 2007 كە دەبوو ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت، بە هەر سێ قۆناغی «ئاساییكردنەوە، قەرەبووكردنەوە، ڕیفراندۆم»، ئەمریكا لە ڕێگەی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق، ئەم ماددەی بەش كرد بۆ ناوچەی «سارد و گەرم» كەركووكی بە بۆمبێكی كاتكراو وەسف كرد، كە ناكرێت دەستكاری بكرێت، لە ڕاپۆرتەكەی دیراسەتی عێراق ناسراو بە ڕاپۆرتی «بیكەر هاملتۆن 2007» چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كێشە لەسەرەكان بەگشتی و چارەسەركردنی كێشەی كەركوك وەك خەتی سوور ئاماژەی پێ كراوە.

 بۆ ئەوەی بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵی بە تەواوەتی بگوازرێتەوە بۆ دەستی عەرەبی شیعە، ئەمریكا لایەنگریی ئەو تەفسیرەی كرد كە دادگای فیدڕاڵی بۆ «گەورەترین فراكسیۆن» كردی، كە ئەویش بە پێی دەستور «گەورەترین فراكسیۆن» ئەو فراكسیۆنەیە كە لە ئاكامی سندووقەكانی دەنگدان یەكەم دەبێت، بەڵام گۆڕییان بۆ ئەو فراكسیۆنە گەورەیەی لەناو پەرلەماندا دروست دەكرێت، بەمەش جارێكی دیكە دەسەڵات درایەوە بە عەرەبی شیعە.

 ئەمریكا كاتێك لە 2011 بڕیاری دا، هێزەكانی لە عێراق بكشێنێتەوە، خۆی باش دەیزانی سوپا و پۆلیسی فیدڕاڵیی عێراق نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی كە بتوانن سەقامگیری بپارێزن، خوێنی ڕژاوی نێوان عەرەبی شیعە و سوننەش لە شەڕەكانی 2006-2010 وشك نەبووەتەوە، كە لاپەڕەیەكی تازە هەڵبدرێتەوە و عەرەبی شیعە و سوننە هەستی تۆڵەكردنەوەیان لەیەكتری سڕابێتەوە، بەڵام هێزەكانی كشاندەوە بۆ ئەوەی عێراق نەبێتە دەوڵەتێكی نیشتمانیی هاوچەرخ و پێكهاتەكانی بتوانن پێكەوە بژین.

ئاماژەكردنمان بۆ ئەم چەند خاڵە وەك بناغەیەك بۆ دووبارە دروستكردنەوەی بەناو «دەوڵەتی عێراقی نوێ»، بۆ ئەوە بوو تیشك بخەینە سەر پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەت وەك دەوڵەتێك كە مۆنۆپۆلی هێز دەكات بۆ خۆسەپاندنی پێكهاتەیەك، نەك بونیادنانەوەی دەوڵەتێك كە ڕایەڵەیەكی پتەو لە نێوان پێكهاتە نەتەوە و ئایینەكانی ئەو دەوڵەتە دروست بكات و، هاووڵاتیانی تێدا شانازی بكەن كە هاووڵاتیی ئەو دەوڵەتەن.

بە داخەوە دەوڵەتی عێراق وەك دەوڵەتێكی داگیركراو «كۆڵۆنیاڵیی ئەمریكا» لە 2003- 2011، وەك مۆدێلێكی بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵیی ئەمریكا بونیاد نرایەوە، جیاوازییەكەی لەگەڵ بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵیی بەریتانیا تەنیا ئەوەندەیە كە بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵی بەریتانیا گۆڕاوە بۆ بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵیی ئەمریكا و لە عەرەبی سوننەوە گواستراوەتەوە بۆ عەرەبی شیعە.

ئەمریكا لەماوەی هەشت ساڵی یەكەم كە خۆی بە كردەیی حاكمی عێراق بوو، بە نهێنی لە ڕێگەی حكومەتی كاتی و پاشانیش بە ڕێگەی هەڵبژاردنەكان حوكمڕانی دەكرد و، پشتگیری لە مانەوەی لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی شیعەی دەكرد، كە دەبێت هەر ئەوان لە دەسەڵاتدا بمێننەوە و، ئامانجی ئەوە بوو دوای ئەوەی عێراقیش بەجێ دەهێڵێت، ئەو بیروكراسیەتە بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت وەك خۆی بەردەوامی هەبێت و، وەك لە دوای 2011شەوە تا ئێستا (ساڵی 2024) دەیبینین، ئەو بیرۆكراسییە كۆڵۆنیاڵییە بۆ بەڕێوەبردنی عێراق بناغەی بۆ داڕێژراوە، هەتا ئێستا وەك خۆی بەردەوامە و ئەمریكاش كە بەتەنیا لە شەڕی عێراقدا سێ ترلیۆن دۆلاری خەرج كردووە و زیاتر لە پێنج هەزار كوژراو و دەیان هەزار برینداری قوربانی داوە بێدەنگە و پشتگیریی ئەم بیرۆكراسییەتە دەكات، ئەمەش پرسیارە گەورە بێ وەڵامەكەیە!!

 

ئاكامی ئەو دەوڵەتانەی

بە بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵی بەڕێوە دەبرێن

بەلجیكا كە پایتەختەكەی «برۆكسل»ـە و لە هەمان كاتدا «برۆكسل» پایتەختی فیدراسیۆنی یەكێتیی ئەوروپایە، ئەم دەوڵەتە ئەوروپییە كە بڕیار لە چارەنووسی هەموو دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا دەدات، لە ئێستادا كە بە یەكێك لە سەركەوتووترین دەوڵەتانی فیدڕاڵی لە جیهاندا لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی بیرۆكراسیەتی كۆڵۆنیاڵیی فەرەنسی كە سەردەمانێك بەلجیكا كۆڵۆنیاڵی فەرەنسا بووە و هەوڵ دراوە كە زمانی فەرمی لە بەلجیكا زمانی فەرەنسی بێت و، بەشێكی زۆری فلامییەكانیان كردووە بە فەرەنسی و پرۆسەی زمانی فەرەنسییان لەسەر پیادە كردووە «Franchification» و ئەوان باڵادەست بوون لە بیرۆكراسیەتی دەوڵەتدا، هەتا ئێستاش فلامییەكانی هەرێمی فلاندرز دەیانەوێت لە بەلجیكا جیا ببنەوە، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی فلامییەكانی هەرێمی فلاندرز كە بە هۆڵەندی قسە دەكەن، ڕێژەی 44% و فەرەنسییەكان كەمتر لە 25% پێكدەهێنن، هاتوون لە بری ئەوەی بەلجیكا بەسەر دوو هەرێمیدا دابەش بكرێت، بەسەر سێ هەرێمدا دابەشیان كردووە، كە بریتین لە «بروكسل، فلاندرز، والان»، بەڵام ئەوەی پارسەنگی بۆ هەرێمی والانی فەرەنسی زمان ڕاست كردووەتەوە، هەرێمی برۆكسلە كە بە فەرمی دوو زمانە (هۆڵەندی و فەرەنسی) ئەم هەرێمە كە لەژێر كاریگەریی سیاسەتی گۆڕینی زمانی هۆڵەندییەكان بۆ فەرەنسی بووە، ئێستا زمانی فەرەنسی لە برۆكسل وەك زمانی فەرمییە و 90%یان بە زمانی فەرەنسی قسە دەكەن. ئەم بیرۆكراسییە كۆڵۆنیاڵییەی فەرەنسی كە زاڵ بووە لە فەرەنسا، بووەتە هۆكاری ئەوەی گۆڕینی زمان لە «هۆڵەندییەوە بۆ فەرەنسی» بكاتە ئەمری واقیع، هەمان سیاسەتە كە بیرۆكراسییەتی بەریتانی لە عێراقدا و لە ناوچە كوردستانییەكاندا پیادەی كردووە و ئێستا لە زۆر ناوچەی كوردستانیدا گۆڕینی زمانی كوردی بۆ عەرەبی و بوون بە عەرەب بووەتە ئەمری واقیع. بەڵام بەپێچەوانە سویسرا كە ئەویش هاوشێوەی بەلجیكا دەوڵەتێكی فرە نەتەوەی زمانەكانی «ئەڵمانی، فەرەنسی، ئیتاڵی»یە، كە سێ زمانی سەرەكین، بەڵام لەبەر ئەوەی لەدوای ساڵی1948ـەوە لە سویسرا خۆیان بیرۆكراسییەتی دەوڵەتیان بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەتەكەی خۆیان داڕشتووە و سنوورەكانی جیاوازیی نەتەوەییان تێپەڕاندووە، ئەوا ئێستا دەوڵەتی سویسرا هیچ مەترسییەكی دابەشبوونی لەسەر نییە.

دەوڵەتی عێراق كە لە دوای 2003وە بە بیرۆكراسییەتی كۆڵۆنیاڵیی ئەمریكی بەڕێوە دەچێت، نەك لە هیچ ڕوویەكی «ئابووری، سیاسی، حوكمڕانی» لەگەڵ دەوڵەتێكی وەك بەلجیكا بەراورد ناكرێت و لانیكەم ئێستا بەلجیكا كە بە بیرۆكراسییەتی پێوەرەكانی فیدراسیۆنی یەكێتیی ئەوروپا بەڕێوە دەچێت و یەكێكە لە دەوڵەتە هەر پێشكەوتووەكان لە ڕووی خۆبژێوی و داهاتی نەوتەكەی بۆ نەوەی داهاتوو هەڵگرتووە، بەڵام تا ئێستاش نەیتوانیوە ئاسەواری نەرێنیی بیرۆكراسییەتی كۆڵۆنیاڵی فەرەنسی بسڕێتەوە و مەترسیی دابەشبوونی لەسەرە، ئەوا دەوڵەتی عێراق نەك هەر مەترسیی دابەشبوونی ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتر دەبێت، بەڵكو دروستبوونی شەڕی ناوخۆش ئەگەرێكی دوور نەبێت و، دابەشبوونە ئیتنی و ئایینەكانیش تەنیا جیاوازیی نێوان «كورد و عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە» نەبێت، لەناو ماڵی شیعەی عەرەبدا وەك چۆن ئێستا دروست بووە، دابەشبوونەكە قووڵتر دەبێتەوە لە نێوان «شیعەی عەرەبی عێراق و شیعەی وەلائی» و لە هەستی بەشی هەرە زۆری عێراقییەكاندا ئەو هەستە دروست دەبێت، كە نەتوانن شانازی بە هاووڵاتیبوونی دەوڵەتی عێراقەوە بكەن.