ڕۆژی پێنجی كانوونی یەكەمی 2023، بە ئامادەبوونی د.سالار عوسمان بەرپرسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان، بازنەی گفتوگۆ بە مەبەستی ئامادەكاری بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆیەكی ڕاشكاوانە لەسەر پرسێكی نەتەوەیی و نیشتمانی دوانزەمین كۆبوونەوەی خۆی ئەنجام دا.

لەم كۆبوونەوەیەدا كە ئەندامانی بازنەی گفتوگۆ (عەبدولڕەزاق عەلی، شڤان حەمدی، پ.د.نەزاكەت حسێن، د.جەلال ئەحمەد، فەرهاد محەمەد) تێیدا بەشدار بوون، گفتوگۆیەكی چڕ و فراوان لەسەر چەندین پرسی نەتەوەیی و نیشتمانی و كێشەكانی خەڵك كرا، بەڵام سەرەنجام كۆبوونەوەكە بڕیاری دا ئەڵقەی دوانزەهەمینی بازنەی گفتوگۆ تەرخان بكرێت بۆ گفتوگۆكردن لەسەر «گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك» و، لە چەند ڕەهەندێكی جیاوازە گفتوگۆی ڕاشكاوانەی لەسەر بكرێت، بەشێك لەو ڕەهەندە جیاوازانە بریتی بوون لە:

• هەوڵەكانی گۆڕینی دیمۆگرافیا لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریب و زەوتكردنی خاك كە تا ئێستاش درێژەی هەیە.

• بە هۆی مەترسییەكانی تیرۆریستان بەگشتی و تیرۆریستانی داعش بەتایبەتی لە ساڵی 2014 و بەپێی ئاماری نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارەی پارێزگاكانی عێراق و پەنابەرانی وڵاتانی دراوسێ هاتوونەتە هەرێمی كوردستان، ئەم ژمارەیەش 30% دانیشتووانی هەرێمی كوردستانی زیاد كردووە.

• بە هۆی نەبوونی خزمەتگوزاری و ناسەقامگیری لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق خەڵكێكی زۆر لەو پارێزگایانەوە بەتایبەتی «كریستیان و سائیبەی مەندائی و عەرەبی شیعە و سوننە» دێن لە كوردستان نیشتەجێ دەبن و لە كوردستان یەكەی نیشتەجێبوون دەكڕن.

• هۆكارێكی دیكە كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ مەترسییەكانی ڕوو لە هەڵكشانە، دیاردەی گۆڕینی كەشوهەوایە كە هەندێك لە ناوچەكانی عێراق تووشی دیاردەی «بەبیابانبوون» دەبن، ئەمەش وایان لێ دەكات، ناوچەكانی خۆیان چۆڵ بكەن و كۆچ بكەن بۆ شوێنێكی دیكە و لەوانە بەشێكیان ڕوودەكەنە هەرێمی كوردستان.

بۆ ئەوەی گفتوگۆیەكی ڕاشكاوانە بە داتا و زانیاری لەسەر ئەم گفتوگۆیە بكرێت و ڕای خەڵكی سەر شەقامیش بە ڕای ئەو دەستەبژێرەوە گرێ بدرێتەوە كە بەشداریی گفتوگۆكە دەكەن، بازنەی گفتوگۆ بە هاوكاریی كەناڵە تەلەفزیۆنییەكانی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن (قەڵات – هەولێر، سلێمانی، دهۆك) لە هەر سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی، ڕۆژی 17ی كانوونی دووەم پێش دەستپێكردنی گفتوگۆكە ڕاپۆرتەكەی لەسەر سكرین نمایش كرد و پاشان بەشداربووان گفتوگۆی ڕاشكاوانەیان لەسەر كرد.

لە ڕۆژی 17ی كانوونی دووەمی 2023، دوانزەهەمین ئەڵقەی بازنەی گفتوگۆ (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) لە هۆڵی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بەڕێوەچوو و دوای سەیركردنی ڕاپۆرتە مەیدانییەكەی بازنەی گفتوگۆ ئەم بەڕێزانە گفتوگۆی ڕاشكاوانەیان بە داتا و زانیاری لەسەر كرد و چەندین پێشنیار و ڕاسپاردەشیان پێشكەش كردین:

1- حەسەن ئەمین شێخانی، مامۆستای زانكۆ و ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامیی كوردستان.

2- پ.د.محەمەد شوانی، كۆمەڵناس و مامۆستا لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەدین- هەولێر.

3- عارف تەیفوور سەردار، ئەندامی كۆمیتەی ناوەندیی پارتی دیموكراتی كوردستان.

4- ڕێبوار تاڵەبانی، ڕاوێژكاری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كاروباری ماددەی 140.

5- پ. كەیوان ئازاد،پسپۆڕی مێژوو و مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی .

6- پ.د. خەلیل ئیسماعیل، مامۆستای جوگرافیا لە زانكۆی جیهان – هەولێر.

7- بەشار كیكی، سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا و پەرلەمانتاری خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق.

• ئەندامانی بازنەی گفتوگۆ

- عەبدولڕەزاق عەلی

- شڤان حەمدی

- پ.د. نەزاكەت حسێن

- د.جەلال ئەحمەد

- فەرهاد محەمەد

 

 

راپۆرتی مەیدانیی بازنەی گفتوگۆ

 

«گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك»

 

بۆ گرێدانەوەی ڕای گشتیی خەڵكی كوردستان لەگەڵ دەستەبژێر و ئەكادیمیست و سیاسەتمەداری بەشداربووی دوانزەمین ئەڵقەی بازنەی گفتوگۆ، بە ناونیشانی (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك)، بازنەی گفتوگۆ بە هەماهەنگی و هاریكاری لەگەڵ تەلەفزیۆنەكانی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان (قەڵات- هەولێر، سلێمانی، دهۆك) ڕاپۆرتێكی مەیدانیی ئەنجام داوە و، ڕای هاووڵاتیانی لەسەر دوو پرسی گرنگ وەرگرتووە، كە یەكەمیان كاریگەریی گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە و، دووەمیشیان كاریگەریی مانەوەی ئاوارە عەرەبەكانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقە لە شارەكانی كوردستان و، هاتنی عەرەب لە شارەكانی دیكەی عێراقەوە بۆ شارەكانی كوردستان و، كڕینی خانوو و موڵك و یەكەی نیشتەجێبوون لە شارەكانی كوردستان و تۆماركردنی بەناوی خۆیانەوە.

بۆ گەنگەشەی ئەم دوو پرسە بازنەی گفتوگۆ سێ پرسیاری ئاراستە كردوون، بەم جۆرە:

1- بێجگە لە پرۆسەی بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، ئایا مانەوەی ئاوارەی عەرەبی پارێزگاكانی دیكەی عێراق، مەترسی لەسەر دیمۆگرافیای هەرێمی كوردستان درووست دەكەن؟

2- ئایا نیشتەجێبوونی ئاوارەكان لە هەرێمی كوردستان و تۆماركردنی موڵك و خانوو و یەكەی نیشتەجێ بەناوی هاووڵاتیانی عەرەب، هەمان مەترسیی كەركووك و ناوچە كوردستانیبەكانی دەرەوەی هەرێم لەسەر شارەكانی هەرێمی كوردستان دووبارە ناكاتەوە؟

3- ئایا چ میكانیزم و ڕێگەچارەیەك بە پێویست دەزانن بگیریتە بەر، بۆ بەرگرتن لە گۆڕینی دیموگرافی و مەترسییەكانی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیمانی؟

ئەو هاووڵاتیانەی كە بەشێوەیەكی هەڕەمەكی هەر سێ تەلەفزیۆنی (قەڵات- هەولێر، سلێمانی، دهۆك) قسەیان لەگەڵ كردوون، بەم شێوەیە قسەیان بۆ ڕاپۆرتەكەی بازنەی گفتوگۆ كردووە.

 

 

مەتین دۆسكی هاووڵاتی لە پارێزگای دهۆك:

لە گەڕەكە تازەكان و شارەكانی نیشتەجێبوون ژمارەی عەرەب لە ژمارەی كورد زیاترە

 

بە دیتنی من بوونی ڕێژەیەكی عەرەب لە شارەكانی كوردستان و نیشتەجێبوونیان و تۆماركردنی موڵك و خانوو و یەكەی نیشتەجێ بەناویانەوە، مەترسییەكی گەورە لەسەر دیمۆگرافیای شارەكان دەبێت.

من باسی دهۆك دەكەم، ئێستا ئەگەر سەردانی گەڕەكە تازەكان و ئەو شارانە كە بۆ نیشتەجێبوون درووسست دەكرێن، یان یەكەكانی نیشتەجێبوون بكەین، دەبین دوو لەسەر سێی عەرەب ئەو خانوو و یەكەی نیشەجێبوونەیان كڕیووە، كە دەچیتە ناو بازاڕی دهۆك، بازاڕەكە سیمای شارێكی عەرەبیی گرتووە و زیاتر گوێت لەوە دەبێت بەزمانی عەرەبی قسە دەكرێت تا زمانی كوردی، لەلایەكی دیكەوە هاتنی ئەو ژمارە زۆرەی عەرەبی پارێزگاكانی دیكە عێراق بۆ شارێكی وەك دهۆك، بێگومان ئەوانە هەمووی بەدوای كاردا دەگەڕین و دەرفەتی هەلی كار لەبەردەم گەنجانی كورد كەم دەكەنەوە و، گەنجەكانی خۆمان كاریان دەست ناكەوێت.

بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕێوشوێنی گونجاو بگرێتە بەر و سنوورێك بۆ ئەم دیاردەیە دابنێت، چونكە چارەنووسی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لە ئێستادا چۆنن، لە داهاتوودا شارە گەورەكانی هەرێمی كوردستانیش هەمان چارەنووسیان دەبێت.

 

 

ماهیر چڕانی خاوەنی نووسینگەی خانووبەرە لە دهۆك:

هۆكاری هاتنی عەرەب لە پارێزگاكانی دیكەوە بۆ كوردستان باردۆخی ناسەقامگیری عێراق بوو

هاتنی عەرەبی پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق بۆ شارەكانی هەرێمی كوردستان، لەبەر ئەو باردۆخە ناسەقامگیرەی عێراق بوو كە لە شارەكانی خۆیاندا نەیانتوانی گوزەران بكەن، بۆیە دەبێت ئەو ڕاستییە بڵێین، ئەو عەرەبانە بە خۆشی خۆیان نەهاتوون، بڕوا بكە ئێمە وەك خاوەنی نووسینگەكانی كڕینی و فرۆشتن و بەكرێدانی خانوو و یەكەكانی نیشتەجێ، ئاگادارین كە ئەوان زۆر نیگەران بوون كە لەسەر زێدی خۆیان هەڵكەندرابوون و بە ناچاری لە هەرێمی كوردستان خانوو یەكەی نیشتەجێیان دەكڕی، یان بەكرێیان دەگرت و تیایدا نیشتەجێ دەبوون، بەڵام دوای ئەوەی باردۆخی ئەو شارانە سەقامگیریی بۆ گەڕایەوە، بەشێكی زۆریان گەڕانەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و ئێستا ڕێژەی كڕینی خانوو و یەكەی نیشتەجێبوون لەلایەن عەرەبەكانەوە بە تەواوەتی كەم بووەتەوە.

 

 

بەسام عەلی چاودێری سیاسی لە سلێمانی:

پرسی كەركووك پرسی خاكە تەنیا گۆڕینی دیمۆگرافیا نییە

ئەگەر باسی كێشەی كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بكەین، كێشەی ئەو ناوچانە بە تەنیا گۆڕینی دیمۆگرافیانییە، بەڵكو گۆڕین و بچووكردنەوەی جوگرافیای كوردستانە، واتە كێشەی خاكە، لەو ناوچانە بەگشتی و لە كەركووك بە تایبەتی بە سەدان هەزار دۆنم زەویی خەڵكی كوردستان دەستی بەسەردا گیراوە و داگیر كراون، ڕێگە لە خاوەنە ڕەسەنەكانی ئەو زەوییانە دەگرن لە كورد و توركمان و پێكهاتەكانی دیكەش كە ئەو زەوییانە بۆ كشتوكاڵ بەكار بهێن، یان پرۆژەی لەسەر درووست بكەن، بۆ چارەسەركردنی كێشە ئەو ناوچانە و كەركووكیش، ئەگەر ماددەی 140ی دەستوور بە پێی ئەو میكانیزمەی بۆی دانرابوو، وەك خۆی جێبەجێ بكرایە، ئەوا چارەنووسی ئەو ناوچانەش یەكلایی دەكرانەوە، بەڵام بەداخەوە كەمتەرخەمییەكی زۆر لە جێبەجێكردنی ئەو ماددەیەدا كراوە.

سەبارەت بە بوونی هاووڵاتیانی عەرەب، یان نەگەڕانەوەی ئاوارە عەرەبەكان لە هەرێمی كوردستان، بە دیدی من ئەمەیان كاریگەریی لەسەر گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكانی هەرێمی كوردستان ناكات، لەبەر ئەم هۆكارانە:

یەكەم: ئەو هاووڵاتییانە پسوولەی خۆراكیان هەر لەسەر شارەكانی خۆیانە.

دووەم: كارتی بایۆمەترییان بۆ پرۆسەكانی هەڵبژاردن و دەنگدان هەر لەسەر پارێزگاكانی خۆیانە و دەچن لە پارێزگاكانی خۆیان دەنگ دەدەن.

سێیەم: كەمپیان بۆ كراوەتەوە و بەشی زۆریان لە ناو ئەو كەمپانەدا دەژین.

بۆیە لەبەر ئەم هۆكارانە كاریگەرییان لەسەر نەخشەی سیاسی و دیمۆگرافیای كوردستان نابێت و، سرووشتی شارە گەورەكانیش لە هەموو جیهان بەو شێوەیەیە، كە خەڵكی دیكە لە دەرەوەی ئەو شارانە دەچن لەو شارانە نیشتەجێ دەبن، بۆیە مەترسییە گەورەكە لە ئەگەری جێبەجێ نەكردنی ماددەی 140 لەسەر كەركووك و ناوچە دابڕینراوە كوردستانییەكانی دیكەیە.

 

 

بێریڤان حەمدی هاووڵاتی لە پارێزگای سلێمانی:

زۆرینەی یەكەی نیشتەجێ و شارەكانی نیشتەجێ لەلایەن عەرەبەوە كڕدراون

هاووڵاتییەكی شاری سلێمانی بە چاوی خۆمان واقیعی شارەكەی خۆمان دەزانین و دەبینین كە زۆرینەی یەكەكانی نیشتەجێ و ئەو شارانەی بۆ نیشتەجێبوون درووست دەكرێن، لەلایەن هاووڵاتیانی عەرەبی پارێزگاكانی دیكەی عێراقەوە كڕدراون، لە ئێستادا كڕینی ئۆتۆمبیلیش بە ناوی شارەكانی كوردستانەوە لەلایەن عەرەبەكانەوە زۆر زیادی كردووە، ئەم حاڵەتە لە ئێستادا كە خەریكە دەبێتە دیاردەیەكی گەورە لە شارە گەورەكانی هەرێمی كوردستاندا، گرنگە هەوڵ بدرێت ڕێك بخرێتەوە و ڕێوشوینی پێویست بگیرێتە بەر، بۆ ئەوەی نەبێتە هۆكاری ئەوەی كاریگەری لە گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكانی كوردستان هەبێت.

 

 

چیا حەمید مەجید هاووڵاتی لە پارێزگای هەولێر:

ئەو شوێنانەی ئێستا بوونە ناوچەی كێشە لەسەر لە سەرەتادا لە گۆڕینی دیمۆگرافیاوە دەستی پێكردووە

بە ڕاشكاوی هەستمان بەوە كردووە كە ئەو ئاوارە عەرەبانەی لە پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، بە بیانووی ئاوارەیی هاتوون و لە شارەكانی هەولێر و سلێمانی ودهۆك نیشتەجێبوون، نایەنەوێت بگەڕێنەوە شارەكانی خۆیان، ئەمە لەكاتێكدا شارەكانی خۆیان ئێستا سەقامگیریی بۆ گەڕاوەتەوە و كێشەیان نەماوە، بۆیە لام سەیرە هەتا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان گوشاری نەخستووەتە سەر حكومەتی بەغدا، بۆ ئەوەی ڕێوشوێنی پێویست وەربگرێت و زەمینەسازی بكات بۆ ئەوەی ئاوارەكان بگەڕێنرێنەوە بۆ شوێنی خۆیان، ئەمەیان وەك ئامانجێكی سیاسیی سەیر دەكرێت.

لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر بیربكەینەوە و لاپەڕەكانی مێژوو هەڵبدەینەوە، ئەوا دەبینین ئەو شوێنانەی ئێستا پێیان دەگوترێت (ناوچە كێشە لەسەرەكان) لە سەرەتادا بە هێنانی عەرەب و گۆڕینی دیمۆگرافیا دەستیان پێكردووە و، ئەگەر ئەم دیاردەی ئێستای شارەكانی كوردستانیش بەهەند وەرنەگرین و خەمێكی لێ نەخۆین، ئەوا هەمان كێشە دووبارە دەبێتەوە، بۆیە گرنگە كە ڕاشكاوانە پێیان بڵێن، ئایا ئێوە بە ناچاری و لە ترسی شەڕوشۆڕ و تیرۆر بوونەتە ئاوارە و ڕووتان لە هەرێمی كوردستان كردووە، یان هاتوون لێرە نیشتەجێ ببن؟

 

 

تەنیا عەلی ئیسماعیل هاووڵاتی لە پارێزگای هەولێر:

تۆماركردنی موڵك و خانووبەرە بە ناوی عەرەبەوە دەبێتە هۆكاری ئەوەی نەگەڕێنەوە شارەكانی خۆیان

بە دڵنیاییەوە هاتنی عەرەب لە پارێزگاكانی دیكەی عێراق و نیشتەجێبوونیان لە شارەكانی هەرێمی كوردستان، لە سەدا سەد كاریگەریی خۆی دەبێت، بەڵام كاریگەرییەكە دوولایەنەیە، واتە هەم لایەنی ئەرێنی هەیە هەمیش لایەنی نەرێنی.

لایەنە نەرێنییەكەی ئەوەیە ئەوان كاتێك دێن لە كوردستان موڵك و خانوو و یەكەی نیشتەجێ و ئۆتۆمبیل دەكڕن و بەپێی یاسا بەناوییەوە تۆمار دەكرێت، ئەوا ئێمە ناتوانین بە یاسا هیچ شتێكیان لەگەڵدا بكەین، یان بیاننێرینەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان، بۆیە گرنگە تۆماركردنی موڵك و خانووبەرە بە ناویانەوە لە شارەكانی كوردستان سنوورێكی بۆ دابنرێت.

لایەنە ئەرێنییەكەشی ئەوەیە ئەو عەرەبانەی هاتوونە كوردستان، حكومەتی عێراق مووچەكەنیان بۆ دەنرێتە كوردستان، ئەو پارەیە لە بازاڕەكانی كوردستان خەرج دەكرێت و جووڵەیەكی بازاڕ درووست دەكات.

 

 

حەسەن ئەمین شێخانی

مامۆستای زانكۆ و ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان:

زۆر گرنگە هەوڵەكانمان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی كۆنگرەیەك بۆ زانایانی ئایینی ئیسلامی «كورد، سوننە و شیعە» گرێبدەین بۆ ئەوەی بیسەلمێنین لەسەر خاكی داگیركراو نوێژ و خواپەرستی دروست نییە

 

حەسەن ئەمین شێخانی، جیا لەوەی مامۆستای زانكۆ و ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستانە، لە هەمان كاتدا قوتابی دكتۆرایە و بە دیدێكی ئیسلامی و نەتەوەییانە سەیری كێشەی نەتەوەكەمان و سەربەخۆیی كوردستان دەكات و، هەوڵەكانی بەو ئاراستەیەن كە لە لایەنی ئایینەوە هەوڵ بدرێت بۆ ئەوەی زۆر ڕاشكاوانە كێشەكانی خۆمان لەگەڵ زانایانی ئایینی ئیسلامی عەرەب و تورك و فارس باس بكەین و، بەپێی شەرع و یاساكانی ئیسلامی، پرسی خاكی داگیركراو حەرام بكەین و بیسەلمێنین كە نوێژ و خوداپەرستی لەسەر خاكی داگیركراو دروست نییە، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك» بەمجۆرە بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، پرسێكی هێجگار گرنگە و بایەخپێدان و قسەكردن لەسەری بە كارێكی پیرۆز دەزانم، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كاریگەرییەكانی دیمۆگرافیا هەم مەترسی لەسەر ناسنامەمان وەك كورد دروست كردووە، هەمیش لە خاكەكەمان وەك كوردستان.

لێرەدا پرسیارێك لە خۆمان دەكەین، ئایا ئێمە تەنیا لە ماوەی 100 ساڵی ڕابردوودا خاكمان لە دەست داوە؟ بەڵێ، بێگومان خاكێكی زۆری كوردستانمان لەدەست داوە. هەر بۆ نموونە لە ماوەی 1923 كۆماری كوردستانی سوور یەكێك بوو لە كۆمارەكانی یەكێتیی سۆڤیەتی جاران كە ئێستا پێی دەگوترێت «ناگۆرنۆ قەرەباغ» و هەر دوو دەوڵەتی ئەرمینیا و ئازەربایجان شەڕی لەسەر دەكەن.

لەسەر ئاستی كوردستانی گەورە گۆڕینی دیمۆگرافیا بە ئاستێك بووە كە زۆر جاران كورد ڕاگوێزراوە لە شوێنی خۆی و براوەتە كۆمەڵگەی دیكە كە هەوڵێك بووە بۆ گۆڕین و تواندنەوەی ناسنامەی كوردبوونیان، هەر بۆ نموونە كوردانی خۆراسان ژمارەیان نزیكەی دوو ملیۆن كەس دەبێت، ئەمانە لە داهاتوودا كاریگەریی گەورەیان لەسەر سنوورەكانی كوردستانی گەورە دەبێت.

ئەم گفتوگۆیەی لەم بازنەیە دەیكەین، زیاتر تایبەتە بەو بەشەی كوردستان كە لكێنراوە بە عێراقەوە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی گۆڕینی دیمۆگرافیا كە دواتر گۆڕینی جوگرافیاشی بەدوای خۆیدا هێناوە، دەبینین مشتومڕێكی زۆر لەسەر ئەم پرسە هەیە و دەتوانم بڵێم ڕیشە و هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا و جوگرافیای كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ هەزار ساڵ پێش ئێستا و ئێستاش بە فۆرم و شێوازێكی دیكە بەردەوامیی هەیە، كە ئەویش فۆرمی مەزهەبییە، لێرەدا ئەگەر هەر بە نموونە باسی كەركووك بكەم، لە پێش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 لە تەواوی شاری كەركووك تەنیا پێنج حوسەینیە هەبوو، ئێستا لە ماوەی تەنیا شەش ساڵدا بووەتە 85 حوسەینییە، كە ئەمە هەم گۆڕینی دیمۆگرافیا و هەم گۆڕینی مەزهەبیشە، بەتایبەتی گەلی كورد بەشی هەرە زۆری لەسەر موسڵمانی سوننە حیساب دەكرێن، ئەمە وێڕای ئەوەی لە هەرێمی كوردستان بێجگە لە كورد چەندین نەتەوە و ئایین و ئایینزای جیاواز بە ئاشتی و لێبوردەیی هەموو پێكەوە دەژین.

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، هەتا سەردەمی خلافەتی عەباسییەكانیش عێراق تەنیا بە «كوفە و بەسرا» باس كراوە و سنووری كوردستان هەتا بەدرە و جەسان بووە كە دەكاتە شاری كوتی ئێستا كە لە خواری بەغدایە، بەڵام كاتێك ئەبوو جەعفەری مەنسوور هات بەغدای دروست كرد و پایتەختی لە شامەوە گواستەوە بۆ بەغدا، هەر ئەو كاتەش شاری سامەرای دروست كرد و سەربازگەیەكی بۆ پاراستنی پایتەخت لێ دامەزراند. ئیدی وردە وردە لە چوارچێوەی پرۆسەی بە عەرەبكردندا گۆڕینی دیمۆگرافی و گۆڕینی جوگرافیای كوردستان دەستی پێكرد.

لەسەر ئاستی دەوڵەتی، عێراق كە لە 21ی ئابی ساڵی 1921 لە قاهیرە ڕاگەیەندرا، تەنیا لە چوارچێوەی هەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرە ڕاگەیەندرا، ویلایەتی مووسڵی لەگەڵ نەبوو، هەروەها عەرەبی شیعە و سوننەی عێراقیش نەیانتوانی ڕێك بكەون پادشایەك بۆ عێراق دیاری بكەن، بۆیە ئینگلیز لە سعودیەوە «شا فەیسەڵ»یان هێنا و كردیان بە پاشای عێراق. شا فەیسەڵ تەنیا بووە پادشای هەر دوو ویلایەتی بەغدا و بەسرا، دواتر لە ساڵی 1925 ئینگلیزەكان هاتن ڕاپرسییەكیان كرد لەناو پیاوماقووڵ و سەرۆك هۆزەكانی كوردستاندا، نەك ئەو ڕاپرسییەی ئێمە لە ئەیلوولی 2017 كردمان بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ئەوجا لەبەر ئەوەی خەڵكی كوردستان ئازاری زۆری بە دەست توركەكانەوە چەشتبوو، بۆیە پێیان باشتر بوو، ویلایەتی مووسڵ بخرێتە سەر عێراق و پێكەوەژیان لەگەڵ عەرەبی عێراق تاقی بكەنەوە. كە مێژوو دەری خست، عەرەبەكانیش لە توركەكان باشتر نەبوون.

لە ئێستادا مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیا گەیشتووەتە ئاستێك كە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پلان و ستراتیژیەتی هەبێت بۆ جێبەجێكردنی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق بەگشتی و جێبەجێكردنی ماددەی 140 بەتایبەتی، ئەم ماددەیە بۆ هەرێمی كوردستان زۆر زۆر گرنگە، لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان بە ناوچە دابڕینراوەكانیشەوە بە شێوەیەكی دستووری وەك هەرێمێكی دەستووری ناساندووە، بۆیە لە دوای ساڵی 2005ـەوە هەموو كات ئەوەم گوتووە، كە ئەو دەستوورە ڕاگەیاندنی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزانە كە 100 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە.

سەبارەت بە جێبەجێكردنی ماددەی 140، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی ئیدارەی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سووودانی، لیژنەی ماددەی 140 كارا كرایەوە، هەندێك هەنگاوی باش هەڵگیراوە و موژدەی ئەوەتان پێ دەدەم كە بۆ یەكەم جارە عەرەبی كەركووك داوای قەرەبووی ئەو زەوییانە دەكات كە لێیان وەردەگیرێتەوە، پێشتر دەیانگوت «زەوی زەویی خۆمانە تاپۆكەی بەناو خۆمانە و دەستبەرداری نابین»، بەڵام ئێستا ئەو واقیعە گۆڕاوە بە تایبەتی كە بەم دواییە هادی عامری سەرۆكی لێژنەی ماددەی 140 هاتە كەركووك بڕیاری دا كە 900 هەزار دۆنم زەوی بگێڕێنێتەوە بۆ خاوەنە ڕەسەنەكەی خۆی، كەواتە ئێمە لە كەركووك تەنیا كێشەی نزیكەی ملیۆنێك و سێ سەد هەزار دۆنم زەویمان هەبوو، بە گەڕانەوەی ئەم 900 هەزار دۆنمە زەوییە تەنیا كێشەی 300-400 هەزار دۆنم زەویمان دەمێنێت بگەڕێنەوە، سەبارەت بە داواكاریی عەرەبەكانیش بۆ قەرەبووكردنەوە، هادی عامری ئەو عەرەبانەی كۆكردەوە و پێی گوتن بڕۆن لە شوێنەكانی خۆتان داوای قەرەبووكردنەوە بكەن، بۆیە من دەڵێم ئەگەر ئەو 300-400 هەزار دۆنمەش وەربگرینەوە، مانای ئەوەیە 80% ماددەی 140 جێبەجێ كراوە، ئەوەی دەمێنێتەوە دەبێتە كاری یەكە كارگێرییەكانی شار و پارێزگاكان دەتوانین بەشەكەی دیكەشی جێ بەجێ بكەین.

لایەنێكی دیكە كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، ئەوەیە ئێمە چۆن بتوانین لەلایەنی ئایینەوە كارێك بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بكەین، لە ئێستادا لایەنە كوردستانییە نەتەوەییە گەورەكان ئەوە نوێنەریان هەیە لە بەغدا و دەتوانن لە ڕێگەی پەرلەمانەوە كارێك بكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئێمە وەك لایەنە سیاسییە ئیسلامییەكان دەتوانین چی بكەین؟ ساڵی پار لە شاری دیاربەكر كۆنگرەیەك گرێ درا بە ناونیشانی «ڕۆڵی زانایانی ئیسلامی لە چارەسەركردنی كێشەی كورددا» من بانگهێشتی ئەو كۆنگرەیە كرابووم و لە كۆنگرەكەش وتارم هەبوو، ئەمەش بۆ یەكەمین جار بوو كۆنگرەیەكی لەم شێوەیە لە توركیا گرێ بدرێت، ڕێگەدان بەو كۆنگرەیە لەناو توركیا مانای ئەوەیە لە توركیا و ئێرانیش كورد ڕیشەی خۆی داكوتاوە و بە سیاسەتی سەركوتكردن ڕیشەكێش ناكرێت و دەبێت پەنا بۆ ڕێگەیەكی دیكە ببرێت، لە كوردستانی توركیا تەریقەی نوور هەیە كە بەشێكی زۆری توركەكانیش دێنە ناو ئەم تەریقەتە، هەر بۆیە لە ڕوانگەی ئەم كۆنگرەیەوە كارێكی باش دەبێت، ئەگەر ئێمەش لە كوردستان هەوڵی گرێدانی كۆنگرەیەكی هاوشێوە بدەین، بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە:

لە ڕێگەی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینیی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كۆنگرەیەك بۆ زانایانی ئیسلامیی كوردستان، زانایانی ئیسلامی عەرەبی سوننە «وەقفی سوننە» و زانایانی عەرەبی شیعە گرێ بدەین، لەم كۆنگرەیەدا پرسیارێك ڕووبەرووی هەموو زانایانی ئیسلامی بكەین و بپرسین: ئایا نوێژ و خواپەرستی لەسەر خاكی داگیركراو دروستە؟

زۆر گرنگە ڕاشكاوانە پێیان بڵێین: ئێوەی عەرەب هاتوون هەر لە ڕەبیعە و شنگال هەتا بەدرە و جەسان خاكی كوردستانتان داگیر كردووە، ئێوە كە زانایانی ئیسلامین و ئاگاداری شەرع و یاساكانی ئیسلامن، ئایا ئێوە ئەو نوێژ و خواپەرستییەی لەسەر ئەو خاكە داگیركراوە دەیكەن دروستە؟

ئێمە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، عەرەبەكانی بەناوی «ئەنفال و قەعقاع و خالیدی كوڕی وەلید و...هتد» هاتن كوردستانیان داگیركرد و ئێمەیان چەوساندەوە، گرنگە ئێمەش بە هەمان میتۆد مامەڵەیان لەگەڵ بكەین و لە كۆنگرەیەكدا كۆیان بكەینەوە، بۆ ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارەمان بدەنەوە، ئایا نوێژ و خواپەرستی لەسەر خاكی داگیركراو دروستە؟ ئەگەر بڵێین دروستە، ئەوا شەرع و یاساكانی ئیسلام لا دەدەن، بڵێین دروستیش نییە، ئەوە فەتوایەكی زۆر گرنگە دەبێت ئەو خاكە داگیركراوە بەجێ بهێڵن.

كەواتە زۆر زۆر گرنگە لە ڕێگەی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینیی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەوڵەكانمان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی كۆنگرەیەكی فراوان بۆ زانایانی ئایینی ئیسلامی «كورد، عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە» لەژێر ناونیشانی «ئایا لەسەر خاكی داگیركراو نوێژ و خواپەرستی دروستە؟» گرێ بدەین. بێگومان كە ئەم پرسیارە بووە ناونیشانی كۆنگرەیەك كە تیایدا زانایانی ئیسلامی كۆدەكاتەوە، ناتوانن دژی شەرع و یاساكانی ئیسلام فەتوا بدەن، بۆ ئەمەش ئێمە ئەزموونێكی بچووكمان لە كەركووك هەبووە، چەندین كەس عەرەبی هاوردە بوون، كە قسەمان لەگەڵ كردوون، گەیشتنە ئەو قەناعەتە كە ئەوان خاكی ئێمەیان داگیر كردووە و لەسەر خاكی داگیركراو خوداپەرستی دەكەن، ئەمەش دروست نییە، بڕیاریان داوە كەركووك بەجێبهێڵن و بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان، بۆیە لەم لایەنەشەوە دەكرێت بە گەشبینییەوە سەیری كاریگەریی لایەنە ئایینییەكەی بكەین و بایەخی تەواوی پێ بدەین.

لە دوماهی قسەكانمدا دەمەوێت كۆمەڵێك داتا پێشكەشی ئەم گفتوگۆیە بكەم، كە وەك ئەمانەتی زانستی لە ماڵپەڕی كاك ئەحمەدی نفوس وەرم گرتووە. ناوبراو ماوەی نزیكەی 30 ساڵ لە فەرمانگەی «نفوس»ی شاری دووزخورماتوو فەرمانبەر بووە، ئەم داتایانەش، داتای ئەو سەرژمێرییانەی كەركووكن كە هەر لە ساڵی 1919 تا دوایین سەرژمێری كە لە ساڵی 1997 ئەنجام دراون.

داتا و ئاماری سەرژمێرییەكانی كەركووك لە ساڵی 1919 تا ساڵی 1997:

1- سەرژمێرییەكەی بەریتانیا لە كەركووك دوای ئەوەی عێراقی داگیر كرد. لە ساڵی ١٩١٩ سەرژمێرییەكی بۆ دانیشتووانی كەركووك ئەنجام دا و لەو سەرژمێرییەدا دەركەوت ژمارەی دانیشتووانی كەركووك (٩٢) هەزار كەسن و لەوێشدا دەركەوت كورد زۆرینەی دانیشتووانەكەیەتی.

2- لە هەمان كاتدا و بۆ هەمان مەبەست شاندێكی نەتەوەی گەلان (عصبة الأمم) لە سەر ئەو كێشە و ململانێیەی نێوان عێراق و بەریتانیا لەسەر ویلایەتی مووسڵ، ئەویش هەڵسا بە ئەنجامدانی سەرژمێرییەكی تایبەت بە خۆی بۆ كەركووك و دەوروبەری، لەوێشدا بۆیان دەركەوت ژمارەی دانیشتووانەكەی   (٠٠٠، ٧٥٠، ١٣٨) كەسن بەم شێوەی لای خوارەوە:

ژمارەی كورد ( ٥٠٠، ٨٧ ) كەس بوون كە دەكاتە ٦٣٪ی ڕێژەی دانیشتووانی.

- ژمارەی توركمان (٠٠٠،٢٦) كەس بوون كە دەكاتە ١٩٪ی ڕێژەی دانیشتووانی .

-  ژمارەی عەرەب (٢٥٠،٢٥) كەس كە دەكاتە ١٨٪ی ڕێژەی دانیشتووانەكەی .

3-    لە بەرانبەریشدا عێراق هەڵسا بە ئەنجامدانی سەرژمێرییەك كە دەرەنجامەكەی دەركەوت ژمارەی دانیشتووانی كەركووك (٧٩٥،١٤٦) كەس بوون و ڕێژەكەیشی بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

-  ژمارەی كورد (٤٠٠،٨١) كەس كە دەكاتە ٥٩٪ ڕێژەی دانیشتووانی.

ژمارەی توركمان (٧٤١،٢٨) كەس كە دەكاتە ٢١٪ی ڕێژەی دانیشتووانی.

- ژمارەی عەرەب (٦٥٤،٢٦) كەس كە دەكاتە ١٩٪ی ڕێژەی دانیشتووانی.

لێرەشدا دیسانەوە دەركەوت كورد زۆرینەی شاری كەركووكە

4- لە فەرهەنگی توركیدا كە لە ساڵی ١٨٩١ دەرچووە، تیایدا هاتووە ژمارەی دانیشتووانی كەركووك (٣٠) ھەزار كەسە و كورد سێ بەشی ئەو ڕێژەیە و بەشی چوارمیشی بریتییە لە نەتەوەكانی «عەرەب، توركمان، جوو و ئاشورییەكان».

 

 كەركووك لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٥٧

یەكەم . لە ١٢ ⁄١٠ ⁄ ١٩٥٧ سەرژمێرییەكی سەرتاسەری لە هەموو عێراق ئەنجام درا. لەو سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتووانی كەركووك بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

1. ژمارەی كورد گەیشتە( ٥٩٣، ١٨٧ ) كەس و ڕێژەكەی دەكاتە ٢، ٤٨٪

2. ژمارەی عەرەب گەیشتە ( ٦٣٠، ١٠٩ ) كەس و ڕێژەكەی دەكاتە ٢، ٢٨٪

3. ژمارەی توركمان ( ٣٧٣، ٨٣ ) كەس و ڕێژەكەی دەكاتە ٤، ٢١٪

 

 دامەزراندنی قەزای حەویجە لە ساڵی 1961

لە ساڵی ١٩٦١ ڕژێم بە پێی مەرسوومی كۆماریی ٣٨٧ لە ١٢ ⁄ ٤ ⁄ ١٩٦١ قەزای حەویجەی دامەزراند كە لە بنەڕەتدا ئەو ناوچەیە شوێنی هۆزەكانی هەمەوەند و سمایل عوزێری بوو. ڕژێم بۆ مەبەستی بە عەرەبكردنی ناوچەكە هۆزەكانی «عوبێد، جبوور، شەمەر، دلێم و حەددییەكان»ی گواستەوە كە لە بنەڕەتدا هیچ لەم هۆزانە خەڵكی ڕەسەنی ناوچەكە نەبووم. ڕژێم بەوەش نەوەستا و زەوی و زارێكی زۆری دابەش كرد بە سەریاندا و پڕۆژەی ئاویشی (ڕی سەدام) بۆیان ڕاكێشا و هەموو ئاسانكارییەكی نیشتەجێبوونی بۆیان دابین كرد.

 

 كەركووك لە سەرژمێری 1965

لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٦٥ بە ئاشكرا دەركەوت ڕێژەی عەرەب لە كەركووك زیادی كردووە بە هۆی سیاسەتی بە عەرەبكردنی ناوچەكە. لەو سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتووانی كەركووك گەیشتە ( ٦٧٤، ٤٤٩) كەس و ژمارەی ڕێژەی نەتەوەكانیش بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

1. كورد ( ٩٠٥، ١٧٠ ) كەس دەرچوو.

2. عەرەب ( ٥٣٥، ١٨٤ ) كەس دەرچوو.

3. توركمان ( ٩٥٦، ٨٦ ) كەس دەرچوو.

4. ئاشوورییەكان ( ٢٧٨، ٧ ) كەس دەرچوون.

لێرەشدا بە ئاشكرا دیارە ڕێژەی كورد كەمی كردووە بە پێچەوانەی ڕێژەی عەرەب چەند زیادی كردووە.

 

 دابڕینی قەزاكانی خورماتوو، چەمچەمال، كفری و كەلار لە ساڵی 1977 لە كەركووك

لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٧٧ دوای ئەوەی ڕژێمی بەعس چوار قەزای كوردنشین (خورماتوو، چەمچەماڵ، كفری و كەلار)ی لە كەركووكی دابڕان، زەق و ئاشكرا دەركەوت ڕێژەی عەرەب بازدانێكی بەرچاوی بە خۆیەوە بینی و لە ڕێژەی لە ٥، ٢٨٪ ـەوە بەرز بووەوە بۆ ڕێژەی لە ٤،٤٤٪ بە پێچەوانەشەوە ڕێژەی كورد دابەزی بۆ لە ٢٣، ٣٧٪ و توركمانیش ڕێژەكەی دابەزی بۆ ٣١، ١٦٪ و ژمارەی دانیشتووانیشی بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

1. ژمارەی كورد ⁄ ٨٧٥، ١٨٤ كەس

2. ژمارەی عەرەب ⁄ ٧٥٥، ٢١٨ كەس

3. ژمارەی توركمان ⁄ ٣٤٧، ٨٠ كەس

 

 كەركووك لە سەرژمێریی ساڵی 1997دا:

لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٩٧ كە دواسەرژمێریی ڕژێمی بەعس بوو، ڕێژەی كورد زیاتر دابەزی بە هۆی سیاسەتی بە عەرەبكردن و گواستنەوەی خێزانە كوردەكان بۆ دەرەوەی كەركووك و دەرەنجامەكەیشی بەم شێوەی بوو:

1. ژمارەی كورد ⁄ ٨٦١، ١٥٥ كەس و ڕێژەكەیشی دابەزی بۆ ٢١٪

2. ژمارەی عەرەب ⁄ ٥٩٦، ٥٤٤ كەس و ڕێژەكەی بەرز بووەوە بۆ ٧٢٪

3. ژمارەی توركمان ⁄ ٠٩٩، ٥٠ كەس و ڕێژەكەی دابەزی بۆ ٧٪

 بچووككردنەوەی جوگرافیای كەركووك و

گۆڕینی ناوی گەڕەكەكانی

لە گەڵ ئەم گۆڕانكارییانەدا ڕێژەی پانتایی زەویی ناوچە كوردنشینەكانیش بەم شێوەیە دابەزی:

ا- پارێزگای كەركووك پێش دابڕانی چوار قەزای كوردنشینی (خورماتوو، چەمچەمال، كفری و كەلار) پانتایی زەوییەكەی (٩٦٧٩) كم٢ بوو.

ب- پارێزگای كەركووك دوای دابڕانی ئەو چوار فەزایە پانتایی زەوییەكەی دابەزی بۆ ( ٦١٤٤) كم٢ لە گەڵ ئەم دابەزینی پانتایی زەوییەكە كە دەكاتە ( ٥٦٥، ٣ ) كم٢ ڕێژەی دانیشتووانەكەیشی كەم دەكاتەوە.

 

 گەڕەكەكانی كەركووك

ڕژێم سەرەڕای ئەوەی ناوی كەركووكی گۆڕی بە (التامیم) گۆڕانكاری لە ناوی گەڕەكانیشدا كرد. بەم شێوە كەركووك دوو جۆر گەڕەكی هەیە:

1. گەڕەكە كۆنەكان كە بریتین لەم گەڕەكانە «شۆرجە، پریادی، قۆریە، ئەحمەد ئاغا، شاترلۆ، ئیمام قاسم، تەپە، ئەڵماس، قەڵا، موسەڵا، تسعین، عەرەفە، ساحە تەیەران، حەمزەلی، ئازادی، ڕەحیم ئاوا، حدیدیین».

2. گەڕەكە نوێیەكان ئەو گەڕەكانە دەگرێتەوە كەوا ڕژێمی بەعس بە مەبەستی بە عەرەبكردنی شاری كەركووك بوو، ئەویش بە گواستنەوەی خێزانە عەرەبەكان بۆ ناو سەنتەری شاری كەركووك بۆیە بۆ ئەو مەبەستە ڕژێم نزیكەی (٢٠) گەڕەكی عەرەبی دروست كرد و ئەم ناوانەی لێی نان «بەعس، واستی، غرناتە، دۆمیز، واحد ئازار، نەسر، عەسكەری، عرووبە، ئەلنوور، شوهەدا، منتوجات، وەحدە، ئۆسەرت و مەفقوودین، موعولمین، زوبات، واحد حوزەیران، خەزرا، قادسیە، قادسیە٢ و نیدا».

ئەم داتایانە ئەگەر بە وردی هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دەبینین بە چ پرۆسە و پلانێك هەوڵ دراوە گۆڕانكاری لە دیمۆگرافیا و جوگرافیای كەركووكدا بكرێت، بۆ ئەوەی سیمای كوردستانیبوون لەو شارە بسڕێتەوە.

 

حەسەن ئەمین شێخانی

مامۆستای زانكۆ و ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان:

زۆر گرنگە هەوڵەكانمان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی كۆنگرەیەك بۆ زانایانی ئایینی ئیسلامی «كورد، سوننە و شیعە» گرێبدەین بۆ ئەوەی بیسەلمێنین لەسەر خاكی داگیركراو نوێژ و خواپەرستی دروست نییە

 

حەسەن ئەمین شێخانی، جیا لەوەی مامۆستای زانكۆ و ئەندامی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستانە، لە هەمان كاتدا قوتابی دكتۆرایە و بە دیدێكی ئیسلامی و نەتەوەییانە سەیری كێشەی نەتەوەكەمان و سەربەخۆیی كوردستان دەكات و، هەوڵەكانی بەو ئاراستەیەن كە لە لایەنی ئایینەوە هەوڵ بدرێت بۆ ئەوەی زۆر ڕاشكاوانە كێشەكانی خۆمان لەگەڵ زانایانی ئایینی ئیسلامی عەرەب و تورك و فارس باس بكەین و، بەپێی شەرع و یاساكانی ئیسلامی، پرسی خاكی داگیركراو حەرام بكەین و بیسەلمێنین كە نوێژ و خوداپەرستی لەسەر خاكی داگیركراو دروست نییە، لە گفتوگۆی ئەمجارەدا «گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك» بەمجۆرە بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، پرسێكی هێجگار گرنگە و بایەخپێدان و قسەكردن لەسەری بە كارێكی پیرۆز دەزانم، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كاریگەرییەكانی دیمۆگرافیا هەم مەترسی لەسەر ناسنامەمان وەك كورد دروست كردووە، هەمیش لە خاكەكەمان وەك كوردستان.

لێرەدا پرسیارێك لە خۆمان دەكەین، ئایا ئێمە تەنیا لە ماوەی 100 ساڵی ڕابردوودا خاكمان لە دەست داوە؟ بەڵێ، بێگومان خاكێكی زۆری كوردستانمان لەدەست داوە. هەر بۆ نموونە لە ماوەی 1923 كۆماری كوردستانی سوور یەكێك بوو لە كۆمارەكانی یەكێتیی سۆڤیەتی جاران كە ئێستا پێی دەگوترێت «ناگۆرنۆ قەرەباغ» و هەر دوو دەوڵەتی ئەرمینیا و ئازەربایجان شەڕی لەسەر دەكەن.

لەسەر ئاستی كوردستانی گەورە گۆڕینی دیمۆگرافیا بە ئاستێك بووە كە زۆر جاران كورد ڕاگوێزراوە لە شوێنی خۆی و براوەتە كۆمەڵگەی دیكە كە هەوڵێك بووە بۆ گۆڕین و تواندنەوەی ناسنامەی كوردبوونیان، هەر بۆ نموونە كوردانی خۆراسان ژمارەیان نزیكەی دوو ملیۆن كەس دەبێت، ئەمانە لە داهاتوودا كاریگەریی گەورەیان لەسەر سنوورەكانی كوردستانی گەورە دەبێت.

ئەم گفتوگۆیەی لەم بازنەیە دەیكەین، زیاتر تایبەتە بەو بەشەی كوردستان كە لكێنراوە بە عێراقەوە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی گۆڕینی دیمۆگرافیا كە دواتر گۆڕینی جوگرافیاشی بەدوای خۆیدا هێناوە، دەبینین مشتومڕێكی زۆر لەسەر ئەم پرسە هەیە و دەتوانم بڵێم ڕیشە و هەوڵەكانی بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا و جوگرافیای كوردستان، دەگەڕێتەوە بۆ هەزار ساڵ پێش ئێستا و ئێستاش بە فۆرم و شێوازێكی دیكە بەردەوامیی هەیە، كە ئەویش فۆرمی مەزهەبییە، لێرەدا ئەگەر هەر بە نموونە باسی كەركووك بكەم، لە پێش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 لە تەواوی شاری كەركووك تەنیا پێنج حوسەینیە هەبوو، ئێستا لە ماوەی تەنیا شەش ساڵدا بووەتە 85 حوسەینییە، كە ئەمە هەم گۆڕینی دیمۆگرافیا و هەم گۆڕینی مەزهەبیشە، بەتایبەتی گەلی كورد بەشی هەرە زۆری لەسەر موسڵمانی سوننە حیساب دەكرێن، ئەمە وێڕای ئەوەی لە هەرێمی كوردستان بێجگە لە كورد چەندین نەتەوە و ئایین و ئایینزای جیاواز بە ئاشتی و لێبوردەیی هەموو پێكەوە دەژین.

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، هەتا سەردەمی خلافەتی عەباسییەكانیش عێراق تەنیا بە «كوفە و بەسرا» باس كراوە و سنووری كوردستان هەتا بەدرە و جەسان بووە كە دەكاتە شاری كوتی ئێستا كە لە خواری بەغدایە، بەڵام كاتێك ئەبوو جەعفەری مەنسوور هات بەغدای دروست كرد و پایتەختی لە شامەوە گواستەوە بۆ بەغدا، هەر ئەو كاتەش شاری سامەرای دروست كرد و سەربازگەیەكی بۆ پاراستنی پایتەخت لێ دامەزراند. ئیدی وردە وردە لە چوارچێوەی پرۆسەی بە عەرەبكردندا گۆڕینی دیمۆگرافی و گۆڕینی جوگرافیای كوردستان دەستی پێكرد.

لەسەر ئاستی دەوڵەتی، عێراق كە لە 21ی ئابی ساڵی 1921 لە قاهیرە ڕاگەیەندرا، تەنیا لە چوارچێوەی هەردوو ویلایەتی بەغدا و بەسرە ڕاگەیەندرا، ویلایەتی مووسڵی لەگەڵ نەبوو، هەروەها عەرەبی شیعە و سوننەی عێراقیش نەیانتوانی ڕێك بكەون پادشایەك بۆ عێراق دیاری بكەن، بۆیە ئینگلیز لە سعودیەوە «شا فەیسەڵ»یان هێنا و كردیان بە پاشای عێراق. شا فەیسەڵ تەنیا بووە پادشای هەر دوو ویلایەتی بەغدا و بەسرا، دواتر لە ساڵی 1925 ئینگلیزەكان هاتن ڕاپرسییەكیان كرد لەناو پیاوماقووڵ و سەرۆك هۆزەكانی كوردستاندا، نەك ئەو ڕاپرسییەی ئێمە لە ئەیلوولی 2017 كردمان بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ئەوجا لەبەر ئەوەی خەڵكی كوردستان ئازاری زۆری بە دەست توركەكانەوە چەشتبوو، بۆیە پێیان باشتر بوو، ویلایەتی مووسڵ بخرێتە سەر عێراق و پێكەوەژیان لەگەڵ عەرەبی عێراق تاقی بكەنەوە. كە مێژوو دەری خست، عەرەبەكانیش لە توركەكان باشتر نەبوون.

لە ئێستادا مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیا گەیشتووەتە ئاستێك كە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان پلان و ستراتیژیەتی هەبێت بۆ جێبەجێكردنی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق بەگشتی و جێبەجێكردنی ماددەی 140 بەتایبەتی، ئەم ماددەیە بۆ هەرێمی كوردستان زۆر زۆر گرنگە، لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان بە ناوچە دابڕینراوەكانیشەوە بە شێوەیەكی دستووری وەك هەرێمێكی دەستووری ناساندووە، بۆیە لە دوای ساڵی 2005ـەوە هەموو كات ئەوەم گوتووە، كە ئەو دەستوورە ڕاگەیاندنی هەڵوەشانەوەی پەیمانی لۆزانە كە 100 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە.

سەبارەت بە جێبەجێكردنی ماددەی 140، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی ئیدارەی دەوڵەت بۆ پێكهێنانی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سووودانی، لیژنەی ماددەی 140 كارا كرایەوە، هەندێك هەنگاوی باش هەڵگیراوە و موژدەی ئەوەتان پێ دەدەم كە بۆ یەكەم جارە عەرەبی كەركووك داوای قەرەبووی ئەو زەوییانە دەكات كە لێیان وەردەگیرێتەوە، پێشتر دەیانگوت «زەوی زەویی خۆمانە تاپۆكەی بەناو خۆمانە و دەستبەرداری نابین»، بەڵام ئێستا ئەو واقیعە گۆڕاوە بە تایبەتی كە بەم دواییە هادی عامری سەرۆكی لێژنەی ماددەی 140 هاتە كەركووك بڕیاری دا كە 900 هەزار دۆنم زەوی بگێڕێنێتەوە بۆ خاوەنە ڕەسەنەكەی خۆی، كەواتە ئێمە لە كەركووك تەنیا كێشەی نزیكەی ملیۆنێك و سێ سەد هەزار دۆنم زەویمان هەبوو، بە گەڕانەوەی ئەم 900 هەزار دۆنمە زەوییە تەنیا كێشەی 300-400 هەزار دۆنم زەویمان دەمێنێت بگەڕێنەوە، سەبارەت بە داواكاریی عەرەبەكانیش بۆ قەرەبووكردنەوە، هادی عامری ئەو عەرەبانەی كۆكردەوە و پێی گوتن بڕۆن لە شوێنەكانی خۆتان داوای قەرەبووكردنەوە بكەن، بۆیە من دەڵێم ئەگەر ئەو 300-400 هەزار دۆنمەش وەربگرینەوە، مانای ئەوەیە 80% ماددەی 140 جێبەجێ كراوە، ئەوەی دەمێنێتەوە دەبێتە كاری یەكە كارگێرییەكانی شار و پارێزگاكان دەتوانین بەشەكەی دیكەشی جێ بەجێ بكەین.

لایەنێكی دیكە كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، ئەوەیە ئێمە چۆن بتوانین لەلایەنی ئایینەوە كارێك بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بكەین، لە ئێستادا لایەنە كوردستانییە نەتەوەییە گەورەكان ئەوە نوێنەریان هەیە لە بەغدا و دەتوانن لە ڕێگەی پەرلەمانەوە كارێك بكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئێمە وەك لایەنە سیاسییە ئیسلامییەكان دەتوانین چی بكەین؟ ساڵی پار لە شاری دیاربەكر كۆنگرەیەك گرێ درا بە ناونیشانی «ڕۆڵی زانایانی ئیسلامی لە چارەسەركردنی كێشەی كورددا» من بانگهێشتی ئەو كۆنگرەیە كرابووم و لە كۆنگرەكەش وتارم هەبوو، ئەمەش بۆ یەكەمین جار بوو كۆنگرەیەكی لەم شێوەیە لە توركیا گرێ بدرێت، ڕێگەدان بەو كۆنگرەیە لەناو توركیا مانای ئەوەیە لە توركیا و ئێرانیش كورد ڕیشەی خۆی داكوتاوە و بە سیاسەتی سەركوتكردن ڕیشەكێش ناكرێت و دەبێت پەنا بۆ ڕێگەیەكی دیكە ببرێت، لە كوردستانی توركیا تەریقەی نوور هەیە كە بەشێكی زۆری توركەكانیش دێنە ناو ئەم تەریقەتە، هەر بۆیە لە ڕوانگەی ئەم كۆنگرەیەوە كارێكی باش دەبێت، ئەگەر ئێمەش لە كوردستان هەوڵی گرێدانی كۆنگرەیەكی هاوشێوە بدەین، بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە:

لە ڕێگەی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینیی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە كۆنگرەیەك بۆ زانایانی ئیسلامیی كوردستان، زانایانی ئیسلامی عەرەبی سوننە «وەقفی سوننە» و زانایانی عەرەبی شیعە گرێ بدەین، لەم كۆنگرەیەدا پرسیارێك ڕووبەرووی هەموو زانایانی ئیسلامی بكەین و بپرسین: ئایا نوێژ و خواپەرستی لەسەر خاكی داگیركراو دروستە؟

زۆر گرنگە ڕاشكاوانە پێیان بڵێین: ئێوەی عەرەب هاتوون هەر لە ڕەبیعە و شنگال هەتا بەدرە و جەسان خاكی كوردستانتان داگیر كردووە، ئێوە كە زانایانی ئیسلامین و ئاگاداری شەرع و یاساكانی ئیسلامن، ئایا ئێوە ئەو نوێژ و خواپەرستییەی لەسەر ئەو خاكە داگیركراوە دەیكەن دروستە؟

ئێمە دەبێت بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، عەرەبەكانی بەناوی «ئەنفال و قەعقاع و خالیدی كوڕی وەلید و...هتد» هاتن كوردستانیان داگیركرد و ئێمەیان چەوساندەوە، گرنگە ئێمەش بە هەمان میتۆد مامەڵەیان لەگەڵ بكەین و لە كۆنگرەیەكدا كۆیان بكەینەوە، بۆ ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارەمان بدەنەوە، ئایا نوێژ و خواپەرستی لەسەر خاكی داگیركراو دروستە؟ ئەگەر بڵێین دروستە، ئەوا شەرع و یاساكانی ئیسلام لا دەدەن، بڵێین دروستیش نییە، ئەوە فەتوایەكی زۆر گرنگە دەبێت ئەو خاكە داگیركراوە بەجێ بهێڵن.

كەواتە زۆر زۆر گرنگە لە ڕێگەی وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئاینیی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەوڵەكانمان بخەینە گەڕ بۆ ئەوەی كۆنگرەیەكی فراوان بۆ زانایانی ئایینی ئیسلامی «كورد، عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە» لەژێر ناونیشانی «ئایا لەسەر خاكی داگیركراو نوێژ و خواپەرستی دروستە؟» گرێ بدەین. بێگومان كە ئەم پرسیارە بووە ناونیشانی كۆنگرەیەك كە تیایدا زانایانی ئیسلامی كۆدەكاتەوە، ناتوانن دژی شەرع و یاساكانی ئیسلام فەتوا بدەن، بۆ ئەمەش ئێمە ئەزموونێكی بچووكمان لە كەركووك هەبووە، چەندین كەس عەرەبی هاوردە بوون، كە قسەمان لەگەڵ كردوون، گەیشتنە ئەو قەناعەتە كە ئەوان خاكی ئێمەیان داگیر كردووە و لەسەر خاكی داگیركراو خوداپەرستی دەكەن، ئەمەش دروست نییە، بڕیاریان داوە كەركووك بەجێبهێڵن و بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان، بۆیە لەم لایەنەشەوە دەكرێت بە گەشبینییەوە سەیری كاریگەریی لایەنە ئایینییەكەی بكەین و بایەخی تەواوی پێ بدەین.

لە دوماهی قسەكانمدا دەمەوێت كۆمەڵێك داتا پێشكەشی ئەم گفتوگۆیە بكەم، كە وەك ئەمانەتی زانستی لە ماڵپەڕی كاك ئەحمەدی نفوس وەرم گرتووە. ناوبراو ماوەی نزیكەی 30 ساڵ لە فەرمانگەی «نفوس»ی شاری دووزخورماتوو فەرمانبەر بووە، ئەم داتایانەش، داتای ئەو سەرژمێرییانەی كەركووكن كە هەر لە ساڵی 1919 تا دوایین سەرژمێری كە لە ساڵی 1997 ئەنجام دراون.

داتا و ئاماری سەرژمێرییەكانی كەركووك لە ساڵی 1919 تا ساڵی 1997:

1- سەرژمێرییەكەی بەریتانیا لە كەركووك دوای ئەوەی عێراقی داگیر كرد. لە ساڵی ١٩١٩ سەرژمێرییەكی بۆ دانیشتووانی كەركووك ئەنجام دا و لەو سەرژمێرییەدا دەركەوت ژمارەی دانیشتووانی كەركووك (٩٢) هەزار كەسن و لەوێشدا دەركەوت كورد زۆرینەی دانیشتووانەكەیەتی.

2- لە هەمان كاتدا و بۆ هەمان مەبەست شاندێكی نەتەوەی گەلان (عصبة الأمم) لە سەر ئەو كێشە و ململانێیەی نێوان عێراق و بەریتانیا لەسەر ویلایەتی مووسڵ، ئەویش هەڵسا بە ئەنجامدانی سەرژمێرییەكی تایبەت بە خۆی بۆ كەركووك و دەوروبەری، لەوێشدا بۆیان دەركەوت ژمارەی دانیشتووانەكەی   (٠٠٠، ٧٥٠، ١٣٨) كەسن بەم شێوەی لای خوارەوە:

ژمارەی كورد ( ٥٠٠، ٨٧ ) كەس بوون كە دەكاتە ٦٣٪ی ڕێژەی دانیشتووانی.

- ژمارەی توركمان (٠٠٠،٢٦) كەس بوون كە دەكاتە ١٩٪ی ڕێژەی دانیشتووانی .

-  ژمارەی عەرەب (٢٥٠،٢٥) كەس كە دەكاتە ١٨٪ی ڕێژەی دانیشتووانەكەی .

3-    لە بەرانبەریشدا عێراق هەڵسا بە ئەنجامدانی سەرژمێرییەك كە دەرەنجامەكەی دەركەوت ژمارەی دانیشتووانی كەركووك (٧٩٥،١٤٦) كەس بوون و ڕێژەكەیشی بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

-  ژمارەی كورد (٤٠٠،٨١) كەس كە دەكاتە ٥٩٪ ڕێژەی دانیشتووانی.

ژمارەی توركمان (٧٤١،٢٨) كەس كە دەكاتە ٢١٪ی ڕێژەی دانیشتووانی.

- ژمارەی عەرەب (٦٥٤،٢٦) كەس كە دەكاتە ١٩٪ی ڕێژەی دانیشتووانی.

لێرەشدا دیسانەوە دەركەوت كورد زۆرینەی شاری كەركووكە

4- لە فەرهەنگی توركیدا كە لە ساڵی ١٨٩١ دەرچووە، تیایدا هاتووە ژمارەی دانیشتووانی كەركووك (٣٠) ھەزار كەسە و كورد سێ بەشی ئەو ڕێژەیە و بەشی چوارمیشی بریتییە لە نەتەوەكانی «عەرەب، توركمان، جوو و ئاشورییەكان».

 

 كەركووك لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٥٧

یەكەم . لە ١٢ ⁄١٠ ⁄ ١٩٥٧ سەرژمێرییەكی سەرتاسەری لە هەموو عێراق ئەنجام درا. لەو سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتووانی كەركووك بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

1. ژمارەی كورد گەیشتە( ٥٩٣، ١٨٧ ) كەس و ڕێژەكەی دەكاتە ٢، ٤٨٪

2. ژمارەی عەرەب گەیشتە ( ٦٣٠، ١٠٩ ) كەس و ڕێژەكەی دەكاتە ٢، ٢٨٪

3. ژمارەی توركمان ( ٣٧٣، ٨٣ ) كەس و ڕێژەكەی دەكاتە ٤، ٢١٪

 

 دامەزراندنی قەزای حەویجە لە ساڵی 1961

لە ساڵی ١٩٦١ ڕژێم بە پێی مەرسوومی كۆماریی ٣٨٧ لە ١٢ ⁄ ٤ ⁄ ١٩٦١ قەزای حەویجەی دامەزراند كە لە بنەڕەتدا ئەو ناوچەیە شوێنی هۆزەكانی هەمەوەند و سمایل عوزێری بوو. ڕژێم بۆ مەبەستی بە عەرەبكردنی ناوچەكە هۆزەكانی «عوبێد، جبوور، شەمەر، دلێم و حەددییەكان»ی گواستەوە كە لە بنەڕەتدا هیچ لەم هۆزانە خەڵكی ڕەسەنی ناوچەكە نەبووم. ڕژێم بەوەش نەوەستا و زەوی و زارێكی زۆری دابەش كرد بە سەریاندا و پڕۆژەی ئاویشی (ڕی سەدام) بۆیان ڕاكێشا و هەموو ئاسانكارییەكی نیشتەجێبوونی بۆیان دابین كرد.

 

 كەركووك لە سەرژمێری 1965

لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٦٥ بە ئاشكرا دەركەوت ڕێژەی عەرەب لە كەركووك زیادی كردووە بە هۆی سیاسەتی بە عەرەبكردنی ناوچەكە. لەو سەرژمێرییەدا ژمارەی دانیشتووانی كەركووك گەیشتە ( ٦٧٤، ٤٤٩) كەس و ژمارەی ڕێژەی نەتەوەكانیش بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

1. كورد ( ٩٠٥، ١٧٠ ) كەس دەرچوو.

2. عەرەب ( ٥٣٥، ١٨٤ ) كەس دەرچوو.

3. توركمان ( ٩٥٦، ٨٦ ) كەس دەرچوو.

4. ئاشوورییەكان ( ٢٧٨، ٧ ) كەس دەرچوون.

لێرەشدا بە ئاشكرا دیارە ڕێژەی كورد كەمی كردووە بە پێچەوانەی ڕێژەی عەرەب چەند زیادی كردووە.

 

 دابڕینی قەزاكانی خورماتوو، چەمچەمال، كفری و كەلار لە ساڵی 1977 لە كەركووك

لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٧٧ دوای ئەوەی ڕژێمی بەعس چوار قەزای كوردنشین (خورماتوو، چەمچەماڵ، كفری و كەلار)ی لە كەركووكی دابڕان، زەق و ئاشكرا دەركەوت ڕێژەی عەرەب بازدانێكی بەرچاوی بە خۆیەوە بینی و لە ڕێژەی لە ٥، ٢٨٪ ـەوە بەرز بووەوە بۆ ڕێژەی لە ٤،٤٤٪ بە پێچەوانەشەوە ڕێژەی كورد دابەزی بۆ لە ٢٣، ٣٧٪ و توركمانیش ڕێژەكەی دابەزی بۆ ٣١، ١٦٪ و ژمارەی دانیشتووانیشی بەم شێوەی لای خوارەوە بوو:

1. ژمارەی كورد ⁄ ٨٧٥، ١٨٤ كەس

2. ژمارەی عەرەب ⁄ ٧٥٥، ٢١٨ كەس

3. ژمارەی توركمان ⁄ ٣٤٧، ٨٠ كەس

 

 كەركووك لە سەرژمێریی ساڵی 1997دا:

لە سەرژمێرییەكەی ساڵی ١٩٩٧ كە دواسەرژمێریی ڕژێمی بەعس بوو، ڕێژەی كورد زیاتر دابەزی بە هۆی سیاسەتی بە عەرەبكردن و گواستنەوەی خێزانە كوردەكان بۆ دەرەوەی كەركووك و دەرەنجامەكەیشی بەم شێوەی بوو:

1. ژمارەی كورد ⁄ ٨٦١، ١٥٥ كەس و ڕێژەكەیشی دابەزی بۆ ٢١٪

2. ژمارەی عەرەب ⁄ ٥٩٦، ٥٤٤ كەس و ڕێژەكەی بەرز بووەوە بۆ ٧٢٪

3. ژمارەی توركمان ⁄ ٠٩٩، ٥٠ كەس و ڕێژەكەی دابەزی بۆ ٧٪

 بچووككردنەوەی جوگرافیای كەركووك و

گۆڕینی ناوی گەڕەكەكانی

لە گەڵ ئەم گۆڕانكارییانەدا ڕێژەی پانتایی زەویی ناوچە كوردنشینەكانیش بەم شێوەیە دابەزی:

ا- پارێزگای كەركووك پێش دابڕانی چوار قەزای كوردنشینی (خورماتوو، چەمچەمال، كفری و كەلار) پانتایی زەوییەكەی (٩٦٧٩) كم٢ بوو.

ب- پارێزگای كەركووك دوای دابڕانی ئەو چوار فەزایە پانتایی زەوییەكەی دابەزی بۆ ( ٦١٤٤) كم٢ لە گەڵ ئەم دابەزینی پانتایی زەوییەكە كە دەكاتە ( ٥٦٥، ٣ ) كم٢ ڕێژەی دانیشتووانەكەیشی كەم دەكاتەوە.

 

 گەڕەكەكانی كەركووك

ڕژێم سەرەڕای ئەوەی ناوی كەركووكی گۆڕی بە (التامیم) گۆڕانكاری لە ناوی گەڕەكانیشدا كرد. بەم شێوە كەركووك دوو جۆر گەڕەكی هەیە:

1. گەڕەكە كۆنەكان كە بریتین لەم گەڕەكانە «شۆرجە، پریادی، قۆریە، ئەحمەد ئاغا، شاترلۆ، ئیمام قاسم، تەپە، ئەڵماس، قەڵا، موسەڵا، تسعین، عەرەفە، ساحە تەیەران، حەمزەلی، ئازادی، ڕەحیم ئاوا، حدیدیین».

2. گەڕەكە نوێیەكان ئەو گەڕەكانە دەگرێتەوە كەوا ڕژێمی بەعس بە مەبەستی بە عەرەبكردنی شاری كەركووك بوو، ئەویش بە گواستنەوەی خێزانە عەرەبەكان بۆ ناو سەنتەری شاری كەركووك بۆیە بۆ ئەو مەبەستە ڕژێم نزیكەی (٢٠) گەڕەكی عەرەبی دروست كرد و ئەم ناوانەی لێی نان «بەعس، واستی، غرناتە، دۆمیز، واحد ئازار، نەسر، عەسكەری، عرووبە، ئەلنوور، شوهەدا، منتوجات، وەحدە، ئۆسەرت و مەفقوودین، موعولمین، زوبات، واحد حوزەیران، خەزرا، قادسیە، قادسیە٢ و نیدا».

ئەم داتایانە ئەگەر بە وردی هەڵوەستەی لەسەر بكەین، دەبینین بە چ پرۆسە و پلانێك هەوڵ دراوە گۆڕانكاری لە دیمۆگرافیا و جوگرافیای كەركووكدا بكرێت، بۆ ئەوەی سیمای كوردستانیبوون لەو شارە بسڕێتەوە.

 

پ.د. محەمەد شوانی

مامۆستای  بەشی كۆمەڵناسیی كۆلیژی ئادابی زانكۆی سەڵاحەدین/ هەولێر:

 

ئەم قۆناغە وەکو قۆناغی پشوودان و حەسانەوە و خۆئامادەکردن بۆ هەڵمەتی زۆر فراوانتری تەعریب دەبینم

 

پرۆفیسۆر دکتۆر محەمەد شوانی مامۆستای بەشی کۆمەڵناسی لە کۆلێژی ئادابی زانکۆی سەڵاحەدین/ هەولێر، لە هەمان کاتدا زیاتر لە پازدە ساڵە ئەندام و ڕێکخەری ژوورەکانی توێژینەوە و ناوچە کوردستانییە دابڕاوەکانی بزووتنەوەی گۆڕانە ..لەم بوارەدا چەندین وتارو ڕاپۆرت و  توێژینەوە و کتێبی هەیەa، پشبەستن بە کۆمەڵیک داتا و دیکۆمێنت و بەڵگەنامەی مێژوویی لە بازنەی گفتوگۆی ئەمجارەماندا وەکو ئەکادیمیستێک بەشداریی کرد، زۆر بە چڕی مەترسییەکان و کاریگەریی گۆڕینی دێموگرافیای لەسەر باشووری کوردستان و ئایندەی نەتەوەکەمان ڕوون کردەوە، پێشنیاری بەرنامە و پرۆژەی تایبەتیی کرد بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو گۆڕانکارییانە و گێڕانەوەی توخم و ڕەگەزە کەلتووریەکانی کورد لەو ناوچانەدا، لێرەدا گوتەکانی لەبارەی مەترسییەکانی گۆڕانی دێموگرافیا لەسەر ناسنامە و خاک دەخەینە ڕوو : 

 

پرسی گۆڕانی دێموگرافیا و مەترسییەکانی لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی کورد و ئایندەی کوردستان، پرسێکی زۆر گرنگ و چارەنووسسازە، بابەتێکی نەتەوەییە، پەیوەندی بە هەموو تاکێکی کوردەوە هەیە، لەسەرووی حزب و ئایدیۆلۆژیا و هەر بیروباوەڕو بۆچوونێکەوەیە، هەر کەسێکی نەتەوەیی دەبێ ئەم پرسە بە پرسی خۆی بزانێت، تەنانەت هەر کەسێکی مرۆڤدۆستیش وەکو ئەرکێکی مرۆیی و ئاکاری دژی ئەو کارو ڕەفتارە ڕەگەزپەرستانە بن کە هەوڵی قڕکردن و لە ناوبردنی نەتەوەیەکی زیاتر لە چل ملیۆنی وەکو کورد دەدەن.

بۆ ئێمەش، خۆمان وەکو کورد دەبێ بەرنامە و پرۆژەمان هەبێ بۆ بەرپەرچدانەوەی، بۆ سڕینەوەی ئاسەواری ئەو ستەمە مێژووییە بە درێژایی هەزاران ساڵە لێمانکراوە.  

ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراق و بە پێی دەستوور و بڕیارە لە ڕێگای مادەی ١٤٠ وە کورد بتوانێت بە مافەکانی بگات و مەترسیی تەعریب و توانەوەی لەسەر نەمێنێت، بە داخەوە من گەشبین نیم و ئەمە ناکرێت یان بە لایەنی کەمەوە وەکو خۆی جێبەجێ ناکرێت، بۆیە پێویستە کورد بە دوای ئەلتەرناتیڤدا بگەڕێت، من ئەم قۆناغە وەکو قۆناغی پشوودان و حەسانەوە و خۆئامادەکردن بۆ هەڵمەتی زۆر فراوانتری تەعریب دەبینم، وەکو تاکتیکێک بۆ ساردکردنەوەمان لەسەر ناوچە کوردستانییە دابرێنراوەکان سەیر دەکەم، بۆیە زۆر پێویستە قۆڵتر بیر بکەینەوە و بە وریایی زیاترەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەدا بکەین .

ناونیشانی ئەم بازنەی گفتوگۆیە لەسەر پرسی گۆڕانی دیموگرافیایە، بە دیدی من دوو شێوازی ئەو پرۆسەیە هەیە، دەبێ لە یەکیان جیا بکەینەوە، یەکەمیان شێوازی بە عەرەببوونە، دووەمیان شێوازی بەعەرەب کردنە، لە میکانیزمدا ئەم دوو شێوازە لە یەکتر جیاوازن، بەڵام ئامانجیان هەر یەکە، تواندنەوەی کوردە .

به‌ عه‌ره‌ببوون پرۆسه‌یه‌كی مێژوویی دوورو درێژو له‌سه‌رخۆیه، لە ئەنجامی زاڵکردنی ڕەگەزە کەلتووریەکانی عەرەب و پەراوێزخستنی ڕەگەزە کەلتووریەکانی کورد ڕوودەدات، وەکو بێ بایەخکردن و پشتگوێخستن و کار پێ نەکردنی زمان و داب و نەریت و یاساو رێساکانی کۆمەڵگا ...‌

بەڵام ته‌عریب کە وشه‌یه‌كی عه‌ره‌بییه‌ و بە مانای (به‌عه‌ره‌بكردن)دێت، گرووپێك له‌ ڕێگه‌ی زه‌بروزه‌نگ و توندوتیژیه‌وه‌ و له‌ ماوه‌یه‌كی مێژوویی كورت و دیاریكراودا، ده‌یه‌وێت ته‌واوی خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندیی گرووپێك لەناوبه‌رێت بیانكات به‌ كه‌سێكی دیكە، وەک ئەوەی لە شەستەکانەوە دژی کورد دەکرێت و لە ڕێگای توندوتیژییەوە هەوڵی سڕینەوەی دەدرێت .

ئەگەر سەیری مێژووی هەزار ساڵی ڕابردوو بکەین، هەر لە فتوحاتی لەشکری ئیسلامییەوە، وردە وردە ڕووبەری ناوچە کوردنشینەکان کەم دەبێتەوە، بچووکتر دەبێتەوە، واتە کورد بە هەردوو شێوازەکەدا تێپەڕیوە، سەدان ساڵ لە ئەنجامی پێکەوە ژیان و سەپاندنی زمان و کەلتووری عەرەبی کە دەسەڵات بە دەستی کوردەوە نەبووە، بۆ نموونە بە پێی هەموو بەڵگە مێژووییەکان کە لە ساڵی ٦٣٦ جەنگی قادسیە ڕوویداوە لە نێوان لەشکری موسڵمانان و لەشکری ساسانی، یەک عەرەب  لە ڕۆژهەڵاتی ڕووباری فورات نەبووە، کە عوتەیبەی کوڕی غەزوان بەسرە دروست دەکات و سەعدی کوڕی ئەبی وەقاس کووفە دروست دەکات، خەلیفە عومەری کوڕی خەتتاب نامەیەکیان بۆ دەنووسێت، دەڵێت شارەکان لە شوێنێک دروست بکەن ئاو نەکەوێتە نێوانتانەوە، واتە لە فوڕات مەپەڕێنەوە، دوای زیاتر لە پێنجسەد ساڵ ئیبن بەتتوتە بە عێراقدا تێدەپەڕیت، لە باسی شاری بابلدا دەڵێت نیوەی کوردن، کە بەغدا و دواتر سامەڕا دروست دەکرێت، هێشتا یەک عەرەب لە ڕۆژهەڵاتی دیجلە نەبوو، کاتێک حکومەتی عێراقی لە بیستەکان و دوای جەنگی یەكەمی جیهان دروست دەکرێ و باشووری کوردستانی پێوە دەلکێنن، هێشتا عەرەب لە شاری کەرکووک نەبوو، چوار خولی پەرلەمانی عێراقیش تێپەڕی لە ١٩٢٥ەوە تا ١٩٣٦ یەک نوێنەری عەرەب نوێنەرایەتیی کەرکووک بکات لە پەرلەمانی عێراقی سەردەمی پاشایەتی نەبوو، دواتر کە بەیاننامەی یازدەی ئاداری ساڵی ١٩٧٠ درا، لە دەڵتاوە کە ناوەکەی گۆڕا بۆ خاڵس، ئاهەنگێکی گەورەی  کوردانی خاڵس بەڕێوە چوو، هیشتا کورد لە حەمرینەوە ناسنامەی نەتەوەیی مابوو، ئیستا ئەوانە نەماون تەعریب گەیشتووەتە باقرت و مەخموورو کەندیناوە و پردێ و شوان و ساڵەیی لە باکووری ڕۆژهەڵاتی کەرکووک .

 نەتەوەکان بۆچی مێژوو دەخوێنن؟ بۆ ئەوەی لە ڕووداوەکان تێ بگەن و ئاراستەی گۆرانکارییەکان بزانن، با ئێمەش وەکو کورد سەیری ئەو ڕابردووە بکەین، ئایا کوردانی خاڵس کوان؟ کوردانی شارەبان و دەلی عەباس و گوڵاڵە و ئەو ناوچە کوردییانە چییان لێ هات؟ وەڵام ئەوەیە ئەگەر تەعریب و زەبروزەنگیش نەبووبێت لە ئەنجامی پرۆسەیەکی میژوویی دوورودرێژدا بە عەرەب بوون، بە کوردی نەیانخوێندووە، قوتابخانە بە کوردی نەبووە، زمانی دادگا و بازاڕو هەلی کار کوردی نەبووە، بە پێچەوانەوە فێربوونی زمانی عەرەبی کراوە بە پێویستـی، لە ڕێگای پەروەردە و فێرکردن و سەربازی و بازاڕی کارەوە زمانی عەرەبی فەرز کراوە، ئێستاش یەکێک لە مەترسییەکان ئەو ڕیکلامانەیە بۆ ئەوەی کارت دەست کەوێت دەبێ زمانی عەرەبی بزانیت، بەڵام مەرج نیە زمانی کوردی بزانیت!

مەترسییەکانی ئەو گۆڕانکارییە دێموگرافیە ئەوەیە کاتێک ژمارەی عەرەب لە هەر پنتێکی جوگرافی زیادی کردبێت ئیتر زەبرو زەنگیان بەکار هێناوە.

ئەگەر سەیری کەرکووک و مووسڵ بکەین وەکو ئاماژەمان پێکرد لە ١٩٣٦ نوێنەرێکی عەرەب بۆ نوێنەرایەتیی خێڵ و تیرە و مەڕدارە عەرەبەکانی دەرەوەی کەرکووک دیاریکرا، ئەو کاتە نەخشەی کارگێڕیی کەرکووک و مووسڵ چۆن بوو؟ کاتێک لە شەستەکان دەسەڵاتیان پەیدا کرد لە ساڵی ١٩٦٩ هەموو قەزاو ناحیە کوردییەکانی پارێزگای موسڵیان دابڕی، بۆ ئەوەی ڕێژەی کورد لە مووسڵ کەم بکەنەوە،  لە ساڵی ١٩٧٦ دوای نسکۆی ئاداری ١٩٧٥ کەرکووکیان کەرت کەرت کرد، چەمچەماڵ و کەلاریان خستە سەر سلێمانی و کفری بۆ دیالە و خورماتوو بۆ سەڵاحەدین گواستەوە، بە پێچەوانەوە حەویجەیان لە گوندەوە کردە ناحیە و، لە ناحیەوە بۆ قەزا، چەند ناوچەیەکی عەرەبنشینی مووسڵیان خستە سەر کەرکووک، زیاتر لە ٩٨١ گوندی کوردیان لە کەرکووک ڕووخاند بەپێی سەرژمێریی ساڵی ١٩٥٧ دانیشتوانی ئەو گوندانە زیاتر لە (١٤٥)هەزار کەس بوون.

ڕەوشی ئێستای گۆڕانی دێموگرافی لە ناوچە کوردییەکان بە شێوازی بە عەرەببوونە، واتە ئەم حکومەتەی ئێستا وەکو بەعس بە ئاشکرا و بە زەبروزەنگ کورد دەرناکات و عەرەب لە ناوچە کوردییەکان نیشتەجێ ناکات، بەڵام بە پێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان ئێستا زیاتر لە شەش سەد هەزار عەرەب لە شاری هەولێر نیشتەجێیە، لە ئەنجامی ناکۆکی و شەڕی تایفی و مەزهەبییەوە هاتوون.

مێژوو بۆ ئەوە دەخوێنین پەند لە هەڵەکانی ڕابردوو وەربگرین، بەشێک لە  بەعەرەببوونی کوردستان لە ئەنجامی شەڕی نێوان خێڵە عەرەبەکانەوە بووە، خێڵێک پەنای هێناوە بۆ کوردستان و نیشتەجێ بووە و دواتر کوردی دەرکردووە، حەویجە باشترین نموونەیە، گریمانەی ئەوە بکەین کە پێشتریش کوردانی دەڵتاوە و شارەبان و دەلی عەباس بەو جۆرە دەرکران، پێشبینیی ئەوەش بکەین ئێستا باقرت وەکو ناحیەیەک دەبێتە حەویجەی هەولێر، دوور نییە باقرت بکرێتە قەزا، مەخموور بکرێتە ناحیە و دواتر بخرێنەوە سەر هەولێر، بۆ ئەوەی لە ئەنجومەنی پارێزگا و ئەنجومەنی نوێنەران لە بەغدا نوێنەری پارێزگای هەولێریش چەند عەرەبێکی تێدا بێ،  لێرەوە دەبێ سەیری مەترسییەکانی گۆڕانی دێموگرافی بکەین.   

 بوونی ئەو ژمارە زۆرەی پەناهەندەی عەرەب و نزیکەی دووسەد و پەنجا هەزار ئاوارەی سوریا، ئەمە زەنگێکی مەترسیدارە بۆ ئایندەی هەرێمی کوردستان، بە دڵنیایی ئەگەر ئەم قۆناغە بەراورد بکەین بە سەد ساڵی ڕابردوو، بۆ نموونە لە ساڵی ١٩٢٣ بەم قەبارەیە عەرەب لە چیای حەمرینەوە تا کەرکووک نەبوو، وەکو ئەوەی ئێستا لە قەراج و کەندیناوەوە هەتا شەقڵاوە هەیە.

ئێمە  گوندەکانمان چۆڵ بوون و کۆمەڵگای لادێییمان لەبەر یەک هەڵوەشاوەتەوە، ڕووبەرێکی فراوانی زەوی و زارمان چۆڵە، کورد لە ناوەندی شارەکان چڕ بووەتەوە، ئەمەش زەمینەیەکی لەبارە بۆ هاتنی عەرەب و کەمبوونەوەی ژمارەی کورد لە ئایندەدا، بۆیە کە ئێمە قسە لەسەر ئەم پرسە دەکەین دەبێ پێشنیارو ڕاسپاردەمان هەبێ، حکومەتی هەرێمی کوردستان گوێ لە بژاردەیەکی وەکو ئەم گرووپە بگرێ و ئێوە بیرکەرەوە و بیرمەندی کوردن.

من چەند پیشنیارێک دەخەمە ڕوو:

وەکو لە ڕاپۆرتەکەشدا ئاماژەی پێکرا، زۆربەی ئاوارە عەرەبەکان کە ئێستا لە هەرێم نیشتەجێن، مووچەکانیان دێتە سەر کارتەکانیان، گومان هەیە کە ئەمە لە بنەڕەتدا پرۆژەیەک بێت بۆ تەعریبی کوردستان، پێشنیارەکە ئەوەیە، ئەدی بۆچی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک لەو فەرمانبەرانە تەنسیب ناکات کە خەڵکی ناوچە کوردستانییە دابڕێنراوەکانن؟  زەوی زاریان هەیە لە گوندەکان و، لە فەرمانەگەکانیش تا ڕادەیەک زیادەن و، ڕۆیشتنیان هیچ کاریگەریی نییە لەسەر کاری فەرمانگەکە، با بۆ سەر وەزارەتی کشتوکاڵ تەنسیب بکرێن و گوندەکانیان ئاوەدان بکەنەوە.

یان ساڵانە بودجەیەک بە پێی توانای خۆی تەرخان بکات بۆ قەرزی بچووکی ئەو جووتیارانەی گەڕاونەتەوە گوندەکانیان بۆ پرۆژەی پەروەردەکردنی ئاژەڵ و ماسی و پەلەوەرو هەنگەوانی، یان بۆچی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەم هەموو سەرمایەدارەی هەمانە گروپێک دروست ناکات بە ناوی کۆمەڵەی سەرمایەداری نیشتیمانی و پێشنیاری وەبەرهێنان و پرۆژەی ئاوەدانکردنەوەی گوندە چۆڵەکانیان بۆ بکات؟.

ئاوەدانکردنەوەی گوندەکان واتە زۆربوونی ژمارەی دانیشتوانی کوردستان لە ئایندە، واتە پڕکردنەوەی زەوییە چۆڵەکان، بە پێچەوانەوە ئێمە ئەمڕۆ ئاستەنگمان بۆ ئەوە دروست کردووە، خێزانی کورد کە لە شاردا نیشتەجێ دەبێت قەبارەی بچووک دەبێتەوە، هاوسەرگیری زەحمەت دەبێت، هەلی کار کەم دەبێتەوە، فشار لەسەر خزمەتگوزارییەکان زۆر دەبێت، خۆمان بۆ گەشەکردنی کۆمەڵگای کوردی ئاستەنگمان دروست کردووە، بەو پارە و تێچووەی گەنجێکی کورد هاوسەرگیری دەکات، چوار گەنجی ئەوانی دیکە هاوسەرگیری دەکەن، قەبارەی خێزانی ئەوان گەورەیە چونکە سروشتی کۆمەڵگای لادێی وایە.

مەترسییەکی دیکەی گۆڕانی دیموگرافی، پەیوەندی بە یاسا و تێڕوانینی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و مافی هاوڵاتیبوونەوە هەیە، لە دوای ٢٠١٦ەوە ڕێگا بەوە دراوە برا عەرەبەکانمان لە هەولێر خانوو بکڕن، کە ئەمەش مافی خۆیانە بە پێی دەستوور لە هەر شوێنێکی عێراق هاووڵاتی عیراقی دەتوانێت موڵکی هەبێت، ئەمانە نە فێری کوردی دەبن و نە بە کوردی دەخوێنن و نە کەلتووری کوردەواری وەردەگرن، پێویستە حکومەتی هەرێم بۆ ئەمەش بەرنامەی هەبێت، لە ئایندەش هیچ لایەنێک ناتوانێت ئەمانە بنێرێتەوە بۆ شوێنی خۆیان، کەواتە بە هەمان شێوەی دەڵتاوە و شارەبان و کەرکووک شارەکانی دیکەش تەعریب دەبن، ئەمانە مافی خۆیانە پاش چەند ساڵێکی دیکە وەکو ئێستای کەرکووک خۆیان بۆ ئەنجومەنی پارێزگای هەولێر کاندید بکەن و بانگەشەی عەرەبیبوونی یان عیراقیبوونی شارەکە بکەن.    

ڕاستە شار وەکو گوند نییە، بە تایبەتی پایتەخت دەبێت لە نەتەوە و زمان و ئایین و مەزهەب و نەژادی جۆراوجۆر پێک بێت، بۆیە جۆراوجۆرە، چونکە شارە، دەبێت ڕێز لەم فرەچەشنییە بگرین، بەڵام ئەمە بە مانای نەبوونی زەبتوڕەبت نییە، بە مانای فەرزنەکردنی زمانی کوردی نییە، من قوتابیی دکتۆرام هەبووە کە سەرەتایی و ناوەندی و ئامادەیی و زانکۆ و ماستەری لە هەرێمی کوردستان تەواو کردووە، بەڵام نەدەزانێ بە کوردی بخوێنێتەوە و، نە دەزانێ بە کوردی بنووسێت، بە دڵنیاییەوە لە هیچ وڵاتێکی دنیا ئەمە نییە، نەمانتوانیوە بایەخ بە زمان و کلتووری کوردی بدەین و هەر کەسێک لە کوردستان ژیا سۆزو خۆشەویستی بۆ زمان و ئەدەب و هونەرو گۆرانی و مۆسیقای کوردی هەبێت.

 

 

ئەندازیار ڕێبوار تاڵەبانی

ڕاوێژكاری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كاروباری ماددەی 140:

 

نەبوونی دەستوور لە هەرێمی كوردستاندا، وای كردووە لە ڕووی یاساییەوە نەتوانرێت مامەڵەیەكی دروست بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بكرێت

 

ئەندازیار ڕێبوار تاڵەبانی لە ساڵی 2005ـەوە لە سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك بووە و لە ساڵی 2019 بە بڕیاری دادگای فیدڕاڵی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق هەڵوەشێندرایەوە، بەڵام لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە، هاتووەتە هەولێر و، دوای هەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بووەتە ڕاوێژكاری سەرۆكی حكومەت بۆ كاروباری جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووریی عێراق، بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، بۆ ئەم گفتوگۆیە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) پرێزنتەیشنێكی نایابی لەسەر مێژووی گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان و بەردەوامیی ئەم گۆڕانكارییە هەتا ئێستا پێشكەش كرد، هەروەها پێشنیار و ڕاسپاردەكانی بۆ ڕێگرتن لە گۆڕانكاریی دیمۆگرافیا بەم شێوە پێشكەشی ئامادەبووان كرد.

 

پێش ئەوەی بێمە سەر باسكردنی گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، دەمەوێت باسێكی كەركووك بكەم لە دوای ساڵی 2003 و پاشان دامەزراندنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك، كە من سەرۆكی ئەو ئەنجومەنە بووم، هەمووكات وەك ئەندازیارێك كارم كردووە نەك سیاسییەك، لەبەر ئەوەی خۆم ئەندازیارم، بۆیە میتۆدی كاركردنی من بریتی بووە لە (پلاندانان، جێبەجێكردن و بەدواداچوون)، لەم ڕوانگەیەوە وەك هاووڵاتییەكی ئاسایی كەركووك، چی لە یادەوەرییەكانمدا هەیە دەیخەمەڕوو، ئەوجا سیاسییەكان چۆن شرۆڤەی دەكەن، ئەوا كەیفی خۆیانە.

لە دوای ساڵی 2005 كە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان كرا و ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك دامەزرا، زۆر جار نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان، تەنانەت لە ساڵی2011 جۆزیف بایدن كە ئەو كات جێگری سەرۆكی ئەمریكا بوو، سەردانی كەركووكی كرد و لەگەڵ نوێنەرانی كورد و عەرەب و توركمانی كەركووك كۆبووەوە، لێی پرسین: ئێوە چیتان دەوێت؟ منیش پێم گوت: «كورد دەیەوێت كەركووك كوردستانی بێت، توركمان دەیەوێت هەرێمێكی سەربەخۆ بێت، عەرەبیش دەیەوێت كەركووك سەر بە ناوەند بێت»، لەسەر ئەم بنەمایە ئەم سێ داواكارییە هەبوو، بەڵام ئێمە وەك لایەنی كوردستانی نەمانتوانی مامەڵە لەگەڵ ئەم واقیعەدا بكەین، بە دیدی من پرسەكە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی یان ئێمە پرسی كەركووكمان بە هەڵە لە سەركردایەتیی خۆمان گەیاندووە، یان بە پێچەوانەوە سەركردایەتیی سیاسی لە ئێمە تێنگەیشتوون و هەر ئەوەیان جێبەجێ كردووە كە خۆیان بڕوایان پێی هەبووە، من لەسەر ئەم پرسە لە هەر دووكیان بە گومانم.

لێرەوە ئەگەر بێینەوە بۆ سەر پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیا، وەك ئەوەی من لەسەر ئەم پرسە خوێندوومەتەوە، بریتییە لە سڕینەوەی مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای میللەتێك و جێگیركردنەوەی بە مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای میللەتێكی دیكە بە هۆكاری جیاواز، وەكو ئابووری و كۆمەڵایەتی و شەڕ و گۆڕانی كەشوهەوا و.. هتد.

لەسەر ئەم پرسە نموونە زۆرن لە مێژووی گۆڕینی دیمۆگرافیی دروستكردنی ئیمپراتۆریەتەكانی پێشوو و دروستكردنی نەخشەی ئەو ئیمپراتۆریەتانە لە دوای شەڕدا دروست بوون، بەپێی دەستبەسەرداگرتنی شوێنەكان، تا دەگاتە شەڕی یەكەم و دووەمی جیهانی سەدەی بیست و دووبارە نەخشەكێشانی تازە بەپێی دەستكەوتی شەڕكەران و دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی.

ئێمە لەم مێژووەدا تەنیا ئیمپراتۆریەتی میدیامان هەبووە، ئەویش ڕووخا و بەسەر ئیمپراتۆریەتەكانی دیكەدا دابەش كرا، تا ئیستاش خەو بەوەوە دەبینین كە جارێكی دیكە دەوڵەتی میدیا دروست ببێتەوە، بەڵام یەكێك لە مێژوونووسەكان ئاماژەی بەوە كردووە، ئەوەی بووە هۆكاری ئەوەی كورد وەك نەتەوە بمێنێتەوە، ئەوە بوو كە چیای هەبوو، كە گوشار دەكرایە سەریان ڕوویان لە چیاكان دەكرد و بەهۆی چیاكانەوە خۆیان دەپاراست، هەر بۆیە ئێستا سیاسییەكانی خۆمان دەڵێن «تەنیا چیاكان دۆستمانن».

كەواتە مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیا بە مانای سڕینەوەی مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای نەتەوەیەك، جێگرتنەوەی بە مێژوو و ناسنامە و جوگرافیای نەتەوەیەكی دیكە، هۆكاری زۆرە وەك (ئابووری، كۆمەڵایەتی، شەڕ، گۆڕینی كەشوهەوا) كە ئێستا خەریكە بە هۆی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا لە عێراقدا دیاردەی كۆچكردن دەست پێدەكات و مەزندەی ئەوە دەكەم كە بەشێكی زۆری ئەوانەی بە هۆی گۆڕینی كەشوهەواوە كۆچ دەكەن، ڕوو بكەنە هەرێمی كوردستان و شاڵاوێكی دیكەی گۆڕانكاریی دیمۆگرافیا دروست بكەن.

هەر لە دامەزراندنی عێراقەوە هەوڵی بەردەوام هەبووە لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغداوە كە گۆڕانكاری لە دیمۆگرافیا ناوچە كوردستانییەكانی خوار بەغدا، یان ئەوەی پێی دەگوترێ «ویلایەتی مووسڵ» بكەن، بەم جۆرە:

- هەوڵی فراوانكردنی دەسەڵاتی مەلیك فەیسەڵی یەكەم بە سەر كوردستان و ئاگاداركردنەوەی لە لایەن (وینستۆن چەرچیڵ سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی بەریتانیا) كە ئەوكات ئینگلیز لە عێراقدا دەسەڵاتدار بوو، پێی ڕاگەیاندبوو، ئێمە تۆمان كردووە بە پادشای عێراق، كە تەنیا ویلایەتی (بەغدا و بەسرایە) نەك خۆت بكەیتە ئیمپراتۆر و ویلایەتی مووسڵیش بخەیتە ژێر ڕكێفی خۆتەوە.

- هەڵوەشاندنەوەی ڕێككەوتننامەی سیڤەر و جێگرتنەوەی بە ڕێككەوتننامەی لۆزان لە لایەن توركیا، بەمەش ویلایەتی مووسڵ بووە بەشێك لە دەوڵەتی عێراق.

- دروستكردنی بەڕێوبەرایەتیی نیشتەجێكردنی (بدو)ی عەرەبی وڵاتانی دراوسێی عێراق، بۆ نیشتەجێكردنیان لە چۆڵەوانیی حەویجە لە شاری كەركووك، بەم هەنگاوە حەویجە بووە شوێنی كۆكردنەوەی عەرەب لە كەركووك.

- لە نێوان هۆزەكانی عەرەبی ناوچەكانی دەوروبەری كەركووك شەڕ و كێشە هەبوو، چەند هۆزێكی عەرەب میوانداری كران و لە حەویجە نیشتەجێ كران.

- دەستپێكردنی خەباتی چەكداریی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لە دژی حكومەتەكانی عێراق لە پێناو ڕاگرتنی گۆڕانی دیمۆگرافی لە سنووری كوردستان.

- هەنگاوەكانی ڕژێمی بەعس بە دابڕاندنی چەند یەكەیەكی ئیداریی سەر بە پارێزگای كەركووك وەكو (چەمچەماڵ، دوزخورماتوو، قادركەرەم، كفری، كەلار)، هەروەها لكاندنی یەكەی ئیداریی زابی عەرەبی لە پارێزگای مووسڵ بە پارێزگای كەركووكەوە.

لێرەوە ئەگەر بێینە سەر ئەو قۆناغە تازەیەی گۆڕینی دیمۆگرافیا كە لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 تا ئێستا دەگرێتەوە، ئەم فاكتەرانە هۆكاری سەرەكی بوون بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا:

- لە دوای ساڵی 2003 كێشەیەكی مەزهەبیی توند لە نێوان عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە سەری هەڵدا، كە سەری كێشا بۆ شەڕی ناوخۆ، بەمەش ژمارەیەكی زۆری عەرەبی سوننەی بەغدا و پارێزگا سوننەكان ئاوارە بوون و ڕوویان كردە كەركووك و هەرێمی كوردستان، بەمەش لە یەكەم ئەزموونی حوكمڕانیی عەرەبی شیعەدا هەوڵیان دا بە بەردێك دوو چۆلەكە بكوژن، یەكەمیان ئەوە بوو بەغدا بكەنە پایتەخێكی شیعە و سوننەی تیدا نەهێڵن، دووەمیشیان هەوڵێك بوو بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان.

 لە یەكێك لە كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق، من لە بەردەم سەرۆك وەزیران بە سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگای دیالەم گوت: بۆ ئاوارەكانتان ناگێڕنەوە بۆ شوێنی خۆیان؟ چی دەكەن لە كەركووك؟ وتیان: ئەوانە تیرۆریستن. منیش گوتم: كە تیرۆریستن با بە یاسای تیرۆر مامەڵەیان لەگەڵ بكەین و هەموویان لە سێدارە بدەین، ئەمەش مانای ئەوەیە حوكمڕانیی شیعە ئامانجیان ئەوە بوو سوننە لە كۆڵ خۆیان بكەنەوە و كوردستان تەعریب بكەن.

- لەبەر ئەوەی لە كەركووك و هەرێمی كوردستان ئاسایش و سەقامگیری بەرقەرار بوو، پێكەوەژیان و یەكتری قبووڵكردن لە نێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكاندا هەبوو، عەرەبی عێراقی بۆ دۆزینەوەی هەلی كار ڕوویان دەكردە كەركووك و هەرێمی كوردستان.

- لە دوای ساڵی 2005 و تەرخانكردنی پشكی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان و بوونی بودجەی وەبەرهێنان بۆ پارێزگای كەركووك، پرۆسەیەكی فروانی پەرەپێدان و بونیادنانەوە دەستی پێ كرد و هەلێكی زۆری وەبەرهێنان دروست بوو، ئەمەش هۆكارێكی دیكە بوو بۆ ئەوەی وەبەرهێنەرانی عەرەبی عێراق بێنە كوردستان و وەبەرهێنانێكی زۆر بكەن.

- ژینگەی هەرێمی كوردستان كە ژینگەیەكی گەشتوگوزاریی هەیە، بووە هۆكاری ئەوەی ڕێژەیەكی زۆری عەرەب سەردانی ناوچە گەشتیارییەكانی كوردستان بكەن، بەشێك لە عەرەبەكان لە ناوچە گەشتیارەییەكان خانوو و یەكەی نیشتەجێشیان كڕیوە، هەر بۆیە كە ئێستا سەردانی ئەو ناوچە گەشتیارییانە دەكەین، دەبینین زمانی سەرەكی بووەتە عەرەبی و كوردی زمانی دووەمە.

- تۆماركردنی خانووبەرە و یەكەكانی نیشتەجێ، كە زۆر بە خراپی سوود لە یاسای تۆماركردنی خانووبەرە وەرگیراوە، ئەم یاسایە ڕێگەی داوە لە هەرێمی كوردستان بە ناوی عەرەبەوە موڵكێكی زۆر لە كوردستان بكڕن، هەروەها دەستووری عێراقیش ڕێگەی داوە كە موڵكێكی زۆر بكڕن بە ناوی عەرەبەوە لە كەركووك و ناوچە دابڕاوەكانی دیكەش.

- كەمتەرخەمی و بێباكیی وەزارەتی كۆچ و كۆچبەرانی حكومەتی عێراق بۆ زەمینەسازی بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكانیان لە كەركووك و هەرێمی كوردستان، لەمەش زیاتر ڕێوشوێنی گەڕانەوەیان بە شێوەك سەخت و قورس دەكەن، كە ئەوانەشی حەز دەكەن بۆ شوێنی خۆیان بگەڕێنەوە، نەتوانن بگەڕێنەوە.

- خاڵێكی دیكە نەبوونی دەستوورە لە هەرێمی كوردستاندا، ئەم حاڵەتە وای كردووە كە لە ڕووی یاساییەوە نەتوانرێت مامەڵەیەكی دروست بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بكرێت.

- نەبوونی پلانی ستراتیژی لای حزبە سیاسییەكانی كوردستان بۆ ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافیا بەگشتی و كەركووك بەتایبەتی، نەبوونی هاندانی ئابووری و دارایی بۆ گەڕانەوەی خەڵك بۆ كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكان.

ئەو ماددە دەستوورییانەی ناو دەستووری عێراق كە سوودیان لێ وەرگرتووە بۆ گۆڕینی ئەم دیمۆگرافیایە لە كەركووك و هەرێمی كوردستان، ئەمانەن:

1- ماددەی 18 بڕگەی پێنجەم «ڕەگەزنامەی عێراقی نادرێت بە مەبەستی سیاسەتی نیشتەجێكردن كە ببێتە هۆی تێكدانی پێكهاتەی دانیشتووانی عێراق»، ئێمە ئەگەر دەستووری خۆمانمان هەبووایە دەمانتوانی ماددەیەكی لەم شێوەیە دابنین و سوودی لێ وەربگرین.

2- ماددەی 22 بڕگەی یەكەم «كاركردن مافی هەموو عێراقییەكانە بە جۆرێك كە ژیانێكی ئاسوودەیان بۆ مسۆگەر بكات»، ئەم ماددەیەش ڕێگە بە هەموو عەرەبێك دەدات كە لە هەموو پارێزگاكانی كوردستان كار بكات.

3- ماددەی 23 بڕگەی سێیەم «عێراقی مافی خاوەندارێتی هەیە لە هەموو شوێنێك لە عێراقدا و نابێت كەسی دیكە ببێتە خاوەنی ماڵی نەگوێزراوە، مەگەر كەسێك بە یاسا ئەو مافەی بدرێتێ».

4- ماددەی 24 «دەوڵەت ئازادیی گواستنەوە بۆ كرێكار و شمەك و سەرمایەداران دەستەبەر دەكات لە نێوان هەرێم و پارێزگاكاندا، ئەمەش بە یاسا ڕیك دەخرێت».

5- ماددەی 26 «دەوڵەت هاندانی وەبەرهێنان لە ئەستۆ دەگرێت لە بوارە جیاجیاكاندا، ئەمەش بە پێی یاسا ڕێك دەخرێت»

6- ماددەی 33 یەكەم: «هەموو تاكێك مافی ئەوەی هەیە لە بارودۆخێكی ژینگەیی پاكدا بژی، دووەم: دەوڵەت پاراستنی ژینگە و هەمەجۆریی زیندەوەران لە ئەستۆ دەگرێت».

7- ماددەی 35 «دەوڵەت سەرپەرشتیی چالاكی و دامودەزگا ڕۆشنبیرییەكان دەكات، بە شێوەیەك كە لەگەڵ مێژووی شارستانی و ڕۆشنبیریی عێراقدا بگونجێت، هەروەها سوور دەبێت لەسەر پشتبەستن بە بیروبۆچوونی ڕووناكبیرییانەی ڕەسەنی عێراقی»، ئەگەر سەرنج لەم خاڵە بدەین، ئەوا ئێمەش ئەگەر دەستوورمان هەبوایە، دەمانتوانی لە ناو دەستوورەكەدا ماددەیەكی وا دابنێین كە ڕێگە نەدەین پارێزگاری لە مێژووی شارستانی و كەلتووریی خۆمان بكەین.

8- ماددەی 44 یەكەم: هەموو عێراقییەك مافی ئازادیی هاتوچۆو و گەشتكردن و نیشتەجێبوونی هەیە لە ناوەوە و دەرەوەی عێراق، دووەم: دەركردن و دوورخستنەوەی عێراقی و بێبەشكردنی لە گەڕانەوە بۆ وڵات قەدەغەیە.

9- ماددەی 46 جێبەجێكردنی هەریەكێك لەو ماف و ئازادییانەی لەم دەستوورەدا هاتووە، نابێت سنووردار بكرێت، یان دیاری بكرێت، تەنیا بە یاسا یان بە پشتبەستن بە یاسا نەبێت، بە مەرجێك ئەو سنوورداركردن و دیاریكردنە ناوەرۆكی ماف و ئازادییەكان نەشێوێنێت».

كەواتە ئەم ماددە دەستوورییانە بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان زۆر خراپ سوودی لێ وەرگیراوە و ئەم دەرهاویشتە نەرێنییانەی لە كەركووك و هەرێمی كوردستان دروست كردووە:

• زیادبوونی ڕێژەی عەرەب لە كەركووك و هەرێمی كوردستان بە هۆی ئاوارەبوون و زیادبوونی ڕێژەی لەدایكبوونی منداڵی عەرەب بەراورد بە ڕێژەی لەدایكبوونی منداڵی كورد .

• زاڵبوونی زمانی عەرەبی بۆ جارێكی دیكە لە سەرجەم بوارەكانی پێكەوە ژیانی ناو پارێزگای كەركووك و لە هەرێمی كوردستان.

• زاڵبوونی زمانی عەرەبی بۆ جارێكی دیكە لە سەرجەم بوارەكانی پێكەوەژیانی ناو پارێزگای كەركووك و هەرێمی كوردستان.

• زاڵبوونی زمانی گەشتیاریی عەرەبی بەسەر زمانی كوردیدا.

• زیادبوونی ڕێژەی پرۆژەكانی نیشتەجێبوون و وەبەرهێنان بۆ نەتەوەی عەرەب.

• فراوانبوونی خوێندن بە زمانی عەرەبی لە بری زمانی كوردی، بە هۆی نەبوونی دەستوور و یاسایەكی تایبەت لە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا.

لە دوماهی قسەكانمدا ئەگەر دەرفەتم هەبێت، هەوڵ دەدەم چەند خاڵێك ئاماژە پێ بكەم، لەوانە: چۆن هەوڵەكانمان بخەینەگەڕ بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی دابنێین؟

1- فشارخستنەسەر حكومەتی فیدڕاڵیی عێراق بە پەلەكردن لە گەڕانەوەی ئاوارەكان بۆ زێدی خۆیان، ئەگەر فشار نەكەین، وەك پێشتر ئاماژەم پێ كرد، ئەوان كەمتەرخەمی دەكەن و نایانەوێت ئاوارەكان بگەڕێنەوە.

2- پێدانی هەلی كار بە پلەبەندی بە هاونیشتمانییانی كوردستان.

3- تۆماركردنی پڕۆژەی وەبەرهێنان وەك ئیماراتی لێ بكرێت، دەبێت هەموو وەبەرهێنێكی بیانی یان عەرەب، وەبەرهێنەرێكی كورد هاوبەشی بێت، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی وەبەرهێنەرە كوردەكە سەرەكی بێت.

4- فراوانكردنی پانتایی بەشداریی وەبەرهێنان لە كوردستان، لەبەر ئەوەی وەبەرهێنانی بیانییش لە كوردستان هەیە، بۆیە دەبێت هاوسەنگییەك دروست بكەین و پشكی سەرەكی لای وەبەرهێنەرانی كورد بن.

5- ڕیزبەندیی پێدانی وەبەرهێنان و هەلی كاری گەشتوگوزار بە هاونیشتمانیان پێش نەتەوەكانی دیكە، ئەمەش لە پێناو ئەوەی كە هەلی كار و وەبەرهێنان بە پلەی یەكەم هاونیشتمانیانی خۆمان لێی سوودمەند بن و ژێرخانی ئابووریی خۆمان پتەو بكەین.

6- ڕاگرتنی كۆچكردنی گەنجان لە كوردستان، ئەمە بە دۆزینەوەی هەلی كاری شایستە بۆ گەنجەكانی خۆمان و هاندانیان بۆ ئەوەی نیشتمانی خۆیان بەجێ نەهێڵن.

7- هاندانی زیاتر بۆ پرۆسەی هاوسەرگیری و زیادبوونی منداڵبوون، ئەمەش پێویستی بە پڕۆژەیەكە كە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستی پێ بكات، لە ئێستادا قورسی و گرانیی پرۆسەی هاوسەرگیری و نەبوونی یەكەی نیشتەجێ بۆ گەنجان، فاكتەرێكی سەرەكییە بۆ ئەوەی پرۆسەی پێكهێنانی خێزان كەم ببێتەوە، ئەمەش زۆر كاریگەرە لەسەر كەمبوونەوەی دیمۆگرافیای ئێمە لە بەرانبەر عەرەبدا، كە ئەوان بە شێوەیەكی زۆر زیاتر لە كورد زیاد دەكەن.

 

 

عارف تەیفور سەردار

ئەندامی كۆمیتەی ناوەندیی پارتی دیموكراتی كوردستان:

 

لە سەردەمی بەعسییەكاندا و بە تایبەتیش دوای ساڵی 1975 پرۆسەی تەعریبی كەركووك چووە قۆناخێكی ترسناك و بە بەرنامە و یاسا جێبەجێان دەكرد

 

عارف تەیفور سەردار ماوەی 70ساڵە لە ناو ئازارەكانی كەركووكدا دەژی و هەر لەوێش خوێندنی سەرەتایی و ناوەندیی تەواو كردووە و، لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو كارگێڕی لقی 3ی پارتی دیموكراتی كوردستان (لقی كەركووك) بووە، لە دوای نسكۆی شۆڕشی ئەیلوولیش لە ساڵی 1975 یەكێك بووە لەو لاوانەی كە كۆڵی نەداوە و بەردەوام بووە لە هەڵگیرساندنەوەی شۆڕشی گوڵان و، پاشانیش دامەزراندنی سەركردایەتیی كاتیی پارتی دیموكراتی كوردستان و ئەندامی ئەو سەركردایەتییە بووە، ماوەی چەند ساڵێك ئاوارەی هەندەران بووە و لە وڵاتی نەمسا بووە، پاش ڕاپەرین گەڕاوەتەوە و بۆ كوردستان و دەستی كردووەتەوە بە كاری سیاسی، لە ساڵی 1994 دەستنیشان دەكرێت بۆ بەرپرسی سەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەڵەبجە و، لە ساڵی 1997 هەڵدەبژێردرێت بۆ ئەندامی دەستەی كارگێڕیی پارتی و، پاشان بۆ بەرپرسی ڕێكخراوە جەماوەرییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان.

لە هەڵبژاردنەكانی ساڵانی 2005 و 2009 نوێنەری كەركووك و جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە بیروبۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خستە ڕوو.

 

 

پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیا پێش ئەوەی پڕسی گۆڕینی دانیشتوانی ناوچەیەك بێت، گۆڕینی جوگرافیایە بۆ مەبەستی سیاسیی، ئەمەش واتە دەیانەوێت جوگرافیای كوردستان بچووك بكەنەوە، بە ئامانجی ئەوەی شوێنێك نەمێنێت ناوی كوردستان بێت، بە درێژایی مێژووش ئەم هەوڵەیان بەردەوام بووە و هەوڵیان داوە ناوچە كوردستانییەكانی تەعریب بكەن و بیسڕنەوە، ئەولیا چەلەبی كە نووسەرێكی توركە دەڵێت: «سنووری كوردستان لە عێراقدا تكریتە»، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو دیووی چیاكانی حەمرینیش دەگرێتەوە، بەڵام ئێستا عەرەب هەڵكشاوە بەرەو كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكانی دیكە.

من وەك خۆم لە ساڵی 1953 و لە كەركووك بووم، ئەوكات كە من قوتابیی قۆناخی سەرەتایی بووم، عەرەب لە ناو شاری كەركووك نەبوو، چەند ماڵێكی عەرەب لە دەوروبەری كەركووك هەبوون گامێشیان بەخێو دەكرد، چەند كاسبكارێك هەبوون عەرەبانچی بوون، ئەوەی پێی دەگوترێت (عەرەبانەی یایلی)، هەروەها چەند مامۆستایەكی عەرەبیش هەبوون كە لە قوتابخانەكان وانەیان دەگوتەوە، لەمە زیاتر عەرەب لە ناو شاری كەركووك نەبوو.

كۆمەڵێك هۆزی عەرەب سەدەی ڕابردوو و لە سەردەمی پادشایەتیی عێراق هێنرابوونە ناوچەی حەویجە، كە لەبەر دوو هۆكار بوو:

یەكەم- لە سییەكانی سەدەی ڕابردوو شەڕوشۆڕ لە نێوان هۆزە عارەبەكاندا ڕووی داوە و پاش ئەوەی كوشتارێكی باش لە یەكتری دەكەن، بەشێكیان ڕوو دەكەنە حەویجە و، عەشائیری كوردیش پێشوازییان لێ دەكەن، كە بە میوانی لە حەویجە بمێننەوە و مەڕوماڵەتەكانیان بلەوەڕێنن و بەخێویان بكەن، ئەوجا دوای ساڵی 2005، ڕۆژێكیان لە دانیشتنێكدا كە خوالێخۆشبوو جەنابی مام جەلالیش دانیشتبوو، نزار خەزیرانیش كە سەر بە هۆزی (ئەلعزەیە) لە دیالە، لەو دانیشتنەدا باس لەوە كرا كە هۆزە عەرەبەكانی حەویجە ڕەفتاریان لەگەڵ كورد خراپە و، ئێمە میوانداریمان كرد، بەڵام ئەوان كارێك ناكەن ڕێز لە خۆیان بگرن هەتا ئێمەش ڕێزیان بگرین، لە بەرامبەردا نەزار خەزیزەران پێی گووتین: «وەرن ئێمە وەك عەشیرەتی ئەلعزە بكوژن ڕزگارتان دەبێت لە دەستیان، لەبەر ئەوەی هۆزی ئێمە (ئەلعزە) و هۆزی ئالعوبێد كەوتینە شەڕەوە، زۆرمان لەیەك كوشت، پاشان ئەوان شكان و ڕاوماننان، هانایان بۆ هۆزە كوردەكانی كەركووك هێنا و ئێوە پێشوازیتان لێكردن».

دووەم: لەو سەردەمەدا كە سەعید قەزاز وەزیری ناوخۆی عێراق بوو، حكومەتی پادشایەتیی ئەو كاتی عێراق، ویستی پڕۆژەیەكی ئاو لە حەویجە جێبەجێ بكات، سەعید قەزاز زۆر هەوڵی دا كە هۆزە كوردەكانی كەركووك بچن لە حەویجە نیشتەجێ ببن، بەڵام كەس ئامادە نەبوو ماڵ و حاڵی خۆی بەجێ بهێڵێت و بچێت بۆ حەویجە، دەیانگووت ئەو ناوچەیە مێشوولەی زۆرە و نەخۆشی بڵاو دەكاتەوە، بۆیە كەس ئامادەباشیی تێدا نەبوو، ئەوجا بۆ ئەوەی قەناعەتیان پێ بكات، سەعید قەزاز داوای لە مامم (شێخ كاكە ڕەزای حاجی شێخ عارفی سەرگەڵو) كرد، كە لەگەڵ خزمانی جاف لە (یاخیان و گومەزەل) لەو ناوچە شاخە بێ ئاوەدا بێنە خوارێ و بچن لە حەویجە نیشتەجێ ببن، كە پرۆژەیەكی گەورەی ئاوی لێ جێبەجێ كراوە، بەڵام بە قسەیان نەكرد و كەس نەچوو، لە بنەڕەتیشدا ناوچەی حەویجە شوێنی لەوەڕگەی دوو هۆزی كورد بوو بەناوی هۆزەكانی (عوزەیری و داودە) ئەم دوو هۆزە بە هاوینان دەهاتنە حەویجە و بە زستان دەگەڕانەوە شوێنی خۆیان كرد، داوای لەم دوو هۆزەش كرد كە بە هەمیشەیی لە حەویجە نیشتەجێ ببن، بەڵام ئەوانیش ئامادە نەبوون و بەم جۆرە حەویجە تەعریب كرا، هەر بۆیە دوای تەواوبوونی پڕۆژەی ئاوەكە، چەند هۆزێكی دیكەی عەرەبیش وەك هۆزی (جبور) كە دوایی لەگەڵ هۆزی شەممەر تێك چوون، هاتن لە حەویجە نیشتەجێ بوون، پاشانیش حەویجە خۆی قەزا بوو، دوای ئەوەش كە ئاوەدان بووەوە، یەكە ئیدارییەكانی گەورە بوو و فەرمانبەری زۆریان بۆ دامەزراند، تەنانەت بارەگای فیرقەیەكی سەربازییشی لێ دامەزرا.

لە سەردەمی بەعسییەكاندا و بە تایبەتیش دوای ساڵی 1975 پرۆسەی تەعریبی كەركووك چووە قۆناخێكی ترسناك و بە بەرنامە و یاسا جێبەجێان دەكرد، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 1977 هەر چوار قەزای (كفری، تووزخوماتوو، كەلار، چەمچەماڵ) یان لە كەركووك دابڕاند و خرانە سەر پارێزگاكانی (سلێمانی، سەڵاحەدین، دیالە)،ئەم بەرنامەیەی بەعس بۆ تەعریبكردنی كەركووك هەتا ساڵی 1991 بەردەوام بوو.

لە ڕاپەرینی بەهاری ساڵی 1991، شاری كەركووكیش لەگەڵ شارەكانی دیكەی كوردستان ئازاد كرا، بەڵام پاش ئەوەی ڕژێمی بەعس دووبارە هێرشی كردەوە سەر كوردستان و كۆڕەوە مێژووییەكەی بەهاری ساڵی 1991 ڕووی دا، كەركووكیش وەك شارەكانی دیكەی كوردستان گیرایەوە و، پاش ئەوەش بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو، بۆ ئەوەی لە سەرووی هێڵی 36ـەوە ببێتە ناوچەی دژە فڕین و ناوچەی ئارام، بەڵام كەركووكی نەگرتەوە و هەر لەژێر دەستی ڕژێمی بەعسدا مایەوە.

لە هەرێمی كوردستان دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە داخەوە دوای ماوەیەكی كورت شەڕی شوومی ناوخۆ هەڵگیرسا، ئیدی بارودۆخەكە هێندە ئاڵۆز بوو، كە نەدەپەرژاینە سەر ئەوەی بیر لە كەكورك بكەینەوە، هەتا ساڵی 2000 كە پارتی و یەكێتی توانییان لە چوارچێوەی ڕێككەوتنی واشنتۆن بگەنە چوارچێوەیەك، بۆ پێكەوە كاركردن لە هەندێك بواردا.

لەو ماوەیەدا كە من بەرپرسی ڕێكخراوە جەماوەری و پیشەییەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان بووم، ئاستی تەعریبكردنی ناوچەكانی لای كەركووك و خانەقین و مەخموور و موسڵ زۆر هەڵكشابوو، بۆیە بیرمان لەوە كردەوە كۆبوونەوەیەك لەگەڵ مامۆستایانی زانكۆی سەڵاحەدین بكەین و لیژنەیەك پێك بهێنێن بۆ بەرەنگاربوونەوەی تەعریب، كە ئەو لیژنەیە لە 17 مامۆستای زانكۆ پێك هاتبوو، لە یەكەمین كۆبوونەوەماندا لە مانگی نیسانی ساڵی 2001 بڕیارمان دا كۆنفرانسێكی گەورە و فراوان لەسەر پرسی تەعریب گرێ بدەین و، ئامادەكارییەكان بۆ گرێدانی ئەم كۆنفراسە دەستی پێكرد و 350 توێژینەوە پێشكەشی لێژنەی ئامادەكاریی كۆنفراسەكە كرابوون، كە لیژنەكە 24 توێژینەوەی هەڵبژاردبوو لە ماوەی سێ ڕۆژی كۆنفرانسەكەدا بخوێنرینەوە و گفتوگۆیان لەسەر بكرێت، ئەوە بوو ئەو كۆنفرانسە فراوانە لە هەولێر بەڕێوە چوو، پاشان ئەو توێژینەوانە لە دوو كتێبدا بە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبی چاپكران و بڵاو كرانەوە، هەروەها لەو كۆنفرانسەدا بڕیارمان دا ئەتڵەسێك بۆ كەركووك بە هەر سێ زمانی (كوردی و عەرەبی و ئینگلیزی) بۆ دیاریكردنی سنووری تەواوی پارێزگای كەركووك ئامادە بكرێت، ئەو ئەتڵەسە ئامادە كراو بە هەرسێ زمانەكە چاپ كرا و بڵاومان كردەوە.

هەر لەم كۆنفرانسەدا بڕیاردرا لیستێك ئامادە بكرێت و دابەش بكرێت بەسەر ئەو خەڵكانەی بە هۆی سیاسەتی تەعریبەوە لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵكەندراون و، دەست بەسەر موڵك و زەوییەكانیاندا گیراوە، بۆ ئەوەی ئاماری ئەو خەڵكانەمان لە بەردەستدا بێت كە بەر شاڵاوی تەعریب كەوتوون، پاشان ئەمانە بكەینە بەڵگە و بیدەینە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكانی دیكە، بەڵام ئەوە بوو تا ئەو كارانەمان تەواو كرد، پرۆسەی ئازادكردنی عێراق دەستی پێكرد و ڕژێمی بەعس ڕووخا، بارودۆخێكی تازە بۆ كەركووك و ناوچە دابڕیندراوەكانی دیكەش هاتە ئاراوە.

لە دوای ساڵی 2003 و دوای ئەوەی حكومەتێكی كاتی دامەزرا و یاسای ئیدارەی دەوڵەت دەرچوو، سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان ماددەی 58ی لەو یاسایەدا چەسپاند، بۆ ئەوەی بەپێی ئەو ماددەیە كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان چارەسەر بكرێت، بەڵام لەبەر ئەوەی لە ماوەی ئەو ساڵەی حكومەتی كاتیدا، هەم هەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكان سەرقاڵی نووسینەوەی دەستوور بوون، هەمیش بارودۆخی عێراق شڵەژا بوو، چالاكیی تیرۆریستان دەستی پێكرد بوو، بۆیە ئامانجی سەرەكی بووە ئەوەی كە هەر چۆنێك بێت دەستوور پەسەند بكرێت، بۆ ئەوەی عێراق لەو بارودۆخە شڵەژاوییە ڕزگاری ببێت و سەقامگیریی بۆ بگەڕێتەوە، لە دەستوورەكەشدا سەكردایەتیی سیاسیی كوردستان ماددەی 140ی دیاری كرد بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەركووك و ناوچە دابڕاوەكانی دیكە، بەڵام بارودۆخی شڵەژاوی عێراق زۆر زیاتر تێك چوو و گەیشتە ئەوەی لە زۆر شوێن بووە شەڕی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە، لەم بارودۆخەشدا نەتوانرا لەو كاتەی كە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 دانرابوو، لە كۆتایی ساڵی 2007 جێبەجێ بكرێت.

لە ماوەی ساڵانی 2005 تا 2014 كە من نوێنەری كەركووك و جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووم، ئەوكات فراكسیۆنی هاوپەیمانیی كوردستانیمان هەبوو، كە بەڕێز فوئاد مەعسوم سەرۆكی فراكسیۆنەكە بوو، لەو ماوەیەدا ئێمە ڕێگەمان نەداوە هیچ بڕیارێك لە پەرلەمانی عێراق دەربچێت و تێپەڕێت، كە لە دژی بەرژەوەندیی كورد بێت لە كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكانی دیكە، بەڕێز خالید شوانی سەرۆكی لێژنەی یاسایی بوو لە پەرلەمانی عێراق، لە نێوان من و ئەودا هاوكاری و هەماهەنگییەكی گەورە هەبوو بۆ هەڵوەشاندنەوەی هەموو بڕیارەكانی (مەجلیسی قیادەی سەورە و لیژنەی شئونی شیمال) ئەو هەموو ئەو بڕیارانەی لە لێژنەی یاسایی دەدۆزییەوە دەیهێنا بۆ ئەوەی من بیخەمە بەرنامەی كاری پەرلەمان و لە ناو پەرلەمان بە دەنگدان هەڵیان بوەشێننەوە.

لە ماوەی ئەو 10 ساڵەدا لە بڕگەی یاسایەكدا سەبارەت بە تەعریب و گەڕاندنەوەی زەوییەكان بۆ خاوەنەكانیان، پەلەمانتارانی عەرەبی شیعە و سوننە و توركمان بوونە بەرەیەك لە دژی فراكسیۆنی كوردستانی و توانییان لە بڕگەی (ئەو زەویانەی ئێستا ئەو جوتیارە عەرەبەی لەسەرە هەر لەسەری بمێنێتەوە هەتا بڕیارێكی دیكە لەبارەی ئەو زەویانەوە دەدرێت) بڕیاردرا بخرێتە دەنگدانەوە، بەڵام من هۆڵەكەم بەجێهێشت و خالید عەتییەش كە جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمان بوو لەگەڵم هات و چووین بۆ هۆڵی فراكسیۆنی كوردستانی، بۆ ئەوەی گفتوگۆ بكەین و بزانین چی بكەین و چی نەكەین، لەوێ بەڕێز فوئاد مەعسوم وەك سەرۆكی فراكسیۆنی هاوپەیمانی داوای لێكردم وەك جێگری سەرۆكی پەرلەمان كە لە ڕووی یاساییەوە ناكرێت تۆ بایكۆتی دانیشتنەكە بكەیت، بۆیە داوای لە هەردووكمان (من و خالید عەتییە) كرد بگەڕێینەوە، كە گەڕاینەوە زۆر شۆڤێنییانە دەنگیان بە یاساكە دا و تێیان پەڕاند، بەڵام دواتر مام جەلال وەك سەرۆك كۆمار دەسەڵاتەكانی خۆی بەكار هێنا و یاساكەی ئیمزا نەكرد و گێڕایەوە بۆ پەرلەمان و جارێكی دیكە وەك ئەوەی لە بەرژەوەندیی كورد بوو هەموارمان كردەوە.

خاڵێك كە دەكرێت بڵێم كەمتەرخەمیمان تێدا كردبێت مەسەلەی گێڕانەوەی سنووری كارگێڕی پارێزگای كەركووكە، واتە پێش دابڕاندنی ئەو چوار قەزایەی پێشتر لێی دابڕێندرابوو، دیاریكردنی ئەم سنوورەش لە دەسەڵاتی سەرۆك كۆماردا بوو، زوو داوامان لە خوالێخۆشبوو مام جەلال كرد، ئەو دیاریكردنەمان بۆ ڕەوانە بكات بۆ پەرلەمان، بەڵام نازانم هۆكارەكەی چی بوو ناردنی ئەو دیاریكردنە دواكەوت، كاتێك ناردی لە ساڵی 2012 بە ڕاستی ژینگەی پەرلەمان گەیشتبووە ئەو ئاستەی هەر پەرلەمانتارێك دژایەتیی هەرێمی كوردستان بكات، ئەو لە پێش هەمووانەوە دەبێت، ئەمەش وەك پەرلەمانتارانی عەرەبی شیعە و سوننە و توركمان، بۆیە بەنیازبووین ئەم دیاریكردنی سنوورە بخەینە بەرنامەی كارەوە، بەڵام ئوسامە نوجێفی ئەوكات كە سەرۆكی پەرلەمان بوو، هاتە ژوورەكەم و پێی گووتم: «ئەگەر لە ئێستادا ئەم دیاریكردنی سنوورە بخەینە بەرنامەی كارەوە، ئەوا لە ناو پەرلەماندا دەتەقێتەوە و دەبێتە هوتافكێشان و بارودۆخەكە لەبار نییە، بەڵێن بێت لە كاتێكی گونجاودا خۆم بیخەمە ناو بەرنامەی كارەوە»، بێگومان لە هەقیقەتیشدا قسەكانی ڕاست بوو، بۆیە ڕازی بووم دوای بخەین.

قسەی كۆتاییم ئەوەیە، چارەسەركردنی پرسی كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكان پێویستی بە یەكڕیزی و یەكهەڵوێستیی كۆی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە بەتایبەتی هەیە، هەتا ئەم دوولایەنە سەرەكییە كێشەی كەركووك و ناوچە دابڕێندراوەكان نەخە سەرووی بەرژەوەندییە حزبییەكانیانەوە، ئەوا ئەم كێشە چارەسەر نابێت، بەداخەوە لە ئێستاشدا ئەم نییەتە لە هیچ لایەك نابینم.

 

 

پ.د.كەیوان ئازاد

پسپۆڕی مێژوو و مامۆستای زانكۆی سلێمانی:

 

لە ماوەی 20 ساڵی (1957-1977) ڕێژەی كورد لە كەركووك 11% دابەزیوە، لە بەرانبەردا ڕێژەی عەرەب 15% بەرز بووەتەوە

 

پڕۆفیسۆڕ دكتۆر كەیوان ئازاد ئەنوەر، پسپۆڕی مێژووە و مامۆستایە لە زانكۆی سلێمانی و لە هەمان كاتدا قەڵەمێكی دیارە و خەمخۆری پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانە كە بەشداریی لە سەدان كۆڕ و كۆڕبەندە فیكری و ئەكادیمییەكاندا لە ناوخۆ و دەروەی كوردستان كردووە و، قسەی جدی و هەڵوێستی تایبەتی خۆی لەسەر هەموو پرسەكان خستووەتە ڕوو، لەم گفتوگۆیەدا (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) جیا لە باسكردنی ڕەهەندە مێژووییەكانی گۆڕینی دیمۆگرافیا و كاریگەرییە نەرێنییەكانی لە نەوەكانی داهاتوومان، چەندین پێشنیار و ڕاسپاردەی پێشكەش كردین و بەم جۆرە دیدوبۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو. پرسی (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) پرسێكە پەیوەندی بە مێژووەوە هەیە، تەنانەت پەیوەندی بە ئێستای خۆمانەوە هەیە كە تێیدا دەژین و باجەكەشی دەدەین و ئەم باجەش بەردەوام دەبێت، تا ئەو كاتەی پلانمان بۆ ڕاوەستانی نەبێت، خەمێكیشە بۆ نەوەكانی ئایندەمان بە جێ دەمێنێت، كاتێك نازانین ئەم پرسە بەرەو كوێیان دەبات.

دیارە ئێمە كاتێك مێژووی سەد ساڵی ڕابردووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان دەخوێنینەوە، ڕەخنەكانمان ئاراستەی سەرۆك و سەركردەكانی پێشوومان دەكەین، كە بۆچی ئێمەیان بە بێ دەوڵەت و لەدەستدانی هەزاران دۆنم زەوی گەیاندە ئێستا؟ وەك ئەوەی گلەیی لە شیخ مەحموودی نەمر دەكەین كە لەگەڵ ئینگلیز ڕێك نەكەوت، تا مەملەكەتی باشووری كوردستانی كردە قوربانیی هەڵەی سیاسی و ناكۆكیی سەردەمەكەی! دیارە ئەوسا ڕووداوەكان بو ئاراستەی دامەزراندن و بەردەوامیی دەوڵەتی كوردستان هەنگاوی نەنا و ئێستای هێنایە بوون!

هەر بۆیە ئەم گلەییەی خۆمان لەم سەردەمە دەبێت ببێتە پەند و ئەزموون، تا سبەی نەوەكانی ئایندەمان گلەیی لە ئێمە نەكەن و ڕەخنەی توندمان لێ نەگرن و پێمان نەڵێن ئێوە ئەی (سیاسەتمەداران، مامۆستایانی زانكۆ، نوێنەرانی كوردستان لە پەرلەمانی كوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) بۆ كەمتەرخەم بوون و نەتانتوانی ئەو كێشانە چارەسەر بكەن، كە ڕووبەڕووتان بوویەوە؟ ڕەخنەكەشیان دروست دەكەوێتەوە، بەوەی ئەگەر هەموومان بە دڵسۆزی كارمان لەسەر پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان بكردایە، قسەی ئەوانمان نەدەهێنایە سەرخۆمان، هەر بۆیە ئەگەر هەموومان شانی نەدەینە بەر و پلان و بەرنامەیەكی گونجاو بۆ ئێستا و داهاتوومان دانەنین و هاوكاریی سەركردایەتیی سیاسی و حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكەین، تا چارەسەرێك بۆ ئەم كێشانە بدۆزنەوە، ئەوا دڵنیا بن سبەی نەوەكانمان لێمان نابوورن و بە توندی دژمان دەوەستنەوە.

   لێرەدا ئەگەر باسی گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بكەین، پرسیار ئەوەیە ئایا بە جێبەجێكردنی ماددەی (140)ی دەستووری عێراق، كۆی گرفت و دەرهاویشتەكانی گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچانە چارەسەر دەكرێن و بارودۆخەكە دەگەڕێتەوە شوێنی خۆی؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەبێت بڵێین: نەخێر. تەنانەت خودی خۆشم قەناعەتی تەواوم پێیەتی، كە جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە، كێشە و دەرهاویشتە نەرێنییەكانی ئەو گۆڕانكارییە چارەسەر ناكات، كە كەڵەكەبووی سەد ساڵی ڕابردووە، ئەمەش لەبەر ئەوەی، بۆ سەد ساڵ زیاترە بە بەرنامە، هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە لە (23ی ئابی1921ز) و هەتا ئێستا كار بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانی و كوردنشینییەكان باشووری كوردستان كراوە، ئەوەش هەر لە سەردەمی ڕژێمی پاشایەتی، تا دەگاتە سەردەمی دەسەڵاتی كۆماری و بە ئێستاشەوە. وەك نموونەش ئاماژە بە (دوو) ئاماری سەرژمێرییەكانی ساڵەكانی (1957، 1977) زایینی دەكەین، تا ڕاستیی وتەكانمان بسەلمێنێت. بەپێی ئاماری ساڵی (1957ز) ڕێژەی كورد لە شاری كەركووك (48%) بووە، لە كاتێكدا ڕێژەی عەرەبەكان (29%) بووە، بەڵام لە ئاماری ساڵی (1997ز) ڕێژەی كورد دابەزیوە بۆ (37%) و ڕێژەی عەرەب بەرز بووەتەوە بۆ (44%)، خۆ ئەگەر سەرنجی تەنیا ئەو (دوو) ئامارە بدەین، دەبینین تەنیا لە ماوەی (20) ساڵدا ڕێژەی كورد لە كەركووك (11%) دابەزیوە، لە بەرانبەردا ڕێژەی عەرەب (15%) بەرز بووەتەوە. ئەوە لە كاتێكدا لە ماوەی ئەو (20) ساڵەدا (1957-1977ز)، (پێنج) ئەقڵییەتی جیاوازی سیاسی لە دەسەڵاتی عێراقدا بوون، كە هەر یەك لە (شا فەیسەڵی دووەم، عەبدولكەریم قاسم، عەبدولسەلام عارف، عەبدولڕەحمان عارف، بەعسییەكان ئەحمەد حەسەن بەكر و سەدام حسێن) بوون. بەوەش بۆمان دەردەكەوێت، كە هەموویان لەبەرانبەر گۆڕینی دیمۆگرافیای كوردستان و درێژەدان بە پرۆسەی بەعەرەبكردن، وەك یەك بیریان كردووەتەوە. هەروەها لە دوای ساڵی (2003ز)شەوە هەتا ئێستا چەندین سەرۆك وەزیران هاتوون و ڕۆیشتوون، بەڵام لەگەڵ هەمان سیاسەتی پێشینەی خۆیان بوون. ئەوە لە كاتێكدا بووە، ئێمەی كورد لە هەرێمی كوردستانەوە، بەشداریی كارامان نەك تەنیا لە حكومەتەكانیان، بەڵكو لە پۆستی سەرۆك كۆمار و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیش هەبووە. ئەوەش واقیعێكە ئێستا دەیبینین و گفتوگۆی لەسەر دەكەین.

   خاڵێكی دی ئەوەیە هەر لە ساڵی (2005ز) و دوای ئەوەی دەستوورێكی نوێ بۆ عێراق نووسرایەوە و پەسەند كرا، ماوەی تەنیا دوو ساڵ بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (140) دانرا، كە تایبەت بوو بەو پرسە. ئەو كات من لە چەند وتارێكدا و لە هەر دوو ڕۆژنامەی (خەبات و ئاسۆ) ئەوەم بڵاو كردەوە، كە ئەم ماددەیە بە زیندوویی مردووە! ئەوە ئێستا لە كۆتاییەكانی ساڵی (2023ز)داین و ئەم ماددەیە نەك هەر هەنگاوێك نەچووەتە پێشەوە، بەڵكو پاشەكشەشی كردووە. ئەمەش هەڵەیەكە و لە سەردەمی ئێمەدا كراوە و دەبێت ددانیشی پێدا بنێین.

   لەلایەكی دیكەوە بەندە وەك ئەكادیمییەك و پسپۆڕێكی بواری مێژوو، دوو كۆبوونەوەم لەگەڵ (ستیڤن دیمیستورا)ی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق ئەنجام دا، ئەوەش لە شاری (سلێمانی) و لەگەڵ كۆمەڵێك ئەكادیمی و یاسایی و كەسایەتیی سیاسیی هەرێمی كوردستان. تەنانەت كۆبوونەوەیەكیان بەندە بەڕێوەم برد و لەوەی دووەمیشدا بەشدار بووم و قسەم هەبوو. لە هەردوو كۆبوونەوەكەشدا (ستیڤن دیمیستۆرا) بە ڕاشكاوی پێی گوتین ‌‌قسەی كتێبم ناوێت بەو مانایەی بڵێن: ئەمە بەڵگەی فڵان كتێبە، هەروەها قسەی باكگراوندی ڕابردووشم ناوێت، نەخشەشم پیشان مەدەن، ئەوانەم زۆر گوێ لێ بووە، پێم بڵێن واقیعی ئێستای پێكهاتە جیاوازەكانی كەركووك چییە و چی دەڵێن و چۆن چارەسەر دەبێت؟ قسەی دیكە لە ئاستی نەتەوە یەكگرتووەكان پەسەند ناكرێت. ئەمە قسەی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان بوو لە عێراق، كە ئومێدمان پێی هەبوو، بە حیساب بەرگری لە مافەكانی گەلی كوردستان و ڕاگرتنی گۆڕینی دیمۆگرافی ئەو ناوچانە دەكرد!

   كەواتە پرسیاری جددی لێرەدا ئەوەیە، كە ‌‌ئێمە بۆ گەیشتین بەم ڕۆژە ئایا بە ئاراستەیەكی هەڵە كارمان لەسەر ئەم پرسە نەكردووە؟ بەڵام ئێستاش درەنگ نەبووە و دەبێت كاری بۆ بكەین و ئەو ئاراستەیە ڕاست بكەینەوە، ئەویش بەم هەنگاوانە:

هەنگاوی یەكەم بۆ گۆڕینی ئەو ئاراستەیە و ڕاستكردنەوەی ئەوەیە ئێمە وەك ئەكادیمیست و پسپۆڕانی بوارە جیاوازەكانی ‌‌مێژوو، جوگرافیا، كۆمەڵناسی، یاسا، زانستی سیاسی و ئایین، بێین لەم پسپۆرییانە و لەسەر ئاستی لێهاتوویی زانستی خەڵكانێك هەڵبژێرین و ئەم (حەوت) پسپۆڕییە پێكەوە لە (حەوت) ڕەهەندی جیاوازەوە لێكۆڵینەوەیەكی زانستی و ورد، بۆ ئەم كێشەیە بكەین. دواتر بە داتا و ئاماری زانستی، بگەینە هۆكار و چارەسەری ئەو گۆڕانكارییانە و بەدوایدا هاوكارییە سیاسییەكانی خۆمان بكەین، تا كار بۆ وەستاندنی ئەو گۆڕانكارییە و هەنگاونان بۆ چارەسەری بكەین. ئەم پرسە پرسێكی فرە ڕەهەندی ئەكادیمییە و بە تەنیا كاری سیاسییەكان نییە، بۆیە نابێت لەو پرسەدا تەنیایان بكەین و تەنانەت بواریش بدەین ئەوان بە تەنیا بڕیار بدەن، چونكە دواجار هەمووان باجەكەی دەدەین و سیاسییەكانی پێ تاوانبار دەكەین، كە ئەوەش هەڵەیە.

هەنگاوی دووەم ئەوەیە، دەبێت ددان بەوەدا بنێین، كە لە ساڵی (1975ز)، تا بە ساڵی (1991ز) دەگات، (16) نەوەی عەرەبی هاوردە لە كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكانی دیكە، لەدایك بوون. ئەو (16) نەوەیە ئەستەمە خۆی بە خەڵكی (بابل، ناسرییە، سەماوە و...تاد) بزانێت. ئەو عەرەبانەی لە پەنجا و شست و حەفتا و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو هاتوونەتە كەركووك و ناوچە هاوشێوەكانی، ئێستا نەوەی دووەم و سێیەم و تەنانەت چوارەمیشیان هەیە و خۆیان بە خەڵكی (بابل، ناسرییە، سەماوە، ...تاد) نازانن، بەڵكو خۆیان بە خەڵكی (كەركووك) و ناوچە هاورەدەكراوەكان دەزانن. نموونەیەكی زۆر سادەتر، ئێمەی كورد لە دوای ڕاپەرین و دوای دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، تووشی (شەڕی ناوخۆ) بووین. ئەوەش كەوتە ساڵانی (1994–1996ز). واتە لە ماوەی ئەو دوو ساڵەدا ژمارەیەكی زۆری هاووڵاتیانی ناوچەی سلێمانی و دەوروبەری ئاوارەی شاری هەولێر و ناوچەكانی دەوروبەری بوون. هەروەها بەشێكی هاووڵاتیانی هەولێر و دەوروبەریشی ئاوارەی ناوچەكانی سلێمانی و دەوروبەری بوون. لەو كاتەوەش تا بە ئێستا دەگات، نزیكەی (27-29) ساڵ بەسەر ئەو ڕووداوانەدا تێپەڕیوە، لە كاتێكدا، تا ئێستاش كێشەی ئاوارەكانی شەڕی ناوخۆ چارەسەر نەكراوە و برینەكانی ساڕێژ نەبوون، كەچی ئێمە دەمانەوێت كێشەی (100) ساڵی سیاسەتی بەعەرەبكردن و گۆڕینی دیمۆگرافیا لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بە دوو ساڵ چارەسەر بكەین! بە ڕاستی لە خەیاڵدا دەژین و ژیری ئەمە قبووڵ ناكات، بۆیە وەك پێشتر ئاماژەمان پێ كرد، ئەو لێژنەیەی كە حەوت پسپۆڕی جیاواز لە خۆی دەگرێت، دەبێت لەگەڵ دەستبەكاربوونی، بەناو بەڵگەنامەكانی عێراقدا بگەڕێن و بەدواداچوون لەسەر یاسا جیاوازەكانی دەوڵەتی عێراق بكەن. دواتر قسە لەگەڵ پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییە جیاوازەكاندا بكەن. هەروەها بە داتا و ئامار و توێژینەوەی زانستیی نوێ، چارەسەرێك بۆ ئەم بارودۆخە بدۆزنەوە. دۆزینەوەی چارەسەری ڕاستەقینەش بۆ ئەم كێشەیە بە پلەی یەكەم دەبێت كاری پسپۆڕان و ئەكادیمستەكان بێت، دواتر بیدەنە سەركردە و سیاسەتمەدارەكانی كورد، بۆ ئەوەی وەك چەكێك بەرانبەر لایەنە عێراقی و تەنانەت كۆمەڵەی نەتەوە یەكگرتووەكان بەكاری بهێنن. هەروەك چۆن لایەنە سیاسییەكانی عەرەبی شیعەكان پشتیان بە كۆمەڵێك ئاكادیمی و پسپۆڕی خۆیان بەستووە. ئەوە ئەقڵی سیاسییەكانی شیعە نەبووە و نییە، كە بێن و بە بەڵگەی خۆیان پاساو بۆ مانەوەیان لەو ناوچانە بهێننەوە و بە مافی خۆیان بزانن و وەك خاكی خۆیان تێیدا نیشتەجێ ببن. هەر وەك ئەوەی لە یاسای بودجەی عێراقدا كۆمەڵێك تەڵەی شاراوەیان بۆ كورد دانا، تا بە ڕێگای یاسایی ڕێگری لە ناردنی پشكی هەرێمی كوردستان بكەن. ئەوە پسپۆڕانی یاسایی و ئیكۆنۆمیستەكانی شیعە بوون، دوای چەندین دانیشتن و پلانی ورد، ئەو یاسایەیان داڕشت و دواتر دایانە لایەنە سیاسییەكانیان، تا بیدەنە پەرلەمانتارەكانیان و دەنگی لەسەر بدەن، وەك گەیشتە ئەمڕۆ. ئێمە زۆر جار ستەم لە سەركردە و سیاسەتمەدارانی خۆمان دەكەین، بەوەی بە ئەركی خۆیان بەرانبەر نەتەوە و هەرێمەكەیان هەڵنەستاون، نەخێر كێشەكە ئەمە نییە، كێشەی كوردستان لە عێراقدا بە دیموكراتییەت و كەمینە و زۆرینەی ناو پەرلەمان چارەسەر ناكرێت، واقیعی عێراق بەو جۆرەیە، كە لە (18) پارێزگای (14)ی لەژێر هەژموونی حكومەتی عێراق و زۆرینەی ڕەهای عەرەبە، تەنیا (4) پارێزگای كوردستانییە، ئەوە جگە لە (پارێزگای هەڵەبجە)، كە تا ئێستاش لەلایەن پەرلەمان و حكومەتی عێراقەوە بە فەرمی و یاسایی نەناسێنراوە. لەو (18) پارێزگایەی عێراق زیاتر لە (40 ملێۆن) كەس دەژین، لەو ژمارەیەش نزیكەی (6-7) ملیۆن كەسی كوردن، بۆیە ئەگەر حكومەتی عێراق بە هاوتای حكومەتی سویسراش دیموكراتی بێت، مافی كورد نادات وەك ئەوەی كورد خۆی داوای دەكات، چونكە دواجار بە كەمینە لێی دەردەچێت. دیارە خۆشمان زۆر باش واقیعی كەمینە و زۆرینەی ناو حكومەت و پەرلەمان دەزانین و بەشی ئەوەش دیدوبۆچوونی عەرەبمان خوێندووەتەوە، كە چۆن سەیری ڕەوایەتیی كێشەی كورد لە عێراقدا دەكەن. بۆیە بەردەوام فراكسیۆنە كوردستانییەكانی ناو ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ناچار دەبن لەسەر زۆر پرسی گرنگ سازش بكەن، بۆ ئەوەی بتوانن بڕگەیەك لە یاسایەكدا بگۆڕن، یان پڕۆژەیەك بۆ بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمانی عێراق بە زۆرینەی دەنگ تێپەڕێنن.

   خاڵێكی گرنگی دیكە كە تا ئێستا نادیدەمان گرتووە، سیاسەتێكی دیكەی دەسەڵاتدارانی ئێستای عێراقە بەرانبەر ئەو ناوچانەی سنووری ماددەی (140)ی دستووری عێراقن، ئەو سیاسەتەش بە وتەیەكی مامۆستا حەسەن ئەمین ڕۆژبەیانی پشتئەستوور دەكەین، كاتێك لەم گفتوگۆیەدا ئاماژەی بە واقیعێكی تاڵی دوای كارەساتی (16ی ئوكتۆبەری 2017)ی كەركووك كرد و گوتی: ‌‌پێش (16ی ئۆكتۆبەر) تەنیا پێنج حوسەینییە لە شاری (كەركووك) هەبوو، ئێستا بووەتە (85) حوسەینییەی شیعەكان. ئەمە چیمان پێ دەڵێت؟ ئەمە پێمان دەڵێت، جۆرێكی دیكە لە سیاسەتی بەعەرەبكردن لە ڕێگەی پەنابردن بۆ بەشیعەكردن (تشیع) هەیە، كە لە سەردەمی (بەعس و سەدام حوسێن)دا نەبوو. بەعس و ڕژێمەكەی (سەدام حوسێن)، قەزا كوردییەكانی وەك (كفری، كەلار، توزخورماتوو)یان لە پارێزگای (كەركووك) دابڕی و خستیانە سەر پارێزگاكانی (سەڵاحەددین). قەزای (چەمچەماڵ)یشیان هەر لە پارێزگای كەركووك دابڕی و خستیانە سەر پارێزگای (سلێمانی). هەروەها قەزای مەخمووریان لە پارێزگای هەولێر دابڕی و (شێخان، ئاكرێ)شیان لە پارێزگای دهۆك دابڕی و هەموویانیان خستە سەر پارێزگای نەینەوا، ئەوەش كۆمەڵێك گۆڕینی دیمۆگرفیا و دابڕانی ناوچە كوردی و كوردستانییەكانە، كە تا ئێستاش شوێنەوارەكانی ماون، كەچی لە ئێستادا دەسەڵاتدارە شیعەكانی عێراق دێن و بە دروستكردنی دەیان حوسینییە كێشەی دیكەمان بۆ دروست دەكەن، تا بە شێوەیەكی دی دیمۆگرافیای ئەو ناوچانە بگۆڕن! ئێمە دەبێت لەو سیاسەتە تێبگەین و واز لە موجامەلەی سیاسی بهێنین و بە دوای چارەسەری ڕاستەقینەدا بگەڕێین.

   دوایین قسەكانی من ئەوەیە، كە دەبێت پرسی كەركووك و ناوچە دابڕینراوەكان بە گرنگی وەربگرین و هەڵەكانی ڕابردوو دووبارە نەكەینەوە. بە ڕاشكاوانە دەڵێم: ئێمە هەمیشە لەسەر حیسابی حزبایەتی و خزمایەتی خەڵكی نەشیاومان لە شوێنی شیاو داناوە، ئەم كارە ئەگەر لە سیاسەتدا بەڕێوە چووبێت، لەكاری ئەكادیمی و زانستی هەڵەیەكی گەورە بووە، بۆیە سیاسییەكانیش بە هەڵەدا براون. كاری زانستی، ئەكادیمیبوون، لێهاتوویی و پسپۆڕی دەوێت، نەك لایەنگری حزبی و خزمایەتی و ناوچەگەریی. هەر بۆیە لە پرسی كەركووك و ناوچە دابڕێنراوەكان زۆر پێویستە حزبە سیاسییە كوردییەكان، بیر لەو پرسە بكەنەوە و كۆتایی بە تێڕوانینی تەسك و بەرژەوەندیی حزبیی خۆیان بهێنن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە گەڕانەوەی ئەو ناوچانە و كەركووك بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بردنەوەیە بۆ هەموو كوردستان، بەڵام بەداخەوە ململانێی حزبیی نێوان لایەنە سیاسییەكان، هێندە ناتەندروستە زۆر جار لە داخی یەكتری لەگەڵ عەرەبە شۆفێنییەكان، ڕێك دەكەون و پرسە نیشتمانییەكە پشتگوێ دەخەن. دواجار نەتەوەیەك باجەكەی دەدات، وەك ئێستا هەمووان باجەكەیمان داوە.

 

 

بەشار كیكی

سەرۆكی پێشووی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوا :

 

گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكان پیلان و بەرنامەیەكی سیاسی لە پشتەوەیە و ئەقڵێكی شۆڤێنی ئەم كارە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كوردبوونمان ئەنجام دەدات

 

بەشار كیكی سەرۆكی پێشووی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوا، ئەندامی خولی چوارەمی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقیش بووە و، یەكێكە بووە لە نووسەر و ڕۆژنامەنووسە چالاكەكانی كوردستان، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) زۆر بە وردی باسی گۆڕینی دیمۆگرافیای شاری مووسڵ و ناوچە كوردستانییەكانی پارێزگای نەینەوای كرد و، بەم جۆرە دید و بۆ چوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

 

 

كێشەی مووسڵ و پارێزگای نەینەوا، هەمان كێشەی كەركووك و ناوچە دابڕاوەكانی دیكەی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستانە، كە ئەویش (گۆڕینی دیمۆگرافیا و بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكانە).

لەوانەیە لەسەر ئاستی گفتوگۆ سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، زیاتر بایەخ بە پرسی كەركووك بدرێت تا مووسڵ، لەبەر چەند هۆكارێكی سیاسیی، بەڵام پرسی مووسڵ كە كورد ڕێژەی 33%ی دانیشتوانی شاری مووسڵ و تەواوی پارێزگای نەینەوا پێك دەهێنێت و، 10 پەرلەمانتاری فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق خەڵكی پارێزگای نەینەوان، كە ئەم ژمارەیە هێندەی پەرلەمانتارانی پارێزگای دهۆكە، بۆیە ئەم گفتوگۆیە بە فرسەت وەردەگرم، كە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بایەخی زیاتر بە پرسی كورد لە پارێزگای نەینەوا بدەن، لەبەر ئەوەی كوردی نەینەوا كاریگەرییەكی گەورەیان بۆ داكۆكیكردن لەسەر تەواوی كێشەی كورد هەیە لە ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا.

لێرەوە ئەگەر قسە لەسەر ماددەی 140 بكەم، كە زۆر گرنگە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆسەر هەرێمی كوردستان، من ڕەشبینم بەوەی كە ئێمە ناتوانین ئەو ماددەیە جێ بەجێ بكەین، ڕاستە لە قۆناخی ئێستادا هەوڵەكان سستن بۆ جێبەجێكردنی، بەڵام بۆ قۆناخی داهاتوو ئەگەر هەندێك گۆڕانكاری لەسەر ئاستی ڕەهەندی سیاسی و نێودەوڵەتی بێتە ئاراوە، لەوانەیە بتوانین باشتر سوود لە دەستووری عێراق و دەسەڵاتە لۆكاڵییەكانی پارێزگاكانی كەركووك و نەینەوا وەربگرین.

چارەسەری ڕیشەیی بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان ئەوەیە كە لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان یەكگرتوو بن، ئەمەش واتە یەكگرتوو بین لە ڕووی ستراتیژی، هەتا ئەگەر بە لیستی جیاوازیش بەشداریی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانیش بكەین، ئەگەر لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەسەر ئەو ستراتیژیەتە ڕێك بكەون، ئەوا زەمینەی لەبار دێتە پێش، بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، ئەمەش لەبەر ئەوەی ستراتیژییەتی ئێمە وەك كورد بۆ هەرێمی كوردستان و ناوچە دابڕێندراوەكانیش، پێكەوە ژیانی ئاشتییانە و برایەتییە لە نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكاندا، ئێستا لە ناو بەشێك لە عەرەبەكانی مووسڵدا ئەو قەناعەتە درووست بووە كە ڕێگە درووستەكە پێكەوە ژیانی ئاشتییانەیە بۆیە بەشێكیان دێن لەناو لیستی پارتی دیموكراتی كوردستاندا بۆ ئەنجوومەنی پارێزگای مووسڵ خۆیان كاندید دەكەن.

لایەنێكی دیكە كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، ئەویش ئەوەیە ئێمە زۆر جاران كە باسی ماددەی 140 دەكەین، وای باس دەكەین كە ئەم ماددەیە تایبەت بە كورد، بەڵام ئەم ماددەیە فراوانترە و هەموو عێراق دەگرێتەوە و بۆ لابردنی ئەو گۆڕانكارییانەیە كە لە هەیكەلی سنووری پارێزگاكاندا بۆ مەبەستی سیاسی و شۆڤێنی كراون، دەبێت ئەو گۆڕانكارییانە بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان.

ئەو كاتەی كە سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوا بووم، كاك ڕێبوار تاڵەبانیش لەوێ ئامادە بوو، ئێمە وەك ئەنجوومەنی پارێزگاكانی عێراق هەر دوو مانگ جارێك كۆبوونەوەمان لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق هەبوو، لەو كۆبوونەوانەشدا زۆر بە جدی باسی چارەسەركردنی كێشەی پارێزگاكانمان دەكرد، بۆیە ئەگەر ئێمە وەكو كورد لەناو سەرچاوەی بڕیاردرووستكردن لە بەغدا و ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا بەهێزبین، لەوانەیە بتوانین ڕێگری لە زۆر پرۆژەی شۆڤێنی و ڕەگەزپەرستی بكەین، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 2017 دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر، ئەفكاری زۆر سەیر هاتنە مووسڵ، یەكێك لەوانە زیندووكردنەوەی (ڕێگەی سەبایا – گریق السبایا)، ئەم ڕێگەیەی سەبایا كە لە كەربەلاوە دەست پێدەكات بۆ ئاسكی مووسڵ، كە گوندێكە لە ڕۆژئاوای مووسڵە و شوێنەواری عەباسییەكانی تێدایە، لەوێشەوە بۆ دیمەشق، شیعەكان بڕوایان وایە كاتێك نەوەكانی پێغەمبەر (د.خ) هەردوو حەزرەتی حەسەن و حسێن لە شەڕی كەربەلا شەهید دەكرێن، سەری بڕاوی ئەوان و خێزانەكانیان بەو ڕێگەیەدا لە كەربەلاوە بردووەتەوە بۆ لای یەزیدی كوڕی معاویە، بۆیە تیمێك لە نوێنەرانی حوسەینییەكان و شارەزا لە مێژوو، هاتبوونە مووسڵ بۆ ئەوەی دووبارە ئاراستەی ئەو ڕێگەیە بكێشنەوە و بە درێژایی ئەو ڕێگەیە مەزاری شیعە درووست بكەن و، ناوچەكە بكەن بە ناوچەیەكی شیعەنشین، بەڵام توانیمان ڕێگری بكەین و نەهێڵین ئەو پرۆژەیە سەربگرێت، كە ئەمە پرۆسەیەكی زۆر ترسناك بوو، دەیانویست لە مووسڵ جێبەجێی بكەن.

لە دوای ساڵی 2003 بارودۆخی كورد لە مووسڵ بە چەندین قۆناخی سەختدا تێپەریوە، لەسەر دەستی شۆڤێنییەكان و ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش، كورد تووشی تیرۆركردن و ئاوارەبوون هات، زیاتر لە 100 كادری پارتی لەسەر شەقامەكانی مووسڵ شەهید كران، ئەمە تەنیا كادرەكانمان نەك ئەندام و هاووڵاتیانی كورد لە مووسڵ، بۆیە بەشێكی زۆر كوردی مووسڵ ناچاربوون ڕوو بكەنە هەولێر و دهۆك.

قۆناخێكی دیكە هاتنی تیرۆریستانی داعش بوو، بە ڕاستی ئەم قۆناخە بۆ كورد هێندە ترسناك بوو، كە زەحمەتە بتوانرێت وەسف بكرێت، بینیمان چۆن جینۆسایدی كوردانی ئیزدییان كرد و چون ژن و كچەكانیان كردنە سەبایە، بە ڕاستی ئەمەش كاریگەرییەكی زۆر نەرێنیی لەسەر ناسنامەی كوردی مووسڵ هەبوو، لە دوای ساڵی 2017 و نەمانی داعشیش بە ڕاستی نەك تەنیا كورد، بەڵكو بەشێكی زۆری عەرەبی سوننە مامەڵەی زۆر خراپیان لەگەڵدا دەكرێت و چەكدارەكانی حەشدی شەعبی مەسەلەی تیرۆریستانی داعشیان لەسەر كردوون بەماڵ و، بە حیساب ئەوان هاوكاری تیرۆریستانی داعش بوون و ئێستا وەك داعش مامەڵەیان لەگەڵدا دەكەن.

بۆیە بەهۆی ئەو باردۆخە ناخۆشانەی بەسەر مووسڵ هاتن، زۆر زەحمەتە هەتا 10ساڵی دیكەش بتوانرێت ئەو ژێرخانەی پێشتر مووسڵ هەیبوو بونیاد بنرێتەوە، چونكە ئەو شارە هیچ ژێرخانێكی نەماوە و شایستە داراییەكانی پارێزگای نەینەوا كە لە بودجەی عێراقدا بە 9% خەمڵێندراوە، بە ڕێژەی 1% ئەو شایستە داراییانە ناگاتە پارێزگای نەینەوا، ئێمەش وەك كورد كە هەر لە شنگال و ڕەبیعەوە تا مەخموور ناوچەی كوردستانین و سەر بە پارێزگای نەینەوان، زەرەرمەند بوون، بەڵام وێڕای ئەم هەموو ئاستەنگەش، ئێمە وەك كورد لە ناو پارێزگای نەینەوادا سەنگی خۆمان لەدەست نەداوە، ئاكامی هەڵبژاردنەكانیش شاهێدی ئەوەن كە كورد لە مووسڵ سەنگی خۆی ماوە، بۆیە زۆر سوپاسی خەڵكی خۆڕاگری خۆمان دەكەین كە هەموو كات بەرگەی ناخۆشی و نەهامەتیەكانیان گرتووە و بەرگریان لە ناسنامە و بوونی خۆیان كردووە.

بەشێك لە هۆزە عەرەبەكانی وەك هۆزی شەمەر مامەڵەیان لەگەڵ كورد زۆر باشە، ئەوەیان لەبەر چاوە كە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو كاتێك ناوچەكانیان تووشی وشكە ساڵی هات، سەرۆك بارزانی دەرگای كوردستانی بۆ كردنەوە، بۆ ئەوەی مەڕوماڵاتەكانیان بێننە كوردستان و لەو وشكە ساڵییە ڕزگاری كردن. ئەم هەڵوێستەی سەرۆك بارزانی و پاشانیش دوای هاتنی داعش كە بەشێكیان ئاوارە بوون و ڕوویان كردە كوردستان، كاریگەریی زۆر باشی لەسەر بیركردنەوەی عەرەبی مووسڵ هەبووە و، بووە هۆكاری ئەوەی ڕق و كێنەی عەرەب بەرامبەر بە كورد كەم ببێتەوە، تەنانەت ئێستا یەك كاندیدی عەرەب لە مووسڵ ناتوانیت دژایەتیی كورد بكاتە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی خۆی لەبەر ئەوەی لێی قبووڵ ناكرێت.

هەندێك دەرهاویشتەی نەرێنی كە تیرۆریستانی داعش دوای خۆیان درووستیان كردووە، ئەوە بەشێكیان چارەسەر نەكراون، بۆ نموونە لە ناو شاری مووسڵ قوتابخانەیەك هەبوو بە ناوی (قوتابخانەی 11ی ئازار) ئەو قوتابخانەیە لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە داخرا، تا ئێستا نەمانتوانیووە دووبارە بیكەینەوە.

بەشێوەیەكی گشتی كێشەو گرفت هەن، بەڵام ئەگەر هەوڵەكانمان چڕ بكەینەوە دەتوانین هەندێك شتی باشتر لە مووسڵ بكەین و، بە بەهێزكردنی دەسەڵاتە خۆجێییەكان دەتوانین نیوەی زیاتری ماددەی 140 جێ بەجێ بكەین، نیوەكەی دیكەی دەمێنێتەوە بۆ فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و بەشداریی كورد لە حكومەتی عێراقدا، دەبێت یەكگرتووبین بۆ ئەوەی كاریگەریی زیاترمان لەسەر درووستكردنی بڕیاری سیاسی لە بەغداوە هەبێت، من خۆم ئەندامی خولی چوارەمی ئەنجوومەنی نوینەرانی عێراق بووم ئاگادارم و دەزانم كێشەی زۆر گەورەمان هەیە.

 لە دوماهیدا دەمەوێت سەبارەت بە گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، ئەوە بڵێم كە تەنیا مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیای سرووشتی نییە، بابڵێن لە ئاكامی زۆر بوونی ژمارەی دانیشتووان، بەڵكو گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكان پیلان و بەرنامەیەكی سیاسیی لە پشتەوەیە و ئەقڵێكی شۆڤێنی ئەم كارە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كوردبوونمان ئەنجام دەدات، بۆیە ئێمە دەبێت ئەوە بزانین كە گۆڕینی دیمۆگرافیای ئێمە (گۆڕینێ سیاسیی دیمۆگرافیایە).  

 

 

پ.د.خەلیل ئیسماعیل

پسپۆڕی دیمۆگرافیا و مامۆستای زانكۆ :

 

نەبوونی جددییەتی حكومەتەكانی عێراق لە جێبەجێكردنی ماددەی(140) بووەتە هەڕەشە بۆ پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق

 

پ.د.خــــەلیـــل ئیسمـاعـیــل ئوســــــــتـادی جوگرافیایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی جیهان لە هەولێر و، پسپۆڕ و تایبەتمەندە لەسەر جیۆپۆلەتیكی عێراق و نەخشەی ڕاستەقینەی كوردستان لە عێراقدا، لەم بوارەشدا بە سەدان توێژینەوەی زانستی لەسەر گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان ئەنجام داوە و چەندین كتێبی لەو بوارەدا نووسیوە و بڵا!وی كردووەتەوە. لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

سەنگی دیموگرافی بریتییە لە گرنگیی جیۆپۆلۆتیكی، چونكە توخمی بنەڕەتییە لەو گۆڕانكارییانەی پەیوەستن بە لایەنە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانەوە. توێژینەوەكانی تایبەت بە دانیشتووان پەیوەست بە كوردستانی عێراق، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە گەشەیەكی دانیشتوان لە میانی سەدەی ڕابردوودا هاتووەتە كایەوە، سەرباری لێكەوتەی سیاسی و سەربازی و ئەمنی، كە بە شێوەی نەرێنی كاریگەریی كردووەتە سەر هەنگاوەكانی گەشە، بەتایبەتی لە نیوەی دووەمیدا.

سیاسەتی بەعەرەبكردن كە حكومەتەكانی عێراق پەیڕەویان كرد، هەر لە دوای پێكهێنانی دەوڵەت لە بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، ڕۆڵی كارای لە گۆڕانكارییە دیموگرافییەكانی دانیشتوانی كوردستانی عێراقدا گێڕاوە، چ لە ئاراستەكانی گەشەی دانیشتوان یان دابەشكردنی جوگرافی و نەتەوەیی.

ئەم سیاسەتەی بەعەرەبكردن لەم تەوەرە بنەڕەتییانەدا خۆی دەنوێنێت:

1- تەوەری موسڵ.

2-  تەوەری كەركووك.

 3- تەوەری ڕۆژهەڵاتی بەغدا.

دیارترین نیشانە و ئاماژەكانی ئەم سیاسەتە ئەمانەن:

1- دەركردنی یاسای ڕەگەزنامەی ساڵی 1924، بەمەبەستی پاكتاوكردنی كوردانی فەیلی لە ناوچەكانی سنووری ڕۆژهەڵاتی شاری بەغدا و سنووری عێراق – ئێران، هەڵمەتەكانی ڕاگواستن بۆ دەرەوەی وڵات، كە تا ڕووخانی ڕژێمی عێراق لە ساڵی 2003 هەر بەردەوام بوون.

2- هەڵمەتەكانی ڕاگواستن و كۆچپێكردنی دانیشتووانی كورد، بەتایبەتی لە هەردوو دەیەی حەوتەم و هەشتەمی سەدەی ڕابردوو، لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراق، یان گواستنەوەیان بۆ (كۆمەڵگە زۆرەملێیەكان) دوور لە زێدی خۆیان.

3- پرۆسەكانی ئەنفال كە 182 هەزار هاووڵاتی گرتەوە لە منداڵ و پیر و ئافرەت و پیاوان، بێ جیاوازی، هاوكات زیندەبەچاڵكردنیان لە گۆڕەبەكۆمەڵەكاندا لە بیابانەكانی عێراق.

4- جێبەجێكردنی سیاسەتی(پەرەپێدانی گوندەكان) لە هەشتاكاندا، بە مەبەستی چۆڵكردنی گوندەكانی كوردستان و جیاكردنەوەیان لە ناوەندەكانی نیشتەجێبوون، بەتایبەتیش گوندە سنوورییەكان، لەوانە ستراتیجییەكان، ئەمەش بە شێوەی نەرێنی ڕەنگدانەوەی بۆسەر گوند و شارەكان هەبوو.

5- نیشتەجێكردنی هەزاران عەرەبی هاوردە لە كوردستانی عێراق، بەتایبەتی لە ناوچە جێناكۆكەكان و دابەشكردنی زەویی كشتوكاڵی بۆ نیشتەجێبوونیان، هاوكات گواستنەوەی تۆماری شارستانی و فۆرمی خۆراك بۆ ئەو ناوچە تازانەی لێیان نیشتەجێ بوون.

بێگومان بەردەوامبوونی ئەم جۆرە ئاماژانە تایبەت بە سیاسەتی بەعەرەبكردن، ڕۆڵیان هەبووە لە ئاراستەكانی گەشەی دانیشتووانی كوردستان و دابەشبوونی جوگرافی و نەتەوەییاندا، دەكرێت سێ قۆناغ لە زنجیرەی جێبەجێكردنی پیلانەكانی ئەم سیاسەتە بە درێژایی سەدەی ڕابردوو جیا بكەینەوە، بەتایبەتیش لە نیوەی دووەمی ئەم سەدەیەدا:

1- قۆناغی یەكەم لە نێوان ساڵانی (1961-1974) كە زیاتر جەختی لەسەر پارێزگاكانی كەركووك و موسڵ و دیالە دەكردەوە.

2-قۆناغی دووەم لە نێوان ساڵانی (1974-1980) بەهۆی سەرهەڵدانی شەڕ لە نێوان سوپای عێراق و بزووتنەوەی كورددا، لەم ماوەیەدا بە سەدان گوند و كۆمەڵگەی دانیشتووان سووتێندران لەسەر سنووری عێراق لەگەڵ ئێران و توركیا، سەرەڕای ئەو گوندانەی كە پێگەی ستراتیجییان هەبوو.

3- قۆناغی سێیەم لە نێوان ساڵانی (1980-1988) كاتێك دەسەڵاتدارانی عێراق لێكەوتەكانی جەنگی عێراق- ئێرانیان قۆستەوە بۆ سووتاندن و كاولكردنی ئەو گوند و كۆمەڵگەیانەی دانیشتوان كە مابوون، لە پاڵ پاشماوەكانی پرۆسەكانی ئەنفال لە نێوان (شوبات تا ئەیلوولی ساڵی1988.

بەیاننامەكانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ئاماژە بە ئاراستەكانی گەشەی دانیشتوانی ناوچە جێناكۆكەكان دەكەن، بە تایبەتیش لە قەزاكانی بەدرە و مەندەلی و خانەقین. لە كاتێكدا ڕێژەی گەشەی دانیشتووانی عێراق ساڵانە(3.6)% بووە لە نێوان ساڵانی(1977-1987)، بەڵام لە كەركووك لە (2.4)%ی تێپەڕ نەكردبوو، هەروەها تەنیا (2%) بووە لە پارێزگای دهۆك بەتایبەتیش دانیشتووانی كورد.

بڕوانە خشتەی ژمارە(1)و(2).

ئاراستەكانی گەشەی دانیشتوان: سەرباری ئەو لێكەوتانەی سیاسەتی بەعەرەبكردنی تایبەت كە كوردستانی عێراق بەخۆیەوە دی، تایبەت بە ئاراستەی گەشەی دانیشتووان و پێكهاتەی نەتەوەیی.

خشتەی ژمارە(1)

ڕێژەكانی دانیشتووانی كورد بۆ كۆیان لە عێراق لە نێوان ساڵانی 1947-1977

ساڵ            % ڕێژەی كورد

1947                 18،7

1957                 16،7

1965                 14،1

1977                 13،9

 

خشتەی ژمارە(2)

دانیشتوانی كوردستانی عێراق بەپێی ڕێژەكانی گەشە و نەتەوە ساڵنی (1957-1977)

پارێزگا          عەرەب            كورد

دهۆك - نەینەوا  6،6             2،6-1/.

هەولێر          10،6            4،6

سلێمانی         52،4            5،8

كەركووك        .،5             -1/.

دیالە            4،8             2/.

عێراق           6،7             3

              

دابەشبوونی ژینگەیی(گوند-شار) ئەویش بە دەست ئەنجامەكانی ئەو سیاسەتەوە دەناڵێنێت، دوای ئەوەی كە گوندەكان لە دانیشتووان چۆڵ كران، لە ڕێی كۆچی زۆرەملێ، یان خۆبەخشانە بۆ ناوەندەكانی شار، بەتایبەتی شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك، كە ئەمەش بارگرانییەك بوو لە ڕووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەوە، بڕوانە خشتەی ژمارە(3)

پارێزگا          1977  1987  2006

دهۆك           42،6   73،5   72،4

هەولێر          63،8   77،4   81،1

سلێمانی         47،2   71،5   78،8

كۆی گشتی     48،6   74،2   77،6

 

لە لایەكی دیكەوە، ئەنجامەكانی ئەو سەرژمێرییانەی دانیشتووان لە كوردستان ئاشكرایان كردووە كە مانەوەی تێكڕای منداڵبوون لە بەرزیدا بووە، بە شێوەیەك كە بۆ هەر ژنێك(4) منداڵ، لە پارێزگای هەولێر نزیكەی(5)، لە پارێزگای دهۆك زیاتر لە(4)لە پارێزگای سلێمانی نزیكەی(4) منداڵ بۆ هەر ژنێك، وێڕای ئەمەش، ڕێژەی تەمەنی بچووك (كەمتر لە 15 ساڵ) كە ناوەرۆكی هەنگاوەكانی گەشەی دانیشتووان پێك دەهێنن، دەگاتە نزیكەی (43%) لە كۆی دانیشتووانی پارێزگای دهۆك و (38،4)% لە پارێزگای هەولێر، بەڵام لە پارێزگای سلێمانی گەیشتە(33،4)%.

بڕوانە خشتەی ژمارە(4)

دانیشتووانی هەرێمی كوردستان بەپێی توێژی تەمەن(%) ساڵی(2006)

پارێزگا         كەمتر لە 15 ساڵ  15-64 ساڵ 65ساڵ زیاتر

هەولێر            38،4   57،8   3،8

سلێمانی           33،4   61،7   4،9

دهۆك             42،7   54،1   3،2

كۆی گشتی       38.2   57،8   .،4

 

كۆچیش یەكێكە لەو فاكتەرە دیارانەی لە پشت ئەو گۆڕانكارییە دیموگرافییەی دانیشتوانی ناوچەكەوەیە، سەرەڕای ئەوەی كە كۆچ دیاردەیەكی درووستە كار بۆ ئاڵوگۆڕی بیروبۆچوون و تەواوكردنی چالاكییەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی دەكات، بەڵام بووەتە مەترسیی جددی بۆسەر ناوچەی دراسەكردنی پێكهاتەی دیموگرافیی دانیشتووان، چ لە میانی ئەنجامەكانی لە ڕووی قەبارە و گەشەی دانیشتوان، یان دابەشبوونی جوگرافی و پێكهاتەی نەتەوەییان، بەهۆی بەردەوامیی هێنانی بەلێشاوی عەرەبی هاوردە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە بۆ ئەو ناوچەیە لە لایەك و، زیابوونی هەڵمەتەكانی ڕاگواستن و كۆچپێكردنی دانیشتووان و لاوازكردنی كورد، بەتایبەتیش لە ناوچە كێشە لەسەرەكان لەلایەكی دیكەوە.

ئەنجامەكانی دیراسەكە:

دەكرێ دیراسەكە ئەم ئەنجامانەی لێ بكەوێتەوە:

1- سەرەڕای ئەو ئەنجامانەی سەرژمێرییەكانی دانیشتووان دەست نیشانیان دەكات، لە بەردەوام بەرزبوونەوەی ڕێژەی گەشەی دانیشتوانی ناوچەكە، بەڵام كۆی ئەو گۆڕانكارییە دیموگرافییانە دیاردەگەلێكی نەرێنی تۆماردەكەن لەسەر ئاستی ئابووری و نەتەوەیی، چ لە میانی بەردەوام كەمبوونەوەی قەبارەی دانیشتووانی گوندەكان و هەڵاوسان لە شارەكان، یان لە ڕێی لاوازكردنی بوونی كورد لە كوردستانی عێراق، بەتایبەتیش لە ناوچە كێشە لەسەرەكان.

2- دواخستنی بەئەنقەستی ئەنجامدانی سەرژمێریی دانیشتووان لەوەتەی ساڵی 1987، تاكو گۆڕانكارییە دیموگرافییەكانی دانیشتووان ئاشكرا نەكرێن، تاكو ببێتە ڕێسایەك بۆ سیاسەتی هاوسەنگیی دانیشتووان لەلایەك و، ئاشكرابوونی كێشی دیموگرافیی كورد لە عێراق و پارێزگاكان لەلایەكی دیكەوە.

3- نەبوونی جددییەتی حكومەتەكانی عێراق لە جێبەجێكردنی ماددەی(140)ی دەستووری وڵات، بەتایبەتیش پەیوەست بە ناوچە جێناكۆكەكان، ئەمەش بووەتە هەڕەشە بۆ پەیوەندییەكانی نێوانیان لەگەڵ سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانی عێراق، هەروەها ڕێگە بەو حكومەتانە دەدات زیاتر بوونی كورد لەم ناوچانە كەم بكەنەوە.

4- هاندانی عەرەبی هاوردە لەلایەن حكومەتەكانی عێراق بۆ نیشتەجێبوون لە كوردستانی عێراق، هاوكات پێدانی هەموو هۆكار و ئامرازێكی پارێزگاری و حەوانەوە و گوزەران، ئەمەش لە سۆنگەی بەردەوامیی جێبەجێكردنی سیاسەتی تەعریب.

پێشنیارەكان:

1- هاندانی حكومەتی عێراق تاكو سەرژمێریی دانیشتووان لە وڵات ئەنجام بدات، بۆ ئەوەی گۆڕانكارییە دیموگرافییەكان بە وردی و تێروتەسەلی لە ناوچەی دیراسەكەدا ئاشكرا بكرێت.

2-داڕشتنی سیاسەتێكی دانیشتووان بۆ چارەسەركردنی گۆڕانكارییە دیموگرافییەكان لە كوردستانی عێراق، لە ڕێی پێكهێنانی دەستەیەكی باڵا كە كادیرانی زانستی و پسپۆڕ و ئەكادیمی لەخۆ بگرێت.

3- كاركردن بۆ جێبەجێكردنی ماددەی (140)ی دەستوور، بەتایبەتیش لە ناوچە جێناكۆكەكان، دانانی كاتێكی دیاریكراو بۆ ئەم مەبەستە.

4- دەزگاكانی میدیایی هاووڵاتیان هان بدەن كە منداڵ خستنەوە مەسەلەیەكی تایبەتی نییە، بەقەدەر ئەوەی بەرپرسیارێتییەكی نیشتمانی و نەتەوەییە.

5- دامەزراوە فەرمی و نافەرمییەكان دەرفەتی چاكتر دابین بكەن بۆ تێپەڕاندنی ئەو كێشانەی كە هاوسەران پێوەی دەناڵێنن لەم دامەزراوانە، ئەوەیش بە دەركردنی یاسا كە هەردوو كاری وەزیفی و خێزانی پێكەوە بۆ دەستەبەر بكات.

 

 

عەبدولڕەزاق عەلی 

ئەندامی بازنەی گفتوگۆ:

 

پرۆسەی هێنانی عەرەب و نیشتەجێكردنیان لە شنگال و مووسڵ و كەركووك و خانەقین تا دەگاتە مەندەلی، پرۆسەیەكی سیاسیی شۆڤێنیانەیە

 

عەبدولڕەزاق عەلی ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و، بەڕێوەبەری گشتیی ئێزگەی دەنگی كوردستانە، وەك ڕۆژنامەنووسێكی مەیدانی و تۆژەرێكی كارامە زۆر بە وردی كاری لەسەر پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیا و كارەساتی خوشك و برا ئێزیدییەكان كردووە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

پرسی گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، مەترسییەكی زۆر گەورەیە و دەرهاویشتەی زۆر خراپی لەسەر خاك و بوونی نەتەوەیمان درووست كردووە و بەردەوامیش دەبێت، لەبەر ئەوەی پرۆسەی بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، ئەگەر پێشتر تەنیا هەوڵێك بووبێت بۆ گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیمان و داگیركردنی خاك و خەڵكەكەی، ئێستا گۆڕینی مەزهەبی و ئایینیشی هاتووەتە سەر، لەمەش واوەتر، بەهۆی باری خراپی نەبوونی ئاسایش و سەقامگیری لە پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، ژمارەیەكی هێجگار زۆری ئاوارەی عەرەبی ئەو پارێزگایانە هاتوونە شارەكانی هەرێمی كوردستان و، ئێستا بە شێوەیەك لە شێوەكان لە شارەكانی ئێمەدا نیشتەجێبوون و یەكەی نیشتەجێ و خانوو و موڵكیشیان بەناوەوە دەكرێت، هەڵبەتە كە باسی ئەو خەڵكە دەكەم، لە سۆنگەی دژایەتیی نەتەوەیی و ئایینی ئینسانییەوە ئەو قسانە ناكەم، من دژی هیچ نەتەوە و ئایین و نەژاد و ڕەگەزێك نیم، من باسی سیاسەت، یان درووستتر بڵێم، باسی پیلانێكی سیاسی دەكەم.

بێگومان گفتوگۆكردن لەسەر پرسێك كە بەو ئاستە گرنگ و مەترسیدار بێت، ئەوا گفتوگۆیەكی ڕاشكاوانەی پڕ لە داتا و زانیاری و پێشنیار و ڕاسپاردەی نیشتمانییانەی پێیویستە، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە من ڕەهەندە سیاسییەكەی بەجێ دەهێڵم بۆ بەڕێزتان و دێمە سەر ئەو دەرهاویشتە نەرێنییانەی كە پرۆسەی گۆڕینی دیمۆگرافیا لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی، لە كۆمەڵگەی كوردستاندا درووستی كردووە.

پرۆسەی هێنانی عەرەب و نیشتەجێكردنیان لە شنگال و مووسڵ و كەركووك و خانەقین تا دەگاتە مەندەلی، پرۆسەیەكی سیاسیی شۆڤێنیانەیە، كە لە مێژووی نزیكدا هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقدا، هەر لە ڕژێمی پادشاییەوە تا دەگاتە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی سەردەمی كۆماری و هەتا ئێستا دەستی پێكردووە، بگرە ئێستا گەرمتر بەردەوامە، كەواتە ئێمە لەناو مێژوویەكی نزیكدا باسی سەدەیەك و چەند ساڵێك دەكەین، لە ماوەی ئەم 100 ساڵەدا عەرەبی هاوردە لە هەموو ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم نیشتەجێ كراون و چەندیش بۆیان كرابێت كورد دەركراوە، ئێستا نەوەی سێیەم و چوارەمیشیان هەیە، لەبەر ئەوە ئێمە ئێستا مامەڵە لەگەڵ ئەو عەرەبە هاوردانە دەكەین كە باوك و باپیریشیان لە كەركووك لەدایك بوون و، هەر لەو ناوچانە خوێندیان تەواو كردووە، ئێستا لەوانەیە بەشێكیان مامۆستا و مامۆستای زانكۆ و كاربەدەستی گەورەی یەكە ئیدارییەكانی ئەو ناوچانە بن، یان بوونەتە خاوەنی بەرژەوەندی و پرۆژەی تایبەتیی خۆیان، یان بوونەتە خاوەنی دەیان زەویی كشتوكاڵی، بۆیە عەرەبێكی هاوردە كە لە شنگال نیشتەجێ كراوە، ئێستا خۆی لە كوردی موسڵمان و ئێزدی زیاتر بە شنگالی دەزانێت، ئەم حاڵەتە بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانیش ڕاستە، تا دەگاتە مەندەلی، لێرەدا ئەگەر ئاماژە بە نموونەیەك بكەم، ئەوە شنگال باشترین نموونەیە،ئێستا بەرپرسی هەرەباڵای ئەو میلیشیایانەیە كە لە شنگالن، ئێستا ئەو قایمقامەی لەلایەن حەشدی شەعبییەوە لەو شارە دانراوە، عەرەبی هاوردەی یەكێك لە هۆزە عەرەبەكانی مووسڵە، لە چل و پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو هێنراونەتە شنگال و ئێستا بەپرسی ئەو شارەیە و خۆشی لە هەمووان زیاتر بە شنگالی دەزانێت و، لەسەر تەلەفزیۆن بەوجۆرە قسە دەكات كە نابێت هەندێك كە هاووڵاتی ڕەسەنی ئەو شارە، بگەڕێنەوە بۆ شارەكەیان.

ئەم لایەن و ڕەهەندەی دەرهاویشتە كۆمەڵایەتییە مەترسیدارەكانی بەعەرەبكردن بۆ سەر كۆمەڵگە و خاكی كوردستان، كەمتر قسەی لەسەر كراوە و زیاتر باس لە ڕەهەند و مەترسییە سیاسییەكانی كراوە، ڕاشكاوانە دەڵێم، ئەم دەرهاویشتە مەترسیدارەی بەعەرەبكردنی ئەو ناوچانە بە جێبەجێكردنی ماددەی 140 یش چارەسەر ناكرێت، لەبەر ئەوەی زۆر بڕگە لە دەستووری عێراقدا هەیە كە عەرەبەكان بە سوننە و شیعەوە، بە خراپ سوودیان لێ وەرگرتووە، هێندە هاندەرە بۆ زیاتر گۆڕینی دیمۆگرافیا لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم و، ئێستا لە ناو شارەكانی هەرێمی كوردستاندا زیاتر زەمینە بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا دەرەخسێنت.

هەروەها من گومانم لەوە هەیە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێش هەموویان ئەمریكا و ئینجا ڕێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەندامانی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، كە نییەتێكی باشیان هەبێت بۆ ئەوەی یارمەتی گەلی كوردستان بدەن، تا ئەوەی ئەو كێشەیە چارەسەر بكرێت، بۆ نموونە ئەگەر هەڵوەستە لەسەر بڕیاری 688ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بكەین كە لە نیسانی ساڵی 1991 كە هێڵی 36یان بۆ دیاری كردین، وەك ناوچەی دژە فڕین و ناوچەی ئارام بۆ ئەوەی لە مەرگەساتی كۆڕەو ڕزگارمان ببێت، ئەوا دڵنیام لەوەی ئەم هێڵە لەلایەن ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە هەروا لە خۆڕاو بێ بنەما دانەنراوە و، ئەگەر سەرنج لەم هێڵە بدەین، دەبین بەو شوێنانەدا تێدەپەڕێت كە كەم و زۆر سنووری پارێزگای كەركووك ناگرێتەوە، پرسیار ئەوەیە بۆچی ئەم هێڵەیان نەبردە خوارتر بۆ ئەوەی لانی كەم پارێزگای كەركووكیش بگرێتەوە؟ هەوڵدان بۆ گەڕان بەدوای وەڵامی ئەم پرسیارەدا، گومانێكی گەورە لەسەر هەڵوێستی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی درووست دەكات.

ئەم گومانە لە دوای ساڵی 2003 و بەحیساب ئەوەی پێی گوترا پرۆسەی ئازادكردنی عێراق و، ئێمە وەك كورد خۆمان بە هاوپەیمانی ئەمریكا دەزانی، هەر زۆرتر دەبێت، بە تایبەتی وەك سەرۆك بارزانی لە بەرگی شەشەمی كتێبی (بارزانی و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان)دا ئاماژەی پێ كردووە، یەكەم هەنگاوی ئەمریكا ئەوە بوو كە ڕێگریی كرد كە هێزی پێشمەرگە بچنە هەردوو پارێزگای (كەركووك و مووسڵ)، پاشانیش لە داڕشتنی یاسای كاتیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە ساڵی2003 و نووسینەوەی دەستوور لە ساڵی 2004 و پەسەندكردنی لە ساڵی 2005، هەردوو ماددەی (58ی یاسای كاتی و 140ی دەستوور) دوای شەڕێكی زۆر ئینجا چەسپێندران، ئەگەر سەرنج بدەین هەر لە ماددە كۆتاییەكانی یاسا و دەستوورەكەشن، پاشانیش وەك بینیمان نە ئەمریكا و نە نەتەوە یەكگرتووەكان هاوكارمان نەبوون بۆ ئەوەی ئەو دەستوورەی خۆیان پشتگیرییان كرد لە عێراقدا وەك یەك سەفقە جێبەجێ بكرێت بە ماددەی 140یشەوە.

ئەڵبەت كاتێك باسی هەڵوێستی نەرێنیی ئەمریكا و بەریتانیا و ئەوروپا دەكەم، بۆ ئەوە نییە شانی خۆمان وەك كورد و حزبەكانمان لە بەرپرسیارێتیی ئەو دۆخە مەترسیدارەی بەعەرەبكردن بتەكێنم، نەخێر زۆر بە ڕاشكاوانە دەیڵێم خۆشمان، لانی كەم نیوەی بەپرسیارێتییەكەمان دەكەوێتە ئەستۆ.

قسەكانم بەوە كۆتایی پێ دەهێنم، پێویستە هەموو ڕەهەندە مەترسیدارەكان و دەرهاویشتە نەرێنییەكانی گۆڕینی دیمۆگرافیا و شاڵاوی بەعەرەبكردن و پرۆسەی پرۆسەی هاتنی خەڵك بۆ شارەكانی هەرێمی كوردستان، زۆر بە جددی و دڵسۆزانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت و، لە سەروو هەموو بەرژەوەندییەكی حزبی و كەسی و ناوچەییەوە بێت.

 

 

شڤان حەمدی

ئەندامی بازنەی گفتوگۆ:

 

ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لەناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم گەورەترین بڕیاری 100ساڵی ڕابردووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بوو

 

شڤان حەمدی ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان و بەرپرسی ئاژانسی هەواڵی (زاگرۆس)ـە، یاساناسە و یەكێكە لە چالاكە دیارەكانی ناو توێژی قوتابیان و لاوان و دەستەبژێری نەتەوەیی و نیشتمانی لە كوردستاندا، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

بەڕێزانی بەشداربووی ئەم گفتوگۆیە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) جیا لەوەی ئاماژەیان بە ڕەهەندە مێژووییە دێرینەكانی كرد، بەڵام زیاتر هەڵوەستە لەسەر ئەم 100 ساڵەی دوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق كرایەوە، كە زۆر بە پلان و بەرنامە هەوڵیان داوە پرۆسەی بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكان بەردەوامیی هەبێت و جوگرافیای كوردستان لە عێراقدا بچووك بكەنەوە، لە ماوەی ئەم 100 ساڵەدا گەلی كوردستان بە گشتی و گەلی كورد بەتایبەتی، هەرگیز تەسلیمی ئەو سیاسەتە نەبووە كە ئامانجی شێواندنی دیمۆگرافیای خاك و ناسنامەی نەتەوەییمان بووە.

خەبات و قوربانیدانی گەلی كوردستان بە درێژایی قۆناخە جیاوازەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، سازشی لەسەر پرسی كەركووك و تەواوی ناوچە دابڕێندراوەكانی كوردستان نەكردووە، ئەقڵییەتی شۆڤێنیی حكومەتە یەك لەدوای یەكانی عێراق هەر لە سەردەمی پادشایەتییەوە چەندن زەبروزەنگیان لە دژی گەلی كوردستان و بە سوتماككردنی خاكەكەمان بەكار هێنابێت، ئەوا شۆڕش و سەركردایەتیی سیاسیی شۆڕش زیاتر پێداگیریی كردووە و زیاتر هەوڵی داوە ئەو ناوچانە بگەڕێندرێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، لە ڕێككەوتنی مێژوویی 11ی ئاداری ساڵی 1971، پرسی چارەسەركردنی كێشەی ناوچەكانی تەعریب هەر لە شنگالەوە تا دەگاتە مەندەلی و بە كێشەی كەركووكیشەوە، خاڵی سەرەكی و گەوهەری ناو ئەو ڕێككەوتنامە مێژووییە بووە، هەر لەسەر جێبەجێنەكردنی پرسی كەركووك وەك شارێك كە ناسنامەی كوردستانی بێت، لە ساڵی 1974 شەڕ لە نێوان شۆڕشی كوردستان و ڕژێمی بەعس دەستی پێ كردەوە و دیسان هەر لەسەر چارەنووسی كوردستانییەتی كەركووك جەنابی مستەفا بارزانی شۆڕشێكی لەسەر دانا كە ئەویش (شۆرشی مەزنی ئەیلوول) بوو.

لە ساڵی 1991 كە دووبارە دانوستاندنی نێوان بەرەی كوردستانی بە سەرۆكایەتی سەرۆك بارزانی لەگەڵ ڕژێمی بەعس و سەدام دەستی پێكردەوە، دیسان شكستی ئەو دانوستاندانە هەر لەسەر پرسی كەركووك بوو، لە نووسینەوەی دەستووری عێراقیشدا لە ساڵی 2005 شەڕی گەورەی سەرۆك بارزانی لەسەر چەسپاندنی ماددەی 140 ی تایبەت بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بوو.

ئەم مێژووە لە ساڵی (1921- 2005) كە دەستووری عێراق نووسرایەوە و پەسەند كرا لە 90 ساڵ زیاترە، دەبوو وانەیەك فێری دەسەڵاتدارانی عێراق بكات، بەتایبەتی ئەوانەی دوای ساڵی 2003 هاتنە دەسەڵات و بە حیساب ئەوانیش وەك گەلی كورد چەوساوەی دەستی ڕژێمی پێشوون، بەڵام ئەوانیش لە ماوەی نزیكەی دوو دەیەی ڕابردوودا نەیانهێشت ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت، هەر بۆیە سەرۆك بارزانی لە ساڵی 2012 كە گەیشتە قەناعەت هیچ هەوڵێكی جدی لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغداوە بۆ جێبەجێكردنی دەستوور نییە، بۆیە بە جیهانی ڕاگەیاند كە دەگەڕێتەوە بۆ دەنگی گەلی كوردستان و، گەلی كوردستان چ بڕیارێك بدات هەر ئەوە جێبەجێ دەكرێت، بەڵام بە هۆی ناسەقامگیریی عێراق و دەركەوتن و هەڵكشانی كردووە تیرۆریستییەكان لە هەموو بەشەكانی عێراق، كە سەرەنجام دەركەوتنی تیرۆریستانی داعش و ڕاگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی لە عێراق وسووریا لێ كەوتەوە، دواتریش كە هێرشیان كردە سەر كوردستان و كۆمەڵكوژیی كوردانی ئێزیدییان كرد، پرۆسەی گەڕانەوە بۆ دەنگی گەلی كوردستان و ئەنجامدانی ڕیفراندۆم دواكەوت بۆ حوزەیرانی ساڵی 2017 كە ئەنجوومەنی باڵای ڕیفراندۆم بە ڕێبەرایەتیی سەرۆك بارزانی، ڕۆژی 25ی ئەیلوولیان دیاری كرد بۆ ئەنجامدانی ئەو پرۆسەیە، كە خەڵكی كوردستان بە (بەڵێ بۆ سەربەخۆیی) دەنگیان دا.

پرۆسەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بە ڕێبەرایەتیی سەرۆك بارزانی گەورەترین ڕووداوی 100ساڵی ڕابردووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بوو، بەتایبەتی ئەم پرۆسە مەزنە لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان لە شنگال تا خانەقین بەڕێوە چوو و، بە ڕێژەیەكی زۆر بەرز زیاتر لە 92% دەنگیان بە سەربەخۆیی و كوردستانیبوونی ئەو ناوچانەدا، بە پارێزگای كەركووكیشەوە. ئەمەش سەلماندنی كە گەلی كورد لەسەر هەقە و تەواوی خاكی كوردستان بە خاكی پێكەوەژیانی نەتەوە و ئاییینە جیاوازەكان دەزانێت، بەڵام ناسنامەی ئەم خاكە كوردستانە و ناسنامەی گەلەكەشی گەلی كوردستانە. لەسەر ئەنجامدانی ئەم پرۆسە پیرۆزەش(ڕیفراندۆمی ئەیلوولی 2017) باجی گەورەمان دا، گەمارۆی زۆر گەورەیان خستە سەر هەرێمی كوردستان، پاشان هێرشی سەربازییان كردە سەر كوردستان و بەنیازبوون كوردستان داگیر بكەنەوە، بەڵام مقاوەمەتی هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە سەرپەرشتیی سەرۆك بارزانی، هێرشەكانیانی تێكشكاند و ناچاری كردن لەسەر میزی گفتوگۆ دابنیشنەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی شانازییە، ڕیفراندۆم بۆ هەتا هەتایە كوردستانیبوونی ئەو ناوچانەی سەلماندەوە.

خاڵی نەرێنی كە دەمەوێت لە كۆتایی قسەكانمدا هەڵوەستەی لەسەر بكەم و ڕەخنەیەكی گەورە ڕووبەڕووی خۆمان بكەینەوە، ئەوەیە كە زۆر بەداخەوە حزب و لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان لەسەر پرس و گەورەیی كێشەی گۆڕینی دیمۆگرافیا و بەعەرەبكردنی ناوچەكانی كوردستان، نەیانتوانیووە لەسەر گوتارێكی ستراتیژیی و نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ چارەسەری كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، كە ئێستا پێیان دەڵێن(ناوچە كێشە لەسەرەكان) ڕێك بكەون.

ئەمە گرفتی سەرەكی و ئاستەنگی سەرەكیی چارەسەرنەكردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی هەرێمی كوردستانە، ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ مێژووی 100 ساڵی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان، ئەو ڕاستییە وەك ڕۆژی ڕووناك دیارە ئەو ناوچانە هەرگیز وەك ناسنامەی كوردستانبیوون كێشەیان لەسەر نەبووە، بەڵكو كێشەی سەرەكی كێشەی نێوان حزب و لایەنە سیاسییەكان و ململانێی ناتەندرووستی نێوانیان و سەیرنەكردنی ئەم پرسە گەورەیە، وەك پرسێكی نەتەوەیی و نیشتمانی بووە.

 

پ.د. نەزاكەت حوسێن

ئەندامی بازنەی گفتوگۆ:

 

كاتی ئەوەیە پلان و ستراتیژ و بەرنامەیەكی نیشتمانیی وردمان هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ نیشتەجێبوون و مافی موڵكداری بۆ خەڵكی بیانی

 

پ.د.نەزاكەت حسێن ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و مامۆستای كۆلێژی ڕاگەیاندنە لە زانكۆی سلێمانی، لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك ) بەم جۆرە بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

ئەمڕۆ سرووشتی ژیان وای لێ هاتووە، بە سەردەمی تێكچڕژانی نەتەوە و كەلتوور و فەرهەنگە جیاوازەكان ناو دەبرێت، جووڵەی مرۆڤەكان لە نێوان وڵاتاندا زۆر بووە بۆ مەبەستی جۆراوجۆری وەك پەنابەری و بازرگانی و دۆزینەوەی كار و خوێندن و گەشتیاری. وڵاتە زلهێزەكان ئێستا هەیانە بە وڵاتی ڕەوەند و فرەكەلتوور و فرە ڕەگەز ناو دەبرێن، بەڵام ڕەنگە ئەم باسە بۆ ئێستای هەرێمی كوردستان هەستیار بێت، چونكە وڵاتانی گەشەسەندوو و دامەزراو و خاوەن قەوارە و نەتەوە و بە سیستم ڕێكخراو، جیاوازە لە هەرێمێك كە هێشتا كێشەی كیان و سەربەخۆیی و پرسی قەوارە و نەتەوەی هەیە، كە مێژوویەكی قووڵ دژی لە هەوڵی سڕینەوە و پاكتاوكردن و جینۆساید و تەعریب هەیە، هێشتا ناحەز و نەیارانی ئەگەرچی كۆتایی ئەوڕژێمە فاشییەش هاتووە كە هەوڵی بۆ سڕینەوەی ناسنامەی ئەم میللەتە دەدا، بەڵام نەیاران بە فۆڕمی جیاواز و بە میكانیزمی جیاواز كار بۆ درێژەپێدانی ئەو سیاسەتە دەكەن دژ بەم هەرێمە. تەعریبی هێواش و كار بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا بە هێواشی و بە ڕێگەی جۆراوجۆر دەكرێت، مەترسیی ئەمە لەوەدایە كە قەیرانە یەك لەدوای یەكەكان كە بەرۆكی ئەم میللەتەی گرتووە، ناهێڵێت بەرنامەڕێژییەكی چڕوپڕ بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پرسە بكرێت و، ئەو نەتەوە جیاواز و كۆچبەر و كەسانەی دێنە ئەم هەرێمە بیانخاتە ناو چوارچوەی سیستمێكەوە، كە ببنە بەشێك لە كۆمەڵگە كوردستانییەكە و فێری زمانی كوردی و كەلتووری كوردی و باوەڕبوون بە ناسنامەی كوردی و نەتەوەی و نیشتمانەكەیان بكات. ڕێكاری هەبوونی خاوەنداریەتی بۆ موڵك و پرسی مانەوە و نیشتەجێبوونیان بە شێوەیەك بە یاسا ڕێك بخات، كە دواتر كاریگەری نەكاتە سەر پرسی دیمۆگرافیا و ناسنامەی نەتەوەیی ئەم هەرێمە، وە ك چۆن لەسەرەوە باسمان كرد، وڵاتانی پێشكەوتوو و سەقامگیر كە كێشەی كیان و نەتەوەییان نییە زۆرباش ئیستیعابی ئەو هەموو خەڵكە بیانییە دەكەن كە دەچێتە وڵاتەكەیان و دەیان خەنە ناو سیستمەكە و دەیانكەنە هاووڵاتی ئەو نیشتمانە و وایان لێ دێت بتوێنەوە لە ناوكەلتوور و فەرهەنگی ئەو وڵاتەدا و، هەڵگری زمان و ناسنامەی ئەو وڵاتە بن، لێرەدا هیچ كێشەیەكی دیمۆگرافیا بۆ ئەو وڵاتە دروست ناكەن، بەڵام ئەمە لە ئێستا بۆ هەرێمی ئێمە نابێت، بۆیە ئەم پرسە ئەگەر بە وردی میكانیزم و ڕێوشوێنی وای بۆ نەگیرێتە بەر كە هاتنی عەرەب و نەتەوەی دیكە بۆ هەرمەبەستێك بێت بۆ ئەم وڵاتە، كە بەوشێوە بیانكاتە بەشێك لە سیستمەكە، بێگومان بۆ ئایندە مەترسی لەسەر خاك و ناسنامە دروست دەكات، پێشنیاریشم بۆ ئەمە گرتنە بەری ئەم ڕێكارانەیە:

یەكەم- بابەتی مانەوە كاتی بێت، ئەوكەسەی دێتە ئەم هەرێمە لە نەتەوەی دیكە و نیازی مانەوەی هەیە، دەبێت قۆناغ قۆناغ ماوەی مانەوەی بۆ درێژ بكرێتەوە، تا بزانرێت دەیەوێت هەڵگری زمان و فەرهەنگ و كەلتووری ئەم هەرێمە بێت و پارێزگاری لە ناسنامەی كورد بكات و، هیچ نییەتێكی دیكەی دژ بە هەرێم نییە، ئەوكات مۆڵەتی مانەوەی بە كۆمەڵێك مەرجی دیاریكراو پێ بدرێت.

دوەم- ئەوكەسانەی لە نەتەوەی دیكە دێن، با كۆرسی زمانی كوردی و ئاشنابوون بە مێژوو و كەلتووری كوردی بخوێنن و ئەمە بەشێك بێت لە مەرجی مانەوەیان.

سێەم- منداڵیان ناچار بكرێت لە قوتابخانەی حكومیی كوردیی ئاسایی بخوێنێت، نەك قوتابخانەی زمانەكەی خۆی.

چوارەم- مافی موڵكایەتی و پڕۆژەی بازرگانیی نەبێت، یان ئەگەر ئەمەش هەبوو، با ساڵی مانەوە و ژیانیان زۆر دابنرێت، بۆ نمونە با لانیكەم ماوەی 15 ساڵ ژیانی بەردەوامیان هەبێت و خۆیان و منداڵیان ئەو چوار مەرجەی سەرەوە پەیڕەو بكەن و ئامادەبن خۆیان بەهاووڵاتی كوردستان و هەرێمی بزانن و زەریبە و باج بۆ ئەوان قورستربێت بۆ هەبوونی موڵك، وەك لە هاووڵاتییەكی ڕەسەنی دانیشتووی هەرێم. یان باشتر بۆ ئەم خاڵە هەبوونی موڵكایەتی یان پڕۆژەی بازرگانیی بە هاوبەشی لەگەڵ كەسێكی دانیشتووی هەرێم بێت، واتە لەكاتێكدا بیانییەك داوای كڕینی موڵكێك لە كوردستان یان پڕۆژەیەكی بازرگانی دەكات و هەموو ئەو مەرجانەی سەرەوەی تێدایە كەباسمان كرد، با لەگەڵ هاووڵاتییەكی ڕەسەنی دانیشتوی هەرێم بە هاوبەشی بۆی بكرێت و، خاوەن موڵكی یەكەم هاوولاتییە ڕەسەنەكە بێت، واتە بە شێوەیەك لە شێوەكان مەرج و ڕێكاری مانەوە بۆبیانی بەشێوەیەك سەخت بكرێت كە ئەوكەسەی بیەوێت مانەوە و موڵكی هەبێت، ببێتە بەشێك لەسیستم و كەلتوور و فەرهەنگی كوردی و هیچ نیاز و ئەگەرێك بۆ سەر دیمۆگرافیا و ناسنامەی ئەم میلەتە دروست نەكات.

 

د.جەلال ئەحمەد

ئەندامی بازنەی گفتوگۆ:

 

ململانێێ شیعە و سوننە بە قازانجی شیعە و بە زیانی خاك و ناسنامەی ئێمە تەواو دەبێت

 

د.جەلال ئەحمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و بەرپرسی بەشی توێژینەوە و ڕاپرسییە لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان و، كۆمەڵناسە و مامۆستایە لە كۆلێژی ئەدەبیاتی زانكۆی سەلاحەدین – هەولێر، لە گفتوگۆی ئەم جارەد (گۆڕینی ناسنامە و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) لە ڕوانگەیەكی سۆسیۆسیاسییەوە و بەم جۆرە بۆچوون و پێشنیارەكانی خۆی خستە ڕوو.

 

لەم چەند دێڕەدا و لە ڕوانگەیەكی سۆسیۆسیاسییەوە دەمەوێ سەرنجتان بۆ ورووژاندنی ئەو پرسیارە ڕابكێشم، كە لەبەرچی گۆڕینی دیمۆگرافی بەردەوامە و سەرباری ناوچە دابڕێندراوەكان، خەریكە بە جددی دەبێتە هەڕەشە لەسەر شارەكانی هەرێمی كوردستانیش؟

بەر لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەش وەبیرتان دەهێنمەوە، كە ڕاستە لە یاسای نێودەوڵەتیدا كۆچپێكردن و پێچۆڵكردن و ڕاگواستنی بەزۆر دژ بە هەر پێكهاتەیەكی ئێتنی و ئایینی و ئایینزایەك، گۆڕینی دیمۆگرافیی بەئەنقەستن خراونەتە چوارچێوەی تاوانەكانی جەنگ و جینۆسایدەوە، لە دەستووری نوێی عێڕاقیشدا لە چەند بڕگەیەكی ماددەی ٢٣دا هەرچەندە باسی زەمانەتی دەستووری پاراستنی مافی موڵكییەت و موڵك و ماڵی هاووڵاتیان كراوە، بەتایبەت لە ناوچە فرەئیتنی و كلتووری و شوێنەوارییەكاندا، مەگەر تەنیا بۆ بەرژەوەندیی گشتی نەبێت، دوای قەرەبووكردنەوەی خاوەنەكەی، ئەوەش باس كراوە، كە ڕێگە بە هیچ گۆڕانكارییەكی دیمۆگرافی نەدرێت لەسەر حیسابی هیچ پێكهاتەیەك، بەڵام هەر لە هەمان ماددەشدا ڕێگە بە هەموو عێڕاقییەك دراوە، كە مافی خاوەندارێتی و موڵكدارێتییان هەبێت لە هەر شوێنێكی عێراقدا كە بیەوت، من ئەمەیان بە كێشە گەورەكە دەزانم بۆ وڵاتێك كە هێشتا هەنگاوی نە ناوە بۆ ئاساییكردنەوەی ئەو گۆڕانكارییانەی پێشتر لە بەرژەوەندیی نەتەوەی زاڵ و بە زیانی پێكهاتەكانی دیكە بە پلان و سیاسەت و ستراتیژێكی پێشوەختە ئەنجام دراون، نە دەستیشی لەو نیاز و بەرنامەیە هەڵگرتووە. ئەمانەم بۆیە باس كرد دەمەوێ بڵێم، كە كاڵفامییە لەمەودوا هیوا لەسەر بڕیار و دەقە دەستووری و یاساییەكان هەڵچنین، خۆ ئەگەر بە گوێرەی ئەمانە بێت، دەبوو مەسەلەی گۆڕینی دیمۆگرافیا لە جیهان بە گشتی و عێڕاق بە تایبەت بەرەو دواوە پاشەكشێی بكردایە، لە جیات ئەوەی بە فۆڕمی جیاوازتر لە جاران و بە ئاستێكی فراوانتر بەو شێوەیە بەردەوامی هەبێت. من تەنیا هەبوونی هێز و بەرگریكردن بە چەند میكانیزمێكی كارا بەگونجاو دەزانم، كە تا ڕادەیەك دەتوانن بەر بەو مەترسییە بگرن، لێرەدا هەندێكیان وەك هۆكار دەخەمە ڕوو، كە لە هەمان كاتدا دەشێ بكرێنە میكانیزمی پێشگرتن لەو مەترسییەش.

شارەكانی هەرێم بە تایبەت شاری هەولێر خەریكە دەچێتە ئەو بارەی كە لە كۆمەڵناسیدا پێی دەڵێین هاشێوەبوونی كۆمەڵایەتی و كلتووری (Assimilation)؛ و تێكەڵیی بیۆلۆژی (Amalgamation) لەگەڵ نەتەوەی عەرەبدا. ئێستا كە لە هەولێردا ڕێژەیەكی زۆری عەرەب هەن خۆیان بە خاوەن ماڵ دەزانن، دەچنە هەر شوێن و بازاڕ و فەرمانگەیەك بە عەرەبی قسە دەكەن بێ ئەوەی چاوەڕوانی ئەوە بكەن بە عەرەبی وەڵام نادرێنەوە، ناچار نین بچنە خولی فێربوونی زمانی كوردی و منداڵەكانیان لە قوتابخانە كوردییەكاندا بخوێنن، بە هەر ڕێگەیەكدا بڕون پەكیان ناكەوێت، ئەوان بوونەتە هۆی ئەوەی تەنانەت كاسبكار و میوەفرۆش و تەنانەت منداڵەكانیشمان لە كۆڵانەكاندا زمانی عەرەبی بەلایانەوە نامۆ نەبێت.. لە چەندین شوێندا بینیومە ناونیشان و تێكستەكان سەرەتا بە عەرەبی نووسراون، یا فۆنتی عەرەبییەكە (بۆڵد) گەورەتر كراوە.. خەڵكێكی زۆری كورد دشداشەی بەلاوە پەسندە و جگەرەكێشانیان بە نێرگەلە هەڵمژین گۆڕیوە. ئەمانە مشتێكن لە خەرمانێك و نموونەی مەترسییەكان لەسەر زمان و ناسنامەی كلتووری نەتەوەییمان لە شارێكی وەك هەولێردا. هەر لەو شارەدا خەڵكانێكی زۆر هەن وازیان لە ژنە كوردەكانیان هێناوە بۆ هێنانی ژنێكی عەرەب، كە لەمەیاندا دەكرێت تا ڕادەیەك لۆمەی ژنانی كورد بكەین، كە داواكارییان زۆر بووە و پیاوان دەخەنە ژێر بارێكی گرانەوە.

دیوەكەی دیكە و مەترسیدارتری ئەم پرۆسەیە، ئەو تێكەڵبوونی بیۆلۆژییەیە كە ڕێژەكەی لە هەڵكشاندایەو هاوسەرگیریی نێوان كوردێك و عەرەبێك، كە سەر بە نەتەوەی زاڵە لە عێڕاقدا لە داهاتوودا بە زیانی ناسنامەی نەتەوەییمان تەواو دەبێت، بەتایبەت كە پیاوێكی كورد هاوسەرگیری لەگەڵ ژنێكی عەرەبدا دەكات. من بە دەیان نموونەی زیندووم لەم شارەدا پێ شك دێت، كە منداڵەكانیان بە زمانی دایكیان لەگەڵ باوكە كوردەكەشیاندا دەدوێن و لە قوتابخانە عەرەبییەكانیشدا دەخوێنن، كلتووریان لە زۆر ڕووەوە عەرەبییە و كەمترین بیركردنەوە و ڕواڵەتی كوردانەیان تیادا شك نابەیت!

ڕاستە هۆكاری بەشێك لەو قۆناغ و بارەی تێی كەوتووین دیفاكتۆیە و، تیرۆر و تێكچوونی ڕەوشی ئەمنی و شەڕی داعش بوونە هۆی هاتنی ڕێژەیەكی زۆری ئاوارە بۆ هەرێم و هەولێر بەتایبەتی، بەڵام من بەشێكیشی بۆ ئەو پرۆسە بێتام و بێ سەروبەرەی وەربەرهێنان لە بواری خانووربەرە و هەندێك جۆر بزنسدا دەبینمەوە، كە بوونەتە هۆی ڕاكێشانی سەرنجی خەڵكی پارەداری عەرەب بۆ كڕینی ژمارەیەكی زۆر یەكەی نیشتەجێبوون، لەسەردەمێكدا كە قەیرانی دارایی بەرۆكی خەڵكی هەرێمی گرتووە و توانای كڕینیان زۆر سنووردار بووە، هاوكات هاتنی خەڵكێكی زۆر بێسەروبەریش، كە بەسوودن بۆ ئەنجامدانی هەندێك كار و ئەتوار، كە خەڵكی ئێمە پێشتر بەلایانەوە نامۆ و سەمەرە بوون. كەواتە ئەم پرۆسەیەی بەناو وەبەرهێنان كە زیاتر بۆ پڕبوونی گیرفانی هەندێك كەسە، لە بەرژەوەندیی ئەو عەرەبە سوننیانەدایە، كە شیعەكان زۆریان بۆ هێناون و لە هەرێم خۆیان پەنا داوە و گیرسانەتەوە، كەواتە ململانێێ شیعە و سوننەكان بە قازانجی شیعەكان و بە زیانی خاك و ناسنامەی ئێمە تەواو دەبێت، هەڵكشانی نفوز و زاڵبوونی شیعەكان لە ناوچە سوننەنشینەكان و بوونی ژمارەیەكی زۆری عەرەبە سوننە لە هەرێم گەواهی ئەم قسەیەم بۆ دەدەن.

بەشێك لەو ڕەوشە خۆشمان لێی بەرپرسیارین، لە هەرێمدا ژیان پێداویستییەكان هێندە زۆر بوون و دابینكردنیان هێندە قورس بووە كە تاقەتپڕوكێنن، بۆیە ناحەقی دایبابان ناگرم كە دەستیان داوەتە سیاسەتی ڕێكخستنی خێزان و كەم خستنەوەی وەچە.. بەشێكیتری ئەم ڕەوشە دەگەڕێنمەوە بۆ ئەوەی كە هێشتا زوو بوو ستایلی ژیانمان وا خێرا بگۆڕێ و لە جیاتی ئەوەی منداڵەكانمان لەسەر بەها و نەریتە ڕەسەنەكانمان پەروەردە بكەین و نیشتیماندۆستی و گیانفیدایی بۆ خاك و نەتەوە ئامانجیان بێت، بواری ئازادیی تاكەكەسی و چێژوەرگرتن لە ژیانیان بەو ئەندازەیە بۆ بڕەخسێنین و، چێژوەرگرتن لە ژیان و ڕابواردن ببێتە فەلسەفەی ژیانیان و هەموو شتەكانی تریان بەلاوە پوچ و بێ مانا بێت، هێشتا زوو بوو ئەو هەموو كافێ و شوێنی كێشانی نێرگەلە و میوزیك لایڤ و...تاد بكەینەوە.

 

 

فەرهاد محەمەد 

ئەندامی بازنەی گفتوگۆ:

 

لە دوای ساڵی 2005 ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان بە ئەنقەست ڕێگرییان لە جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراق كرد

 

فەرهاد محەمەد ئەندامی بازنەی گفتوگۆ و ئەندامی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستانە و سەرنووسەری گۆڤاری گوڵانیشە، لە گفتوگۆی ئەم جارە (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) بەم جۆرە دید و تێڕوانینی خۆی و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

لەگەڵ ئەوەی گەوهەری كێشەی ئێمە لەگەڵ حكومەتەكانی عێراقی هەر لە سەردەمی حكومەتەكانی پادشایی و پاشانیش حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق، هەر لە حكومەتەكانی دوای ساڵی 1958یش هەتا ئێستا، كێشەی گۆڕینی دیمۆگرافیا و بەعەرەبكردن و داگیركردنی خاكی كوردستانە، بەڵام ئێستا لەگەڵ حكومەتەكانی دەسەڵاتدارانی شیعە، خەریكن بە شەڕی لابەلای وەك (شەڕی ئابووری و بڕینی پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی عێراق و نەناردنی مووچەی فەرمانبەران) ئەم كێشە سەرەكی و گەوهەرییەمان لە بیر ببنەوە، یان نەپەرژێینە سەر ئەوەی گوشار بكەین بۆ ئەوەی ماددەی 140ی دەستوور تایبەت بە چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی هەرێم، وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و بە هەر سێ قۆناغی (ئاساییكردنەوە، سەرژمێریی دانیشتووانانی ئەو ناوچانە، ئەنجامدانی ڕاپرسی) چارەنووسی ئەو ناوچانە و كوردستانیبوونیان یەكلایی بكرێتەوە.

ئەوجا لەگەڵ ئەوەی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان هەر لە شنگالەوە تا مەندەلی هەر یەك كێشەیە و كێشەی شێواندنی ناسنامەی كوردبوونمان و داگیركردنی خاكی كوردستانە، بەڵام لە ناو ئەو ناوچانەدا كێشەی كەركووك جیا لە تێڕوانینی شۆڤێنییانەی دەسەڵاتدارانی عێراق بۆ ئەم كێشەیە ڕەهەندی ئیقلیمی و نیودەوڵەتیشی وەرگرتووە و، كە مەسەلەكە دێتە سەر چارەسەركردنی كێشەی كەركووك و سەلماندنی ناسنامە كوردستانییەكەی، نەك تەنیا هەر لەسەر ئاستی دەسەڵاتدارانی شۆڤێنیی عێراق و دەوڵەتانی ئیقلیمی، بەڵكو لەسەر ئاستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و تەنانەت نێردەی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە باشترین حاڵەتدا پێمان دەڵێن: «ئەم ئەم پرسە وەك بۆمبێكی كاتكراو وایە و دەستكاری بكرێت، دەتەقێتەوە» و نێردەی نەتەوە یەگرتووەكان بۆ عێراق (یونامی) لە ساڵانی 2005 – 2007 كە بە حیساب وەك ڕێكخراوێكی نێودەوڵەتی هاوكاریی عێراقییەكان دەكەن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان، كە دەهاتن لەگەڵ سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان قسەیان دەكرد، پێشنیاری ئەوەیان بۆ دەكردین با جوگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان پۆلین بكرێن و بەسەر ئەو پۆلینكردنەدا دابەش بكرێن، ئەمەش بەو مانایەی ئەو ناوچانەی لە ئێستادا قابیلی ئەوەن بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان جێبەجێیان بكەین و ئەوانەی قابیلی ئەوە نین دەستكاری بكرێن، با جارێ لێیان بگەڕێین، ئەم قسانەی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر كێشەی ئەو ناوچانە، بە دەق لە قسەكانی سەدام حسێن و حزبی بەعس دەچێت كە لە ساڵی 1974 پێش ئەوەی شەڕ دەست پێ بكاتەوە لە نێوان شۆڕش و بەغدا پێیان دەگوتین، ئەوانیش پێیان دەگوتین: «ئامادەین هەموو بڕگەكانی ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970 جێبەجێ بكەین، بە مەرجێك ناسنامەی كوردستانبیوونی كەركووك دوابخرێت و نەبێتە بەشێك لە ناوچەی ئۆتۆنۆمی»، كە ئەمە هۆكاری سەرەكی بوو كە جەنابی مستەفا بارزانی قبووڵی نەكرد و شەڕ دەستی پێكردەوە و، ڕژێمی بەعس و سەدام حسێن لە پێناوی ئەوەی كەركووك نەبێتە بەشێك لە ناوچەی ئۆتۆنۆمیی كوردستان، دەستیان لە بەشێكی زۆری شەتولعەرەب هەڵگرت بۆ شای ئێران و ڕێككەوتننامە شوومەكەی 6ی ئاداریان ئیمزا كرد و نسكۆیان بە سەر شۆڕشی مەزنی ئەیلوول هینا، شۆڕشی ئەیلوول كرایە قوربانیی سەلماندنی كوردستانییەتی كەركووك.

ئاماژەكردنم بۆ ئەم ڕەهەندە نێودەوڵەتییە كە لە بەرژەوەندیی كورد و چارەسەركردنی كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان نییە، بۆ ئەوە بوو بڵێم: هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئەو ناوچانە دەكەوێتە سەر شانی نەتەوەی كورد و تەواوی گەلی كوردستان و فەرزی دەكات كە دەبێت هەموومان ئەم كێشەیە وەك كێشەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی سەیر بكەین و، نەیكەن بە قوربانیی تێڕوانین و بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی، كە بەداخەوە هەتا ئێستاش هەر لە چوارچێوەی تێڕوانین و بەرژوەندیی تەسكی حزبایەتیدا مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییە چارەنووسسازە كراوە .

خاڵی گرنگ بۆ یەكبوونی ئیرادەی گەلی كوردستان، پەیوەندیی بە هەڵوێستی لایەنە سیاسییەكانی كوردستانەوە هەیە، دەبێت زۆر لۆژیكییانە مێژووی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردستان بخوێنینەوە و پەند و عیبرەت لە هەڵەكانی وەربگرین و قۆناغە گەشەكانیشی زیاتر پەرە پێ دەین.

لە كۆتاییەكانی ساڵی 1986 كە بەرەو ساڵی حەوتەمی شەڕی (عێراق – ئێران) هەنگاومان هەڵدەگرت، بە ئاشكرا هەر دوولا (ئێران و عێراق) باسی ئەوەیان دەكرد كە ساڵی حەوتەمی شەڕەكە واتە 1987 ساڵی یەكلاكردنەوەی شەڕەكە دەبێت، بۆیە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان گەیشتە قەناعەت، ئەگەر ئەم شەڕە بۆ بەرژەوەندیی هەر لایەكیان (عێراق یان ئێران) تەواو ببێت، چارەنووسی گەلی كوردستان دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەم مەترسییە زەمینەی ئەوەی هێنایە ئاراوە كە تەواوی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەتایبەتی، بیر لە ئاشتبوونەوە و كۆتاییهێنان بە كێشە و ناكۆكییە حزبییەكانیان بكەنەوە، تەنیا بە ڕاگەیاندنی ڕێككەوتنی ئاشتبوونەوەی نێوان پارتی و یەكێتی، هیوا و ئومێدێكی گەورە بۆ گەلی كوردستان دروست بوو، ئەمە لە كاتێكدا هەر لە هاوینی 1987ـەوە حكومەتی بەعس و سەدام بە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی دژی هێزەكانی پێشمەرگە هەنگاویان بۆ پرۆسە بەدناوەكانی ئەنفال هەڵگرتبوو، كە پاشان دوای كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە ئاداری 1988 دەستی كرد بە جێبەجیكردنی هەڵمەتی10 شاڵاوەكەی ئەنفال هەر لە بادینانەوە تا گەرمیان.

لە ناو ئەم كارەساتە گەورە نەتەوەییەدا، تەنیا بە هۆكاری ئەوەی ڕێككەوتنی ئاشتبوونەوەی پارتی و یەكێتی هەنگاوی بۆ پێشەوە هەڵگرت و بەرەی كوردستانییان دامەزراند، هەروەها وێڕای ئەوەی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 1988 بە دڕندەترین شێواز بڕیاری كۆمەڵكوژیی خەڵكی كوردستانی دابوو، بەڵام لەو كاتەدا هێزی پێشمەرگەی كوردستان توانییان داستانی خواكورك تۆمار بكەن و سەرۆك بارزانی موژدەی گۆڕانكاریی گەورە بە گەلی كوردستان ڕابگەیەنێت.

بۆ چارەسەركردنی پرسی ناوچە كێشەلەسەرەكانیش پێویستمان بە دووبارە دروستبوونەوەی ئەو ئیرادەیە هەیە كە لە قۆناغێكی زۆر چارەنووسسازدا بەرەی كوردستانیی دروست كرد، ئەو «بەرەی كوردستانی»یەی لە ڕاپەرین و كۆڕەوی بەهاری ساڵی 1991 ئیرادەی گەلی كوردستانی بەرجەستە كرد و سەرەنجام ئەم ئیرادەیە هەڵوێستی نێودەوڵەتیی گۆڕی و بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەرچوو و نەوای ئارامی لێ كەوتەوە، كە توانیمان لە ناو ئەم نەوا ئارامەدا پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان دابمەزرێنین، ئێستا هەر ئەو ئیرادەیە دەتوانێت هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگۆڕێت و چارەنووسی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم یەكلایی بكاتەوە.