بۆ گرێدانەوەی ڕای گشتیی خەڵكی كوردستان لەگەڵ دەستەبژێر و ئەكادیمیست و سیاسەتمەداری بەشداربووی دوانزەمین ئەڵقەی بازنەی گفتوگۆ، بە ناونیشانی (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك)، بازنەی گفتوگۆ بە هەماهەنگی و هاریكاری لەگەڵ تەلەفزیۆنەكانی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان (قەڵات- هەولێر، سلێمانی، دهۆك) ڕاپۆرتێكی مەیدانیی ئەنجام داوە و، ڕای هاووڵاتیانی لەسەر دوو پرسی گرنگ وەرگرتووە، كە یەكەمیان كاریگەریی گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە و، دووەمیشیان كاریگەریی مانەوەی ئاوارە عەرەبەكانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقە لە شارەكانی كوردستان و، هاتنی عەرەب لە شارەكانی دیكەی عێراقەوە بۆ شارەكانی كوردستان و، كڕینی خانوو و موڵك و یەكەی نیشتەجێبوون لە شارەكانی كوردستان و تۆماركردنی بەناوی خۆیانەوە.

بۆ گەنگەشەی ئەم دوو پرسە بازنەی گفتوگۆ سێ پرسیاری ئاراستە كردوون، بەم جۆرە:

1- بێجگە لە پرۆسەی بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، ئایا مانەوەی ئاوارەی عەرەبی پارێزگاكانی دیكەی عێراق، مەترسی لەسەر دیمۆگرافیای هەرێمی كوردستان درووست دەكەن؟

2- ئایا نیشتەجێبوونی ئاوارەكان لە هەرێمی كوردستان و تۆماركردنی موڵك و خانوو و یەكەی نیشتەجێ بەناوی هاووڵاتیانی عەرەب، هەمان مەترسیی كەركووك و ناوچە كوردستانیبەكانی دەرەوەی هەرێم لەسەر شارەكانی هەرێمی كوردستان دووبارە ناكاتەوە؟

3- ئایا چ میكانیزم و ڕێگەچارەیەك بە پێویست دەزانن بگیریتە بەر، بۆ بەرگرتن لە گۆڕینی دیموگرافی و مەترسییەكانی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیمانی؟

ئەو هاووڵاتیانەی كە بەشێوەیەكی هەڕەمەكی هەر سێ تەلەفزیۆنی (قەڵات- هەولێر، سلێمانی، دهۆك) قسەیان لەگەڵ كردوون، بەم شێوەیە قسەیان بۆ ڕاپۆرتەكەی بازنەی گفتوگۆ كردووە.

 

 

مەتین دۆسكی هاووڵاتی لە پارێزگای دهۆك:

لە گەڕەكە تازەكان و شارەكانی نیشتەجێبوون ژمارەی عەرەب لە ژمارەی كورد زیاترە

 

بە دیتنی من بوونی ڕێژەیەكی عەرەب لە شارەكانی كوردستان و نیشتەجێبوونیان و تۆماركردنی موڵك و خانوو و یەكەی نیشتەجێ بەناویانەوە، مەترسییەكی گەورە لەسەر دیمۆگرافیای شارەكان دەبێت.

من باسی دهۆك دەكەم، ئێستا ئەگەر سەردانی گەڕەكە تازەكان و ئەو شارانە كە بۆ نیشتەجێبوون درووسست دەكرێن، یان یەكەكانی نیشتەجێبوون بكەین، دەبین دوو لەسەر سێی عەرەب ئەو خانوو و یەكەی نیشەجێبوونەیان كڕیووە، كە دەچیتە ناو بازاڕی دهۆك، بازاڕەكە سیمای شارێكی عەرەبیی گرتووە و زیاتر گوێت لەوە دەبێت بەزمانی عەرەبی قسە دەكرێت تا زمانی كوردی، لەلایەكی دیكەوە هاتنی ئەو ژمارە زۆرەی عەرەبی پارێزگاكانی دیكە عێراق بۆ شارێكی وەك دهۆك، بێگومان ئەوانە هەمووی بەدوای كاردا دەگەڕین و دەرفەتی هەلی كار لەبەردەم گەنجانی كورد كەم دەكەنەوە و، گەنجەكانی خۆمان كاریان دەست ناكەوێت.

بۆیە پێشنیاری من ئەوەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕێوشوێنی گونجاو بگرێتە بەر و سنوورێك بۆ ئەم دیاردەیە دابنێت، چونكە چارەنووسی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم لە ئێستادا چۆنن، لە داهاتوودا شارە گەورەكانی هەرێمی كوردستانیش هەمان چارەنووسیان دەبێت.

 

 

ماهیر چڕانی خاوەنی نووسینگەی خانووبەرە لە دهۆك:

هۆكاری هاتنی عەرەب لە پارێزگاكانی دیكەوە بۆ كوردستان باردۆخی ناسەقامگیری عێراق بوو

هاتنی عەرەبی پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق بۆ شارەكانی هەرێمی كوردستان، لەبەر ئەو باردۆخە ناسەقامگیرەی عێراق بوو كە لە شارەكانی خۆیاندا نەیانتوانی گوزەران بكەن، بۆیە دەبێت ئەو ڕاستییە بڵێین، ئەو عەرەبانە بە خۆشی خۆیان نەهاتوون، بڕوا بكە ئێمە وەك خاوەنی نووسینگەكانی كڕینی و فرۆشتن و بەكرێدانی خانوو و یەكەكانی نیشتەجێ، ئاگادارین كە ئەوان زۆر نیگەران بوون كە لەسەر زێدی خۆیان هەڵكەندرابوون و بە ناچاری لە هەرێمی كوردستان خانوو یەكەی نیشتەجێیان دەكڕی، یان بەكرێیان دەگرت و تیایدا نیشتەجێ دەبوون، بەڵام دوای ئەوەی باردۆخی ئەو شارانە سەقامگیریی بۆ گەڕایەوە، بەشێكی زۆریان گەڕانەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و ئێستا ڕێژەی كڕینی خانوو و یەكەی نیشتەجێبوون لەلایەن عەرەبەكانەوە بە تەواوەتی كەم بووەتەوە.

 

 

بەسام عەلی چاودێری سیاسی لە سلێمانی:

پرسی كەركووك پرسی خاكە تەنیا گۆڕینی دیمۆگرافیا نییە

ئەگەر باسی كێشەی كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان بكەین، كێشەی ئەو ناوچانە بە تەنیا گۆڕینی دیمۆگرافیانییە، بەڵكو گۆڕین و بچووكردنەوەی جوگرافیای كوردستانە، واتە كێشەی خاكە، لەو ناوچانە بەگشتی و لە كەركووك بە تایبەتی بە سەدان هەزار دۆنم زەویی خەڵكی كوردستان دەستی بەسەردا گیراوە و داگیر كراون، ڕێگە لە خاوەنە ڕەسەنەكانی ئەو زەوییانە دەگرن لە كورد و توركمان و پێكهاتەكانی دیكەش كە ئەو زەوییانە بۆ كشتوكاڵ بەكار بهێن، یان پرۆژەی لەسەر درووست بكەن، بۆ چارەسەركردنی كێشە ئەو ناوچانە و كەركووكیش، ئەگەر ماددەی 140ی دەستوور بە پێی ئەو میكانیزمەی بۆی دانرابوو، وەك خۆی جێبەجێ بكرایە، ئەوا چارەنووسی ئەو ناوچانەش یەكلایی دەكرانەوە، بەڵام بەداخەوە كەمتەرخەمییەكی زۆر لە جێبەجێكردنی ئەو ماددەیەدا كراوە.

سەبارەت بە بوونی هاووڵاتیانی عەرەب، یان نەگەڕانەوەی ئاوارە عەرەبەكان لە هەرێمی كوردستان، بە دیدی من ئەمەیان كاریگەریی لەسەر گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكانی هەرێمی كوردستان ناكات، لەبەر ئەم هۆكارانە:

یەكەم: ئەو هاووڵاتییانە پسوولەی خۆراكیان هەر لەسەر شارەكانی خۆیانە.

دووەم: كارتی بایۆمەترییان بۆ پرۆسەكانی هەڵبژاردن و دەنگدان هەر لەسەر پارێزگاكانی خۆیانە و دەچن لە پارێزگاكانی خۆیان دەنگ دەدەن.

سێیەم: كەمپیان بۆ كراوەتەوە و بەشی زۆریان لە ناو ئەو كەمپانەدا دەژین.

بۆیە لەبەر ئەم هۆكارانە كاریگەرییان لەسەر نەخشەی سیاسی و دیمۆگرافیای كوردستان نابێت و، سرووشتی شارە گەورەكانیش لە هەموو جیهان بەو شێوەیەیە، كە خەڵكی دیكە لە دەرەوەی ئەو شارانە دەچن لەو شارانە نیشتەجێ دەبن، بۆیە مەترسییە گەورەكە لە ئەگەری جێبەجێ نەكردنی ماددەی 140 لەسەر كەركووك و ناوچە دابڕینراوە كوردستانییەكانی دیكەیە.

 

 

بێریڤان حەمدی هاووڵاتی لە پارێزگای سلێمانی:

زۆرینەی یەكەی نیشتەجێ و شارەكانی نیشتەجێ لەلایەن عەرەبەوە كڕدراون

هاووڵاتییەكی شاری سلێمانی بە چاوی خۆمان واقیعی شارەكەی خۆمان دەزانین و دەبینین كە زۆرینەی یەكەكانی نیشتەجێ و ئەو شارانەی بۆ نیشتەجێبوون درووست دەكرێن، لەلایەن هاووڵاتیانی عەرەبی پارێزگاكانی دیكەی عێراقەوە كڕدراون، لە ئێستادا كڕینی ئۆتۆمبیلیش بە ناوی شارەكانی كوردستانەوە لەلایەن عەرەبەكانەوە زۆر زیادی كردووە، ئەم حاڵەتە لە ئێستادا كە خەریكە دەبێتە دیاردەیەكی گەورە لە شارە گەورەكانی هەرێمی كوردستاندا، گرنگە هەوڵ بدرێت ڕێك بخرێتەوە و ڕێوشوینی پێویست بگیرێتە بەر، بۆ ئەوەی نەبێتە هۆكاری ئەوەی كاریگەری لە گۆڕینی دیمۆگرافیای شارەكانی كوردستان هەبێت.

 

 

چیا حەمید مەجید هاووڵاتی لە پارێزگای هەولێر:

ئەو شوێنانەی ئێستا بوونە ناوچەی كێشە لەسەر لە سەرەتادا لە گۆڕینی دیمۆگرافیاوە دەستی پێكردووە

بە ڕاشكاوی هەستمان بەوە كردووە كە ئەو ئاوارە عەرەبانەی لە پارێزگاكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، بە بیانووی ئاوارەیی هاتوون و لە شارەكانی هەولێر و سلێمانی ودهۆك نیشتەجێبوون، نایەنەوێت بگەڕێنەوە شارەكانی خۆیان، ئەمە لەكاتێكدا شارەكانی خۆیان ئێستا سەقامگیریی بۆ گەڕاوەتەوە و كێشەیان نەماوە، بۆیە لام سەیرە هەتا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان گوشاری نەخستووەتە سەر حكومەتی بەغدا، بۆ ئەوەی ڕێوشوێنی پێویست وەربگرێت و زەمینەسازی بكات بۆ ئەوەی ئاوارەكان بگەڕێنرێنەوە بۆ شوێنی خۆیان، ئەمەیان وەك ئامانجێكی سیاسیی سەیر دەكرێت.

لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر بیربكەینەوە و لاپەڕەكانی مێژوو هەڵبدەینەوە، ئەوا دەبینین ئەو شوێنانەی ئێستا پێیان دەگوترێت (ناوچە كێشە لەسەرەكان) لە سەرەتادا بە هێنانی عەرەب و گۆڕینی دیمۆگرافیا دەستیان پێكردووە و، ئەگەر ئەم دیاردەی ئێستای شارەكانی كوردستانیش بەهەند وەرنەگرین و خەمێكی لێ نەخۆین، ئەوا هەمان كێشە دووبارە دەبێتەوە، بۆیە گرنگە كە ڕاشكاوانە پێیان بڵێن، ئایا ئێوە بە ناچاری و لە ترسی شەڕوشۆڕ و تیرۆر بوونەتە ئاوارە و ڕووتان لە هەرێمی كوردستان كردووە، یان هاتوون لێرە نیشتەجێ ببن؟

 

 

تەنیا عەلی ئیسماعیل هاووڵاتی لە پارێزگای هەولێر:

تۆماركردنی موڵك و خانووبەرە بە ناوی عەرەبەوە دەبێتە هۆكاری ئەوەی نەگەڕێنەوە شارەكانی خۆیان

بە دڵنیاییەوە هاتنی عەرەب لە پارێزگاكانی دیكەی عێراق و نیشتەجێبوونیان لە شارەكانی هەرێمی كوردستان، لە سەدا سەد كاریگەریی خۆی دەبێت، بەڵام كاریگەرییەكە دوولایەنەیە، واتە هەم لایەنی ئەرێنی هەیە هەمیش لایەنی نەرێنی.

لایەنە نەرێنییەكەی ئەوەیە ئەوان كاتێك دێن لە كوردستان موڵك و خانوو و یەكەی نیشتەجێ و ئۆتۆمبیل دەكڕن و بەپێی یاسا بەناوییەوە تۆمار دەكرێت، ئەوا ئێمە ناتوانین بە یاسا هیچ شتێكیان لەگەڵدا بكەین، یان بیاننێرینەوە بۆ شوێنەكانی خۆیان، بۆیە گرنگە تۆماركردنی موڵك و خانووبەرە بە ناویانەوە لە شارەكانی كوردستان سنوورێكی بۆ دابنرێت.

لایەنە ئەرێنییەكەشی ئەوەیە ئەو عەرەبانەی هاتوونە كوردستان، حكومەتی عێراق مووچەكەنیان بۆ دەنرێتە كوردستان، ئەو پارەیە لە بازاڕەكانی كوردستان خەرج دەكرێت و جووڵەیەكی بازاڕ درووست دەكات.