بەشار كیكی سەرۆكی پێشووی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوا، ئەندامی خولی چوارەمی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقیش بووە و، یەكێكە بووە لە نووسەر و ڕۆژنامەنووسە چالاكەكانی كوردستان، لە گفتوگۆی ئەم جارەدا (گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك) زۆر بە وردی باسی گۆڕینی دیمۆگرافیای شاری مووسڵ و ناوچە كوردستانییەكانی پارێزگای نەینەوای كرد و، بەم جۆرە دید و بۆ چوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو.

 

 

 

كێشەی مووسڵ و پارێزگای نەینەوا، هەمان كێشەی كەركووك و ناوچە دابڕاوەكانی دیكەی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستانە، كە ئەویش (گۆڕینی دیمۆگرافیا و بەعەرەبكردنی ناوچە كوردستانییەكانە).

لەوانەیە لەسەر ئاستی گفتوگۆ سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، زیاتر بایەخ بە پرسی كەركووك بدرێت تا مووسڵ، لەبەر چەند هۆكارێكی سیاسیی، بەڵام پرسی مووسڵ كە كورد ڕێژەی 33%ی دانیشتوانی شاری مووسڵ و تەواوی پارێزگای نەینەوا پێك دەهێنێت و، 10 پەرلەمانتاری فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق خەڵكی پارێزگای نەینەوان، كە ئەم ژمارەیە هێندەی پەرلەمانتارانی پارێزگای دهۆكە، بۆیە ئەم گفتوگۆیە بە فرسەت وەردەگرم، كە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان بایەخی زیاتر بە پرسی كورد لە پارێزگای نەینەوا بدەن، لەبەر ئەوەی كوردی نەینەوا كاریگەرییەكی گەورەیان بۆ داكۆكیكردن لەسەر تەواوی كێشەی كورد هەیە لە ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقدا.

لێرەوە ئەگەر قسە لەسەر ماددەی 140 بكەم، كە زۆر گرنگە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ناوچانە بۆسەر هەرێمی كوردستان، من ڕەشبینم بەوەی كە ئێمە ناتوانین ئەو ماددەیە جێ بەجێ بكەین، ڕاستە لە قۆناخی ئێستادا هەوڵەكان سستن بۆ جێبەجێكردنی، بەڵام بۆ قۆناخی داهاتوو ئەگەر هەندێك گۆڕانكاری لەسەر ئاستی ڕەهەندی سیاسی و نێودەوڵەتی بێتە ئاراوە، لەوانەیە بتوانین باشتر سوود لە دەستووری عێراق و دەسەڵاتە لۆكاڵییەكانی پارێزگاكانی كەركووك و نەینەوا وەربگرین.

چارەسەری ڕیشەیی بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە دابڕێندراوەكان ئەوەیە كە لایەنە سیاسییە كوردستانییەكان یەكگرتوو بن، ئەمەش واتە یەكگرتوو بین لە ڕووی ستراتیژی، هەتا ئەگەر بە لیستی جیاوازیش بەشداریی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكانیش بكەین، ئەگەر لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەسەر ئەو ستراتیژیەتە ڕێك بكەون، ئەوا زەمینەی لەبار دێتە پێش، بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە بگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، ئەمەش لەبەر ئەوەی ستراتیژییەتی ئێمە وەك كورد بۆ هەرێمی كوردستان و ناوچە دابڕێندراوەكانیش، پێكەوە ژیانی ئاشتییانە و برایەتییە لە نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكاندا، ئێستا لە ناو بەشێك لە عەرەبەكانی مووسڵدا ئەو قەناعەتە درووست بووە كە ڕێگە درووستەكە پێكەوە ژیانی ئاشتییانەیە بۆیە بەشێكیان دێن لەناو لیستی پارتی دیموكراتی كوردستاندا بۆ ئەنجوومەنی پارێزگای مووسڵ خۆیان كاندید دەكەن.

لایەنێكی دیكە كە دەمەوێت هەڵوەستەی لەسەر بكەم، ئەویش ئەوەیە ئێمە زۆر جاران كە باسی ماددەی 140 دەكەین، وای باس دەكەین كە ئەم ماددەیە تایبەت بە كورد، بەڵام ئەم ماددەیە فراوانترە و هەموو عێراق دەگرێتەوە و بۆ لابردنی ئەو گۆڕانكارییانەیە كە لە هەیكەلی سنووری پارێزگاكاندا بۆ مەبەستی سیاسی و شۆڤێنی كراون، دەبێت ئەو گۆڕانكارییانە بگەڕێنەوە شوێنی خۆیان.

ئەو كاتەی كە سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوا بووم، كاك ڕێبوار تاڵەبانیش لەوێ ئامادە بوو، ئێمە وەك ئەنجوومەنی پارێزگاكانی عێراق هەر دوو مانگ جارێك كۆبوونەوەمان لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق هەبوو، لەو كۆبوونەوانەشدا زۆر بە جدی باسی چارەسەركردنی كێشەی پارێزگاكانمان دەكرد، بۆیە ئەگەر ئێمە وەكو كورد لەناو سەرچاوەی بڕیاردرووستكردن لە بەغدا و ئەنجوومەنی پارێزگاكاندا بەهێزبین، لەوانەیە بتوانین ڕێگری لە زۆر پرۆژەی شۆڤێنی و ڕەگەزپەرستی بكەین، هەر بۆ نموونە لە ساڵی 2017 دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر، ئەفكاری زۆر سەیر هاتنە مووسڵ، یەكێك لەوانە زیندووكردنەوەی (ڕێگەی سەبایا – گریق السبایا)، ئەم ڕێگەیەی سەبایا كە لە كەربەلاوە دەست پێدەكات بۆ ئاسكی مووسڵ، كە گوندێكە لە ڕۆژئاوای مووسڵە و شوێنەواری عەباسییەكانی تێدایە، لەوێشەوە بۆ دیمەشق، شیعەكان بڕوایان وایە كاتێك نەوەكانی پێغەمبەر (د.خ) هەردوو حەزرەتی حەسەن و حسێن لە شەڕی كەربەلا شەهید دەكرێن، سەری بڕاوی ئەوان و خێزانەكانیان بەو ڕێگەیەدا لە كەربەلاوە بردووەتەوە بۆ لای یەزیدی كوڕی معاویە، بۆیە تیمێك لە نوێنەرانی حوسەینییەكان و شارەزا لە مێژوو، هاتبوونە مووسڵ بۆ ئەوەی دووبارە ئاراستەی ئەو ڕێگەیە بكێشنەوە و بە درێژایی ئەو ڕێگەیە مەزاری شیعە درووست بكەن و، ناوچەكە بكەن بە ناوچەیەكی شیعەنشین، بەڵام توانیمان ڕێگری بكەین و نەهێڵین ئەو پرۆژەیە سەربگرێت، كە ئەمە پرۆسەیەكی زۆر ترسناك بوو، دەیانویست لە مووسڵ جێبەجێی بكەن.

لە دوای ساڵی 2003 بارودۆخی كورد لە مووسڵ بە چەندین قۆناخی سەختدا تێپەریوە، لەسەر دەستی شۆڤێنییەكان و ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش، كورد تووشی تیرۆركردن و ئاوارەبوون هات، زیاتر لە 100 كادری پارتی لەسەر شەقامەكانی مووسڵ شەهید كران، ئەمە تەنیا كادرەكانمان نەك ئەندام و هاووڵاتیانی كورد لە مووسڵ، بۆیە بەشێكی زۆر كوردی مووسڵ ناچاربوون ڕوو بكەنە هەولێر و دهۆك.

قۆناخێكی دیكە هاتنی تیرۆریستانی داعش بوو، بە ڕاستی ئەم قۆناخە بۆ كورد هێندە ترسناك بوو، كە زەحمەتە بتوانرێت وەسف بكرێت، بینیمان چۆن جینۆسایدی كوردانی ئیزدییان كرد و چون ژن و كچەكانیان كردنە سەبایە، بە ڕاستی ئەمەش كاریگەرییەكی زۆر نەرێنیی لەسەر ناسنامەی كوردی مووسڵ هەبوو، لە دوای ساڵی 2017 و نەمانی داعشیش بە ڕاستی نەك تەنیا كورد، بەڵكو بەشێكی زۆری عەرەبی سوننە مامەڵەی زۆر خراپیان لەگەڵدا دەكرێت و چەكدارەكانی حەشدی شەعبی مەسەلەی تیرۆریستانی داعشیان لەسەر كردوون بەماڵ و، بە حیساب ئەوان هاوكاری تیرۆریستانی داعش بوون و ئێستا وەك داعش مامەڵەیان لەگەڵدا دەكەن.

بۆیە بەهۆی ئەو باردۆخە ناخۆشانەی بەسەر مووسڵ هاتن، زۆر زەحمەتە هەتا 10ساڵی دیكەش بتوانرێت ئەو ژێرخانەی پێشتر مووسڵ هەیبوو بونیاد بنرێتەوە، چونكە ئەو شارە هیچ ژێرخانێكی نەماوە و شایستە داراییەكانی پارێزگای نەینەوا كە لە بودجەی عێراقدا بە 9% خەمڵێندراوە، بە ڕێژەی 1% ئەو شایستە داراییانە ناگاتە پارێزگای نەینەوا، ئێمەش وەك كورد كە هەر لە شنگال و ڕەبیعەوە تا مەخموور ناوچەی كوردستانین و سەر بە پارێزگای نەینەوان، زەرەرمەند بوون، بەڵام وێڕای ئەم هەموو ئاستەنگەش، ئێمە وەك كورد لە ناو پارێزگای نەینەوادا سەنگی خۆمان لەدەست نەداوە، ئاكامی هەڵبژاردنەكانیش شاهێدی ئەوەن كە كورد لە مووسڵ سەنگی خۆی ماوە، بۆیە زۆر سوپاسی خەڵكی خۆڕاگری خۆمان دەكەین كە هەموو كات بەرگەی ناخۆشی و نەهامەتیەكانیان گرتووە و بەرگریان لە ناسنامە و بوونی خۆیان كردووە.

بەشێك لە هۆزە عەرەبەكانی وەك هۆزی شەمەر مامەڵەیان لەگەڵ كورد زۆر باشە، ئەوەیان لەبەر چاوە كە لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو كاتێك ناوچەكانیان تووشی وشكە ساڵی هات، سەرۆك بارزانی دەرگای كوردستانی بۆ كردنەوە، بۆ ئەوەی مەڕوماڵاتەكانیان بێننە كوردستان و لەو وشكە ساڵییە ڕزگاری كردن. ئەم هەڵوێستەی سەرۆك بارزانی و پاشانیش دوای هاتنی داعش كە بەشێكیان ئاوارە بوون و ڕوویان كردە كوردستان، كاریگەریی زۆر باشی لەسەر بیركردنەوەی عەرەبی مووسڵ هەبووە و، بووە هۆكاری ئەوەی ڕق و كێنەی عەرەب بەرامبەر بە كورد كەم ببێتەوە، تەنانەت ئێستا یەك كاندیدی عەرەب لە مووسڵ ناتوانیت دژایەتیی كورد بكاتە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی خۆی لەبەر ئەوەی لێی قبووڵ ناكرێت.

هەندێك دەرهاویشتەی نەرێنی كە تیرۆریستانی داعش دوای خۆیان درووستیان كردووە، ئەوە بەشێكیان چارەسەر نەكراون، بۆ نموونە لە ناو شاری مووسڵ قوتابخانەیەك هەبوو بە ناوی (قوتابخانەی 11ی ئازار) ئەو قوتابخانەیە لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە داخرا، تا ئێستا نەمانتوانیووە دووبارە بیكەینەوە.

بەشێوەیەكی گشتی كێشەو گرفت هەن، بەڵام ئەگەر هەوڵەكانمان چڕ بكەینەوە دەتوانین هەندێك شتی باشتر لە مووسڵ بكەین و، بە بەهێزكردنی دەسەڵاتە خۆجێییەكان دەتوانین نیوەی زیاتری ماددەی 140 جێ بەجێ بكەین، نیوەكەی دیكەی دەمێنێتەوە بۆ فراكسیۆنە كوردستانییەكان لە ناو ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق و بەشداریی كورد لە حكومەتی عێراقدا، دەبێت یەكگرتووبین بۆ ئەوەی كاریگەریی زیاترمان لەسەر درووستكردنی بڕیاری سیاسی لە بەغداوە هەبێت، من خۆم ئەندامی خولی چوارەمی ئەنجوومەنی نوینەرانی عێراق بووم ئاگادارم و دەزانم كێشەی زۆر گەورەمان هەیە.

 لە دوماهیدا دەمەوێت سەبارەت بە گۆڕینی دیمۆگرافیا و مەترسییەكانی لەسەر ناسنامە و خاك، ئەوە بڵێم كە تەنیا مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیای سرووشتی نییە، بابڵێن لە ئاكامی زۆر بوونی ژمارەی دانیشتووان، بەڵكو گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە كوردستانییەكان پیلان و بەرنامەیەكی سیاسیی لە پشتەوەیە و ئەقڵێكی شۆڤێنی ئەم كارە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی كوردبوونمان ئەنجام دەدات، بۆیە ئێمە دەبێت ئەوە بزانین كە گۆڕینی دیمۆگرافیای ئێمە (گۆڕینێ سیاسیی دیمۆگرافیایە).