هونەری سیاسەت لە عێراق، سەلماندنی باشترین ڕێگەیە بۆ لە ناوبردنی كارەكتەر و پێكهاتە ڕكابەرییەكانی نێو گۆڕەپانی سیاسی و مەزهەبی و نەتەوەیی، مێژووی عێراق پڕە لەم هونەركردنی سیاسەتە كە قاڵبووی چوارچێوەی مەزهەبی و نەتەوەییەكەیەتی. لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی یەكەمی جیهان لە 1921 بەریتانییەكان وڵاتێكیان بە ناوی (عێراق) بۆ عەرەب دروست كرد، لەگەڵ دروستبوونیدا هونەری لەناوبردن و سڕینەوەی جیاوازییەكان لە ڕووی مەزهەبی و نەتەوەیی و سیاسی بووە بەشێكی دیار لە سیمای ئەم وڵاتە و تا ئەمڕۆ ئەم مێژووە درێژەی هەیە و لە ئایندەی نزیكیشدا هیچ هیوایەك نییە بۆ كۆتاییهێنان بەم هونەرە.

مێژووی دەسەڵاتدارێتی مەزهەبی لە عێراق ڕیشەیەكی هاوتەریبی لەگەڵ ناكۆكییەكان و پێكەوەنانی وڵاتێكی هەڵە لەسەر خاكێكی دابەشكراو هەیە و، جگە لە كورد هیچ پێكهاتەیەكی دیكە نەیتوانیوە ئەو قۆناغە تێپەڕێنێت كە گرتنە دەستی دەسەڵات مانای سڕینەوەی ئەوی دیكە نییە، سوننە زیاتر لە 80 ساڵی دەسەڵاتیان لە فەیسەڵی یەكەم (1921-1933) تا سەدام حوسێن (1979- 2003) درێژەپێدەری یەك هونەری دەسەڵاتدارێتی بوون بەناو و ناونیشانی جیاواز، بەڵام لە ژێر یەك تایتڵدا ئەویش جەنگ لە پێناو سڕینەوەی ڕكابەرەكان، جا ئەو ڕكابەرانە سیاسی بن، یا مەزهەبی، یا نەتەوەیی كە هەمووشیان شەڕیان لە پێناو دەسەڵات بووە، یان ماف وەك پێكهاتە نەتەوەییەكان.

هەتا سوننە هەژموون و دەسەڵاتداری عێراق بوون، هەموو ڕێگەكانی لە ناوبردن و سڕینەوەیان تاقی كردەوە، لە كوشتنی شیوعییەكان و كوشتنی بەكۆمەڵی كورد و شیعە و تەنانەت لە ناوبردنی خودی ئەندام و لایەنگرانی خۆیان، ڕایەك هەیە دەڵێ: حزب و گرووپە سیاسییەكانی نێو عێراق لە نێو خۆیاندا هاوپەیمان نین، ئاخۆ چۆن دەتوانن لەگەڵ پێكهاتەی جیاوازی مەزهەبی و نەتەوەیی و سیاسی و ئایدیای جیاواز ببن بە هاوپەیمان؟ ئەمە دروستە و ڕووداوەكانی مێژووی سیاسیی عێراق شاهیدن بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەو بۆچوونە.

دوای كۆتاییهێنانی دەسەڵاتی سەددام حوسێن، كە لە ڕاستیدا كۆتایی هێنان نەبوو بە كەس و كارەكتەری سیاسی بە تەنیا، بەڵكو لێسەندنەوەی دەسەڵات بوو لە پێكهاتەیەك و بەخشینی بە پێكهاتەیەكی دیكە، خۆ ڕوونە بەریتانییەكان عێراقیان پێشكەش بە عەرەب و سوننە كرد (1921)، ڕوونترە و مێژووەكەی نزیكە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیان عێراقیان لە سوننە وەرگرتەوە و پێشكەشی شیعەیان كرد (2003). بۆیە ئەگەر سیاسەت هونەری گۆڕینی مەحاڵ بێت، ئەوا بۆ سوننەی عێراق، لە نزیكترین مەودا گرتنەوەی دەسەڵات خەونێكی هێندە دوور و بێ ئومێدبەخشە مەگەر دۆخێكی وەك دوای جەنگی  یەكەمی جیهان و 2003 بڕەخسێت كە بتوانن بگەڕێنەوە و هەژمووندار بن.

پرسیارە گرنگەكە لەوێدایە، بۆچی بۆ سوننە سیاسەت هونەری گۆڕینی مەحاڵ نییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە جەوهەری حوكمڕانیی 20 ساڵەی شیعەدا بەدیار دەكەوێت، كە وێڕای جیاوازییەكانیان بۆ ئیدارەدانی دەوڵەت، بە پڕۆژەی هاوبەشیی هەرێمایەتی بەتایبەتی ئێران سەرقاڵی لە ناوبردنی هەیمەنەی مەزهەبی سوننەن لە عێراق، كە بە ڕاددەیەك سەرهەڵدان و دروستبوونی گرووپی تیرۆریستی (داعش) خەونی گەڕانەوەی سوننە بۆ پێگەی بەهێزی دەسەڵاتداربوونی لە عێراق لەگۆڕ نا، بە شێوەیەك تەواوی ناوچەكانی سوننە بوون بە وێرانترین ناوچەكانی عێراق و لە پاڵ لەناوبردنی داعش ئەوانیش ڕووبەڕووی لەناوبردن بوونەوە.

هۆكارێكی دیكەش كە ئاماژەن بۆ مەحاڵییەكانی بەردەم سوننە ئەو زنجیرە لەناوبردن و شكاندنەیە كە گومانی تێدا نییە بە پڕۆژە و بەرنامەی تایبەت ڕووبەڕووی سەركردایەتی و كارەكتەرە سیاسییەكانیان دەبێتەوە، لە تاریق هاشمیەوە بۆ محەمەد حەلبووسی یەك ئاماژەن كە نابێت لە عێراقی شیعەدا سەركردایەتیكردنی سوننە ئەگەر لاوازیش بێت، ئەوا نابێت بەردەوام بێت، بەڵكو دەبێت بشكێندرێت و ڕۆڵ ببەخشرێتە كەسی دیكە، كە ئەمەش دروستكردنی دووبەرەكییەكی زۆر ئامانجدارە و ناو ماڵی سوننە بە ڕاددەیەك دابەش دەكات بە ئاستێكی لاوازەوە بەرانبەر بە شیعە بمێننەوە، یان لە پێناو گەیشتنی كەسێك، یا حزبێك بە پێگەیەكی حوكمڕانی درێژە بەو هونەری پەراوێزخستن و سڕینەوەی ناو سوننە بە دەستی سووننە بدەن.

یەكێكی دیكە لە هۆكارە هەرە دیارەكانی مەحاڵەكانی بەردەم سوننە بۆ گەیشتن بە لوتكەی هەژموونداری حوكمڕانی لە عێراق پەیوەندی بە دۆخی ناوچەیی و جیهانی هەیە، كە ڕوونە وڵاتانی عەرەبی لە بەرانبەر پێشێلكاری و وێرانبوونی ناوچەكانی سوننە و ڕووداو و پێشهاتە سیاسییەكان بێ هەڵوێست و بێ پشتیوانن و تەماشاكەرن و زیاتر بایەخیان بۆ دۆخی ناوخۆیی و پەیوەندییە گشتیییەكانی خۆیان هەیە، نەك پاراستنی هاومەزهەبییەكەی خۆیان لە عێراق كە سەردەمانێك عێراق قەڵغانی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەوان بووە. ئەوەش بوەستێتت ئێران وەك زلهێزێكی ناوچەیی و خاوەنداری ژمارە (یەك)ی عێراق بەردەوام لە یاریكردنی بە دوورخستنەوە و پەراوێزخستنی پێكهاتەی سوننەی عێراقی یاریكەرێكی بەهێزە و خاوەن ڕۆئیایەكی ڕوونە.

نامۆترین وێنە لە بیركردنەوەی خەڵكی عێراقدا، هۆكاری نێودەوڵەتییە، كە چۆن بووەتە پارێزەرێكی سەرسەختی بەرژەوەندییەكانی شیعە و پارێزگاری لە مانەوەی و بەهێزكردنی پێگەی ئەم پێكهاتە مەزهەبیە لە عێراق دەكات، ئەمریكا و وڵاتانی هاوڕای ئەو و بەتایبەتی ئەوروپاش زیاتر لە 20 ساڵە لەسەر پشتگوێخستنی خواست و بەركەوتە سیاسی و مەزهەبی و نەتەوەییەكانی سوننە و كورد و پێكهاتەكانی دیكە پشتیوانی لە دەسەڵاتدارێتی شیعە دەكەن.

لە ڕوانگە و دیدی مێژوویی و ڕووداوە سیاسییەكانی 20 ساڵی عێراق هاوڕایی زۆر هەن لەسەر ئەوەی كە عەرەبی سوننە عێراق مەحاڵە جارێكی دیكە بتوانن ركابەریی ئەم نوخبە نوێیەی شیعە بكەن، كە عێراق ئیدارە دەدەن.