ئەكەد موراد ئەندامی ئەنجومەنی یەكەمین سەندیكای ڕۆژنامەنووسانی كوردستانە و لەم گفتوگۆیەشدا «هەڵبژاردن و كۆتای پێكهاتەكان»، وەك نوێنەری كریستیان و ئاشوورییەكان بەشدار بوو، جیا لەوەش كە باسی مێژووی قوربانیدانی گەلی ئاشووری كرد، هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە، هەروها جەختی لەسەر گرنگیی سیستمی كۆتا كردەوە كە لە هەرێمی كوردستان هەر لە ساڵی 1992ـەوە پێنج كورسیی كۆتای بۆ نەتەوەی «كلد و سریان و ئاشووری» تەرخان كردووە و بەمجۆرە دید و بۆچوون و پێشنیارەكانی خستە ڕوو:

 

ئەگەر باس لە پرسی كۆتا بۆ نەتەوە بچووكەكان بكەین لەسەر ئاستی عێراق، ئەوا ئێمە وەك نەتەوە ئاماژەمان پێ نەكراوە، بەڵكو تەنیا وەك پێڕەوانی ئایینی كریستیانی بووە، بەڵام لە ساڵی 1992 بەرەی كوردستانی بڕیاری دا، لە یەكەم هەڵبژاردن لە كوردستان بۆ یەكەمین جار پێنج كورسیی كۆتا بۆ نەتەوەی ئاشووری تەرخان كرا، ئەم هەنگاوەی بەرەی كوردستانی بێگومان بناغەیەكی هەبوو و ئەو بناغەیەش لەبەرچاو گیرابوو كە بریتین لە:

- ئێمە وەك نەتەوەی ئاشووری خەڵكی ڕەسەنی ئەم نیشتمانەین.

- هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە ئێمە خەباتمان كردووە و قوربانیمان داوە.

- لە شۆڕشەكانی كوردستاندا بەشداریمان كردووە و شەهید و قوربانیمان داوە و ناوچە و گوندەكانی ئێمە هاوشێوەی برایانی كورد كاول كراون و خەڵكەكەی ڕاگوێزراون.

- حكومەتی عێراق لە هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بە شێوازێكی زۆر شۆڤێنییانە مامەڵەی لەگەڵ نەتەوەی ئاشووری كرد، چەندین سەركردەی دیاری بزووتنەوەی ئاشووری دەستگیر كرد و، تەنیا لەبەر ئەوەی ئاشووری بوون لە سێدارەی دان، یەكێك لە سەركردەكان ناوی یوسف تۆما بوو، پێیان گوت: حاشا لە نەتەوەكەت بكە و بڵێ ئاشووری نیم، ئازادت دەكەین، بەڵام لەبەردەمی پەتی سێدارە پێی گوتن: «من وەك ئاشووری لەدایك بووم و وەك ئاشوورییش دەمرم».

هەڵوەستەكردنم لەسەر ئەم باكگراوەندە بۆ ئەوە بوو، بڵێم: لە عێراقدا هەمیشە نەتەوەی سەردەست زوڵمی لەو نەتەوە و ئەو پێكهاتانە كردووە كە بە ژمارە لە عەرەبی عێراق كەمترن.

ئاشكرایە، دەوڵەتی عێراق لە بیستەكانی سەدەی ڕابردوو، لەسەر پاشماوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دامەزرا، ئەوانەی دەسەڵاتیان گرتە دەست، هەموویان قوتابیی قوتابخانە و زانكۆكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بوون، بۆیە دید و بۆچوونیان زۆر «قەومی و شۆڤێنی» بوو و، بەرانبەریان قبووڵ نەدەكرد، ئەوجا لە هەر نەتەوە و پیكهاتەیەك بێت.

دوای ئەوەی عێراق بووە ئەندامی كۆمەڵەی گەلان، لە ساڵی 1932 بۆ یەكەمین جار گرووپێكی گەورە لە كەسایەتییە دیارەكانی ئاشووری لە ئامێدی كۆبوونەوە و بەیانێكیان ئامادە كرد، بۆ ئەوەی بیدەنە دەسەڵاتدارانی عێراقی، ئەم بەیانە یەكەم ئەزموونی سەركەوتوو دەبوو، ئەگەر دەسەڵاتدارانی ئەو كاتی عێراق بە ئەقڵانی مامەڵەیان لەگەڵ بكردایە، لە بەیانەكەدا داوایان كردبوو كە «ناوچەی دهۆك و ناوچەكانی دیكەی دەشتی نەینەوا بكرێنە ئیدارەیەك و ئەم ئیدارەیە بە هاوبەشی لەلایەن كورد و ئاشوورییەوە بەڕێوە ببرێت، هەروەها داوایان كردبوو خوێندن بە زمانی نەتەوەیی خۆمان بێت لە قوتابخانەكان و خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانمان بۆ دابین بكەن». ئەگەر ئەو كات ئەمە بكرایە زۆر سەركەوتوو دەبوو، بەڵام بەداخەوە بە شێوەیەكی زۆر نائەقڵانی و شۆڤێنییانە مامەڵەیان لەگەڵ ئەم داواكارییە سادەیە كرد.

 ئێوە هەمووتان كارەساتی ساڵی 1933ی ناوچەی سێمێلتان خوێندووەتەوە كە چۆن هێرشیان كردە سەر ئەو ناوچەیە و دانیشتووانەكەیان كۆمەڵكوژ كرد و زیاتر لە 58 گوند كاول كران و زیاتر لە 6000 هاووڵاتیشمان بوون بە قوربانی.

ئەم كارەساتەی سێمێل بۆ ئاشوورییەكان بووە وانەیەك و بڕیاریان دا، لەسەر ئاستی دەرەوەی عێراق درێژە بە خەباتی خۆیان بدەن، بۆ ئەمەش چەند دامەزراوە و بزووتنەوەیان دامەزراند، بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی داكۆكی لە مافی نەتەوەی ئێمە بكەن. بەڵام حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق بە شێوازی جیاواز هەوڵیان دا، ئەوانیش لە دەرەوەی وڵات سەركوت بكەن، بۆ ئەوەی دەنگی ئێمە نەگاتە كۆمەڵەی گەلان و ڕێكخراوی گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان.

ئەگەر لەناو ئەم مێژووە پڕكارەسات و شۆڤێنییەوە سەیری ئەزموونی دیموكراتیی هەرێمی كوردستان بكەین، كە لە ساڵی 1992 لە ئاكامی هەڵبژاردنێكی گشتیی خەڵكی كوردستان دامەزرا، بە بۆچوونی من هەڵبژاردنی ساڵی 1992 پاكترین و بێگەردترین هەڵبژاردن بووە لە مێژووی هەموو هەڵبژاردنەكانی كوردستاندا، ئەوجا بۆ ئەوەی پەند لەو مێژووە وەربگرین و هەنگاوەكانمان پاشەكشە نەكەن بۆ دواوە، گرنگە بیر لەوە بكەینەوە، ئەو هەڵانەی كردوومانن، چۆن دەتوانین چارەسەریان بۆ بدۆزینەوە و هەنگاو بەرەو پێشەوە هەڵبگرین.

ئەزموونی دیموكراتیی هەرێمی كوردستان بە دیدێكی زۆر نیشتمانی و تێگەیشتن لە چەمكی هاووڵاتیبوون بونیاد نرا، لە بیرمە شەهید فرەنسۆ هەریری پێی گوتم «منیان دانابوو كە خۆم لە لیستی كۆتای كریستیانەكان كاندید بكەم، من پێیانم گوت، خەباتی من لە ناو پارتی دیموكراتی كوردستان بووە و دەمەوێت لە ناو لیستی پارتی خۆم كاندید بكەم»، سەرنج بدەن، ئەوكات ئێمە ئاوا سەیری یەكتریمان دەكرد و بە كردەییش هەڵبژاردن ئەنجام درا و ئەو پێنح كورسیی كۆتایەی بۆ ئێمە دانرابوو، چواریان بەر بزووتنەوەی ئاشووری كەوت، كورسییەكیش بەر لیستی كریستیانەكان كەوت، كە كاك سەركیس ئاغاجان بوو.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە، بۆچی ئێمە وەك نەتەوەی ئاشووری پێویستمان بە كۆتایە؟ وەڵامەكەی ئەوەیە ئێمە بە دەنگی خۆمان ناتوانین نوێنەری خۆمان بگەیەنینە پەرلەمان هەتا لەو مینبەرە دەنگمان هەبێت و داكۆكی لە مافەكانی خۆمان بكەین و خزمەتی نەتەوەی خۆمان بكەین، زۆریش گرنگە ئەوانەی بە ڕێگەی كۆتا دەگەنە پەرلەمان، بە ڕاستی نوێنەری ڕاستەقینەی نەتەوەی ئێمە بن و بڕوایان بە كێشەی نەتەوەكەی خۆیان هەبێت.

بەر لەچەند ڕۆژێك سەردانی بەغدیدە (حەمدانیە)م كرد، هەمووشتان دەزانن ماوەیەك بەر لە ئێستا چ كارەساتێك بەسەر نەتەوەی ئێمە هات، هەتا ئێستا لەو ڕووداوە 138 هاووڵاتیی ئێمە گیانی لەدەست داوە، هۆكاری دروستبوونی ئەو ڕووداوەش زۆر تەمومژاوییە، هەتا ئێستا هۆكارەكانی دیار نییە.

ئێمە پێنج پەرلەمانتارمان هەبوو، لە بەرانبەر ئەو كارەساتە گەورەیەی بەسەر میللەتی ئێمە هات، نەیانتوانی 20-30 پەرلەمانتاری دیكە كۆ بكەنەوە و لەناو پەرلەماندا دوو خولەك بەپێوە ڕابوەستن و نوێژێك بۆ ئەو قوربانییانە بكەن، ئەمە بەڵگەیە لەسەر ئەوەی ئەو پەرلەمانتارانە ناتوانن نوێنەرایەتیی میللەتی ئێمە بكەن، بۆیە میللەتەكەش ئەوان ڕەت دەكاتەوە و بە نوێنەری خۆیانی نازانێت.

ئێستا كە بەم شێوەیە باس لە پرسی كۆتا دەكرێت و بووەتە كێشە، مەبەست كورسیی كۆتاكان نییە، بەڵكو هۆكاری سەرەكی ململانێی نێوان حزبە سیاسییەكانی كوردستانە، ئەوجا ئەم كێشەیە چۆن چارەسەر دەكرێت؟ بێگومان چارەسەرەكەش هەر لای حزبە گەورەكانە، نەك ئەو نەتەوە و پێكهاتە بچووكانە، كێشەی پێكهاتە بچووكەكان بە شێوەیەكی گشتی ئەوەیە چۆن بتوانرێت كۆتایەكی جوان بنێرێتە پەرلەمان و خەڵكانێك بن، كە شایستەی ئەوە بن، نوێنەرایەتیی نەتەوەی خۆیان بكەن. لەم پرسەدا بەداخەوە دەڵێم: لەسەر ئاستی عێراق و هەرێمی كوردستان لە پاشەكشەداین.

هیوادارم لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو بۆ بەرەوپێشەوەچوونی ئەزموونی دیموكراتیی حزبە سیاسییەكان هەندێك لەو ململانێ ناتەندروستە دوور بكەونەوە، من هاووڵاتی ئەم كوردستانەم و لەم ناوچەیە دەژیم، بە ڕاستی ئایا ئەوە لۆژیكە من دژایەتیی هەندێك شتی ئەرێنی بكەم؟ باشە ئەمە چ لوژیكێكی تیا دەبێت، من لەگەڵ فڵان حزبم، هەتا دەرفەتم پێ بدرێت، ببمە پەرلەمانتار، یان پۆستێك لە حكومەتی كوردستان وەربگرم؟

بۆیە ئەم ململانێ ناتەندروستە حزبییە بووەتە هۆكاری ئەوەی دەرفەت نەدرێتە ئەو خەڵكانەی كە شایستەی ئەوەن لە ڕێگەی كورسیی كۆتاكانەوە نوێنەرایەتیی پێكهاتە و نەتەوە بچووكەكان بكەن.

یەكێك لە بەشداربووانی بەڕێزی ئەم گفتوگۆیە ئاماژەی بە نموونەیەكی زۆر خراپ كرد و گوتی: «ئەو دوو ئەندامە توركمان و كریستیانەی دانرابوون وەك ئەندامی كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی كوردستان، توركمانەكەیان لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە دەستنیشان كراوە و ئەندامە كریستیانەكەش لەلایەن یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە دیاری كراوە»، ئایا ئەم دیاردەیە چی دەگەیەنێت؟ ئایا ئەمە مانای سڕینەوەی ناسنامەی ئێمە و زەوتكردنی ئیرادەی ئێمە نییە، كاتێك لەلایەن (پارتی و یەكێتی)یەوە لەبری ئێمە بڕیار دەدرێت؟

لە دوماهیدا ئەگەر بە ڕاشكاوی دەست بخەینە سەر برینەكان و بۆ ئەوەی بە بوێری هەنگاو بۆ چارەسەركردنی هەڵبگرین، ئەوە دەبێت بڵێین: هەتا ئەم ململانێ ناتەندروستەی نێوان حزبە سیاسییەكان بەگشتی و نێوان پارتی و یەكێتی بەتایبەتی چارەسەر نەكرێت، ئەوا كێشەی كورسیی كۆتاكانیش چارەسەر نابێت، كێشەی پێكهاتە و نەتەوە بچووكەكان ئەو 11 كورسییەی كۆتا نییە وەك ژمارە، كێشەكە ئەوەیە ئەوانە كێن لەسەر ئەو 11 كورسییە دادەنیشن و نوێنەرایەتیی ڕاستەقینەی پێكهاتە جیاوازەكان لەناو پەرلەمانی كوردستان دەكەن و لە ناو حكومەتدا بەدواداچوون بۆ كێشە و گرفتەكانی نەتەوەكانی خۆیان دەكەن؟ ئەوجا ئەگەر ئەو نوێنەرانە بە ڕێگەی دەستتێوەردانی حزبە سیاسییەكان بچنە پەرلەمان و پرسەكە تەنیا لەو ژمارەیەدا بچووك بكرێتەوە و وەك دیكۆر بڵێن نوێنەرایەتیی پێكهاتەكان دەكەن، ئەوا پێكهاتەكان ئەو كەسانە بە نوێنەرانی خۆیان نازانن. ئێستا لەسەردەمی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا جیهان بووەتە گوندێكی بچووك، بۆیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش دەزانێت ئەو خەڵكانە نوێنەرایەتیی ڕاستەقینەی پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستان ناكەن.

بۆ ئەوەی ئەم كێشەیە بە ڕێگەیەكی لۆژیكی چارەسەر بكەین، هەنگاوی یەكەم ئەوەیە كێشەی كۆتای پێكهاتەكان جیا بكرێتەوە و زەمینەیەك بێتە ئاراوە كە خەڵكانی ناو ئەو پێكهاتە و نەتەوە بچووكانە خۆیان بڕیار لەسەر نوێنەرایەتیی خۆیان بدەن و، بە بڕیاری خۆیان نوێنەری ڕاستەقینەی خۆیان بنێرنە پەرلەمان، ئەمەش بەوە دەكرێت كە تۆماری دەنگدەرانی پێكهاتەكان جیا بكرێتەوە و تەنیا دەنگدەرانی ئەو پێكهاتەیە بتوانن دەنگ بە نوێنەرەكانیان بدەن، واتە سندوقی دەنگدانی پێكهاتەكان جیاواز بێت لە سندوقی دەنگدانی گشتی و چاودێری سەر سندوقەكانیش نوێنەری پێكهاتەكان بن.

لە ئێستادا هۆكارێكی سەرەكی كە هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهانیش شانازی پێوە دەكات، ئەو پێكەوە ژیانەی نێوان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستانە، بۆیە ململانێی ناتەندروستی نێوان حزبەكان خەریكە دەبێتە فاكتەرێك بۆ ناشیرینكردنی ئەم سیما جوانەی كوردستان، نابێت ڕێگە بدرێت ململانێی حزبی ئەم سیما گەشە تەڵخ بكات، لێگەڕێن با پێكهاتە جیاوازەكان بە ئازادی و ئیرادەی خۆیان كورسییەكانی كۆتا پڕ بكەنەوە.