وائیل ئەلڕەكابی، توێژەر و شرۆڤەكاری سیاسییە و پسپۆڕە لە وردەكارییەكانی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، یەكێكە لەو كەسایەتییانەی بەردەوام لە كۆڕ و كۆربەند و كەناڵەكانی كوردستانی و عێراقیدا ئامادەیی هەیە و لەسەر پرسە هەستیارەكاندا قسەی ڕاشكاوانە و جددی هەیە، لە بواری كاری سیاسیشدا، ئەلڕەكابی یەكێكە لە سیاسەتمەدارەكانی عێراق و كەسێكی نزیكە لە لایەنەكانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە و، ئەم هاوپەیمانییەش بەشێكی سەرەكییە لە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت، كە حكومەتی د.محەمەد شیاع سوودانی پێك هێناوە، لە گفتوگۆی ئەم جارەشدا (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانیینی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا) زۆر ڕاشكاوانە لەسەر ئەم پرسە قسەی كرد و بەم جۆرە تێڕوانین و پێشنیارەكانی خۆی خستەڕوو:

 

دەستخۆشی لە بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە بۆ ئەم پرسە گرنگە (هەرێمی كوردستان لە تێڕوانینی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراقدا) ئەم دەستەبژێرە هەمەڕەنگەی بانگهێشت كردووە و لەم هۆڵەدا بە دیدێكی عێراقییانە گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە دەكەین.

بەر لەوەی بێمە سەر ناونیشانی ئەم گفتوگۆیە، دەمەوێت بگەڕێمەوە بۆ مێژووی پێش ڕووخانی ڕژێمی پێشوو لە ساڵی 2003، واتە مەبەستمە بگەڕێمەوە بۆ سەرهەڵدانەكانی ساڵی 1991 كە لە هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی باشووری عێراق دەستیان پێكرد، ئێمە ئەو كات پێمان وا بوو ئەو دیفاكتۆیەی بەهۆی بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كە هیڵی 36 وەك ناوچەیەكی ئارام و دژە فڕینی بۆ كوردستان دیاری كرد، پاشانیش هێڵی 32ش وەك ناوچەی دژە فڕین بۆ پارێزگاكانی باشووری عێراق دیاری كرا، ئێمە ئومێدەخوازی ئەوە بووین، چۆن لە هەرێمی كوردستان سەرووی هێڵی36 بووە ناوچەیەكی ئارام و پاشان ئەم هەرێمەی ئێستای تێدا دروست بوو، لە باشووریش لە خوار هێڵی 32 ببوایە بە ناوچەیەكی ئارام و عەرەبی شیعەش خۆی تیادا بەڕێوە ببردایە، بەڵام ئەوەی لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ كرا، لە باشووری عێراق ڕێگەیان نەدا جێبەجێ بكرێت و ناوچەی دژە فڕین لە خوار هێڵی 32 ببێتە ئەمری واقیع، ئەوەی لەم بارەوە دەمەوێت بیڵێم، ئەوەیە كە هیچ لایەك كێشەی لەگەڵ بوونی هەرێمی كوردستان لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا نییە، هەرێمی كوردستان هەرێمێكی هەقیقییە لە ناو چوارچێوەی ئەم دەوڵەتەدا و دەستووری ساڵی 2005یش ددانی پێدا ناوە.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا ئەو ئیشكالییەتە لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی لە چییەوە سەرچاوەی گرتووە؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بە هەڵوەستەكردن و دووبارە هەڵسەنگاندنەوەی بارودۆخی پرۆسەی سیاسیی عێراق هەیە لە دوای ساڵی 2003 كە ڕژێمی پێشووی عێراق ڕووخا و هەنگاو بۆ بونیادنانەوەی عێراقی نوێ هەڵگیرا.

یەكەم هەنگاو لە دوای ساڵی 2003 بریتی بوو لەوەی چۆن لایەنە سیاسییەكانی عێراق كە نوێنەرایەتیی سەرجەم پێكهاتەكانی عێراقیان دەكرد، دەستوورێك بنووسنەوە كە هەیكەلی ئەم عێراقە نوێیە (دەوڵەتێكی فیدڕاڵی) پێناسە بكاتەوە، لەم هەنگاوەدا لایەنە سیاسییەكانی عێراق سەركەوتوو بوون و توانییان دەستوورێك دابڕێژن و پاشانیش گەلی عێراق دەنگی پێدا و پەسەندی كرد، بەوەی هەرێمی كوردستان هەرێمێكە لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا، ئەمەش مانای ئەوەیە دەستووری ساڵی 2005 ددانی بە هەرێمی كوردستاندا ناوە وەك هەرێمێكی دەستووری لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا.

كەواتە كێشەی ئێمە لەسەر ماددەكانی ئەم دەستوورە نییە، بەڵكو كێشەی ئێمە لەسەر تەفسیر و چۆنیەتی جێبەجێكردنی ماددە و بڕگەكانی ئەم دەستوورەیە، برایان، با بە ڕاشكاوی قسە بكەین. كاتێك سەیری هەندێك لە ماددەكانی ئەم دەستوورە دەكەین، دەبینین زیاتر لە تەفسیرێك هەڵدەگرێت، بەڵام وێڕای هەموو ئەمانەش ئەمە دەستوورە و گەلی عێراق متمانەی پێ داوە و پێویستە لەسەرمان پێوەی پابەند بین. لێرەوە كاتێك دەمانەوێت لەبەر ڕۆشنایی ماددەكانی ئەم دەستوورە گفتوگۆ لەسەر هەرێمی كوردستان بكەین، ئەوا دەبێت لەو دیگایەوە گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە بكەین.

یەكەم: دیدگایەكی دەستوورییە بۆ هەرێم، كە هیچ كەسێك ناتوانێت لە بەرانبەریدا ڕابوەستێت، یان قسەیەكی پێچەوانەی هەبێت، ئەویش ئەوەیە «هەمووان كۆكن لەسەر ئەوەی هەرێمی كوردستان هەرێمێكی دەستووری و یاساییە بە پشتبەستن بەو یاسانەی لە دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا كاریان پێ دەكرێت».

دووەم: كە دیدگایەكە و كێشەی لەسەرە لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵیدا، ئەمە لەو تەفسیرە جیاوازانەوە سەرچاوە دەگرێت كە لە لایەن هەریم و حكومەتی فیدڕاڵییەوە بۆ ئەو ماددانە دەكرێت، هەر بۆ نموونە هەرێمی كوردستان بەوجۆرە ماددەكان تەفسیر دەكات كە ئاستی داواكارییەكانی زۆر بەرزە، لە بەرانبەردا حكومەتی فیدڕاڵی ترسی لەوە هەیە، ئەگەر بەو داواكارییانەی هەرێم ڕازی بێت، ئەوا زۆر زەحمەت دەبێت كە بتوانێ كۆنتڕۆڵی بارودۆخی دەوڵەت بكات و یەكپارچەیی عێراق بپارێزێت.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا داوكارییەكانی هەرێم هەقن، یان ناهەقن؟ پێموایە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە وردەكاریی زۆری دەوێت و، ماوەی 20 ساڵە ئەم كێشەیە لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵیدا هەیە، لەوانەیە نەتوانم لە ماوەی 10-15 خولەكی ئەم گفتوگۆیەدا وەڵامی ئەم پرسیارە بدەمەوە، بەڵام خاڵی گەشبینی لەم پرسەدا ئەوەیە لانیكەم قەناعەتێك لای هەر دوولا هەیە بەوەی «بوونی كێشە و جیاوازی، مانای ئەوە نییە ئێمە گەیشتووینەتە بنبەست»، بەڵكو لە هەردوو لا ئامادەباشی بۆ گفتوگۆ و دانوستاندن هەیە،‌ ئەمەش خاڵێكی زۆر گرنگە.

بە حوكمی پەیوەندیی نزیكم لەگەڵ برایانی لایەنە سیاسییەكانی عێراق و بەتایبەتیش لەگەڵ برایانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، وای دەبینم كە برایانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەمانگیی شیعە جددین لەسەر چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی، هەر بۆیە كاتێك ئەم كێشانە چارەسەر دەبن، ئەوكات بۆ هەموو عێراقییەكان ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە بوونی هەرێمی كوردستان پێداویستییەكە بۆ سەركەوتنی دەوڵەتی فیدڕاڵی عێراق و، هیچ بە دووری نابینم كە هەمان ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە پارێزگا و بەشەكانی دیكەی عێراقیش دووبارە بكرێنەوە. هەربۆیە پرسی تێگەیشتن لە پێداویستیی هەرێم بۆ دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراق، لە چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵییەوە دەستپێدەكات. لەوانەیە هەندێك جار گوێبیستی ئەوە دەبین، هەندێك لە پارێزگاكانی عێراق داوای دروستكردنی هەرێم بكەن، بەڵام من هەموو جار پێم گوتوون: برایان، ئێمە تەنیا یەك هەرێممان هەیە كە ئەویش (هەرێمی كوردستان)ـە و ماوەی 20 ساڵە نەمانتوانیوە كێشەكانی چارەسەر بكەین، ئەگەر ئێستا چەند هەرێمێكی دیكەش لە عێراقدا دابمەزرێت، ئەوا ئەم هەنگاوە نەك هەر خزمەتی پرۆسە سیاسییەكە ناكات، بەڵكو بەرەو پاشاگەردانیی زیاترمان دەبات.

لەسەر ئەم باكگراوەندە گرنگە كە گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە هەستیارە دەكەین، پێویستە واقیعەكە وەك خۆی بخەینەڕوو و لە هەمان كاتدا ڕاوبۆچوونی شەقامی هەردوولاش لەبەر چاو بگیرێت. هەر بۆ نموونە: كاتێك دێنە سەر ئەوەی داواكارییەكانی هەرێم جێبەجێ بكەین، بەشێك لە عێراقییەكان (ناڵێم هەموویان) پێیان وایە ئەو داواكارییانە لە مافی هەرێمێك زیاترن، ئەم پرسە پەیوەندیی بەوەوە هەیە، هەتا ئێستاش بەشێكی زۆری عێراقییەكان ئامادە نین چەمكی لامەركەزی جێبەجێ بكەن، یان پیادەكردنی سیستمی لامەركەزییان لا گرنگ نییە، وەك برایانیش لەم گفتوگۆیە ئاماژەیان پێ كرد، ئێمە هەتا ئێستا نەگەیشتووینەتە سەر تەفسیرێكی هاوبەش بۆ ماددە دەستوورییەكان بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی لەبەر ڕۆشنایی ئەو ماددە دەستوورییانە ڕێك بخەینەوە. بۆیە جارێكی دیكە جەخت لەوە دەكەمەوە ئێمە پێویستمان بە گفتوگۆی ڕاستەوخۆ و ڕاشكاوانە هەیە، من یەكێكم لەوانەی كە بەردەوام لە كۆڕ و كۆربەند و كەناڵەكانی كوردستان و عێراقەوە بانگەشە بۆ گفتوگۆ دەكەم. سەردانەكانی كاك نێچیرڤان بارزانی بۆ بەغدا بەڕاستی ئەمە بانگەشەی ڕاستەقینەیە بۆ لێكنزیكردنەوەی بیروبۆچوونە سیاسییە جیاوازەكان و بەهێزكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی.

من لەو بڕوایەدا نیم هەرێم خوازیاری ئەوە بێت، بۆشاییەك لە نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی هەبێت، هەست بە پێویستی بچووككردنەوە و نەهێشتنی ئەو بۆشاییانە دەكات و، ئامانجی ئەوەیە هەموو كێشە هەڵواسراوەكان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی چارەسەر بكات، ئەمەش مانای ئەوەیە كە قۆناغی داهاتوومان، قۆناغی سەقامگیریی هەرێم و سەقامگیریی حكومەتی فیدڕاڵیش دەبێت. مەبەستم لە سەقامگیری تەنیا سەقامگیریی ئەمنی نییە، بەڵكو مەبەستم سەقامگیریی (ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی و...هتد)یە و، ئەم سەقامگیرییانەش نایەنەدی، ئەگەر نزیكبوونەوە و هەنگاو بۆ چارەسەركردنی كێشەكان هەڵنەگیرێت، بۆ ئەمەش دەبینین دیدێكی زۆر ئەرێنی و بەڕێزانە لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵییەوە بۆ هەرێمی كوردستان هەیە، لە هەمان كاتدا دیدێكی زۆر ئەرێنی و بەڕێز بۆ حكومەتی فیدڕاڵی هەیە.

ئەوەی لەم ماوە كورتەدا دەمەوێت ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە نابێت ئێمە بەرپرسیارێتیی ئەم كێشانە بخەینە سەر لایەك و لایەكەی دیكە بێبەری بكەین. ئەمە بەرپرسیارێتییەكی هاوبەشە. من وەك چاودێرێكی سیاسی لەوانەیە لە هەندێك پرسدا بەرپرسیارێتییەكە بخەمە سەر شانی حكومەتی فیدڕاڵی، بەڵام لە هەندێك پرسی دیكەدا لە بۆچوونی منەوە بەرپرسیارێتییەكەی دەكەوێتە سەر شانی هەرێمی كوردستان، بۆیە ئەم پرسانە پێویستیان بەوەیە كە زیاتر گفتوگۆ و دانوستاندنیان لەسەر بكرێت. ئێمە هەموومان لە نووسینەوەی ئەم دەستوورە بەشدار بووین و هەموومان پەسەندمان كردووە، بەڕاستی ناكرێت ئێستا لەسەر جێبەجێكردنی ئەم دەستوورە كێشەمان هەبێت و نەتوانین ئەم دەستوورە جێبەجێ بكەین. بۆیە من پێم وایە بۆ چارەسەری ئەو كێشانە پێویستمان بە ناوبژیوانی هەیە، لە ئێستادا ئەو نێوەندە دادگای فیدڕاڵییە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەندێك وای دەبینن، كە ئەم دادگایە لە هەندێك پرسدا خۆی سەرچاوەی كێشەكانە، بەڵام ئەگەر دوولایەنی پێك ناكۆك نەگەیشتە ئاكامێك بە گفتوگۆ، ئەوا دەبێت هەردوولا پەنا بۆ لایەنی سێهەم بەرن بۆ ئەوەی تەفسیری ئەو ماددە دەستوورییە یەكلایی بكاتەوە و، سەرەنجامیش هەموو دەبێت بەو تەفسیرە ڕازی بن.

خاڵی دووماهی كە لەم گفتوگۆیەدا ئاماژەی پێ كرا و دەمەوێت سەرنجێكی لەسەر بدەم، ئەوەیە باس لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی كرا. من دەمەوێت بڵێم: برایان سیستمی نێودەوڵەتی لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە، ڕێگە بە جیابوونەوە و دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆ نادات، تەنیا لەیەك حاڵەتدا نەبێت، كە ئەویش ئەوەیە ئەو نەتەوەیە ڕووبەڕووی كۆمەڵكوژی و جینۆساید ببێتەوە. لەم پرسەدا لەوانەیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێتە دەنگ و شتێك بۆ ئەو نەتەوەیە بكات، بەڵام لە ئێستای عێراقدا، هەرێمی كوردستان هەرێمێكی ددانپێنراوی دەستوورییە، خاوەنی حكومەت و پەرلەمان و دامەزراوەی خۆیەتی و هیچ لایەنێك هەڕەشە نییە لەسەری، بۆیە بە بۆچوونی من داواكردنی دەوڵەتی سەربەخۆ بەرزكردنەوەی سەقفی داواكارییە بۆ ئاستێك كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی قبووڵی ناكات. ئێمە ڕیفراندۆمەكەی هەرێمی كوردستانمان بینی، چۆن هەموو جیهان پێكەوە ڕەتی كردەوە. ئەم پرسە ڕاشكاوانەتر دەخەمە ڕوو، ئەگەر سیستمی جیهانی ڕێگەی بدایە دەوڵەتی سەربەخۆ دابمەزرێت، دەبوو لە دوای سەرهەڵدانەكەی ساڵی 1991ی پارێزگاكانی باشووری عێراق، ڕێگەیان بدایە كە پارێزگاكانی باشووری عێراق بكرێتە دەوڵەتێك بۆ شیعە، خۆشتان دەزانن شیعە زۆرینەن، بەڵام نەك هەر ئەوە بەڵكو ڕێگەیان پێ نەداین لە خوار هێڵی 32 وەك هەرێمی كوردستانیش هەرێمێك دابمەزرێنین. قسەكانم بەوە كۆتایی پێ دەهێنم، لە ئێستادا هەنگاوەكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی هەنگاوی جددین، عێراق چارەنووسی هاوبەشی هەموومانە و دەتوانین پێكەوە چارەنووسێكی گەش بونیاد بنێین.