شێخ حەیدەر ئەللامی، یەكێكە لە سەركردە دیارەكانی هاوپەیمانیی دەوڵەتی یاسا، ئەم هاوپەیمانییە كە نووری مالیكی سەرۆكایەتی دەكات، یەكێكە لە لایەنە سەرەكی و گرنگەكانی هاوپەیمانیی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە و هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت كە حكومەتی ئێستای د.محەمەد شیاع سوودانی پێكهێناوە، زیاد لەمەش یەكێكە لەو پسپۆڕە دیارانەی ناو مەزهەبی شیعە كە وەك مامۆستایەك وانەی زانستەكانی فەقهی و شەرعی بە قوتابیانی حەوزەی عیلمی دەڵێتەوە و، لەو سەردەمی ئۆپۆزسیۆنیشدا لە سووریا بووە و بە هەمان شێوە وەك سیاسەتمەدار و مامۆستایەكی ئایینی كاری كردووە. لە بازنەی گفتوگۆی ئەمجارە «دەرهاویشتەكانی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد و ئاكامەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان و عێراق»، زۆر بە ڕاشكاوی جەختی لەسەر پاراستنی سەقامگیریی عێراق كرد و جەختی لەسەر ئەوە كردەوە، كە نابێت عێراق لەم شەڕە نەخوازراوەوە تێوە بگلێت و بەمجۆرەش دید و بۆچوون و پێشنیار و ڕاسپاردەكانی خۆی خستەڕوو:

 

بە ناوی خوای بەخشندە و میهرەبان

سڵاو دروود بۆ فەخری كائینات محەمەد و ئەهلی بەیت و پیاوچاكان.

زۆر سوپاسی بەشی ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندنی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكەم، كە ئەم دەستەبژێرەی لە خەڵكانی سیاسی و خاوەن فیكر و بیروبۆچوونی جیاواز بۆ گفتوگۆ لەسەر ئەم پرسە گرنگە «دەرهاویشتەكانی كەوتنی ڕژێمی ئەسەد و ئاكامەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان و عێراق»‌ كۆكردووەتەوە، ئەم گردبوونەوەیەش خۆی لە خۆیدا مانای ئەوەیە كە ئێمە گفتوگۆ لەسەر پرسێكی هەستیار و گرنگ دەكەین، كە ئێستا لە عێراق و كۆی ناوچەكە بەڕێوە دەچێت.

لە دەستپێكدا دەمەوێت سوپاسی ئەو پەیڤانە بكەم كە برای بەڕێزم هیوا ئەحمەد مستەفا ئەندامی مەكتەبی سیاسیی پارتی دیموكراتی كوردستان پێشكەشی كردین، كە پێموایە ئەوەی بەڕێزیان ئاماژەی پێكرد، ڕێگە ڕاستەكەیە بۆ ئەوەی بتوانین مامەڵە لەگەڵ ئەم بارودۆخە تازەیە بكەین.

ئەگەر بە كورتی هەڵوەستەیەك لەسەر شێوازی حوكمڕانیی بەشار ئەسەد بكەم و، جەخت لەسەر تێڕوانینی دەوڵەتانیش بۆ ئەو شێوازەی حوكمڕانی لە سوریا بكەین، كە بەشار لە دوای حافز ئەسەدەوە لە كۆتایی نەوەدەكانەوە پیادەی دەكات، بۆچوونەكان لەیەك خاڵدا یەك دەگرنەوە، كە ئەویش ئەوەیە كە «بەشار ئەسەد حوكمڕانییەكی منداڵانە و هەرزەكارانەی» پیادە كردووە، بێگومان هەموو لایەكیش ئەو ڕاستییە دەزانن كە گرنگترین پرانسیپی حوكمڕانیی كاڵفامانە ئەوەیە كە دەبێتە حوكمڕانییەكی پۆلیسی.

ئەو ژینگەی حوكمڕانییە پۆلیسییە لە سووریای سەردەمی بەشار دروست كرا، وای كردبوو، هەر هاووڵاتییەكی سووری، بۆچوونی خۆی بە شێوەیەك لە دژی ڕژێمەكە دەرببڕێت، ئەوا ئەگەری ئەوەی لەبەردەمدا بوو، كە بێ هیچ هۆیەك ڕووبەڕووی تۆمەتێك بكرێتەوە، لەلایەن ڕژێمەوە و بە چەندین تۆمەتی جیاواز لە زیندانە جیاوازەكاندا زیندانی بكرێت، كە لە ناو ڕژێمەكەی بەشار ئەسەد چەندین بەندیخانەی جیاواز هەبوون، وەك بەندیخانەی «ئاسایشی سیاسی، ئاسایشی تاوان و.. هتد».

پسپۆڕان و شرۆڤەوانانی سیاسی، باش ئەو ڕاستییە دەزانن، كە لە دوای كۆچی دوایی حافز ئەسەد لە نیوەی دووەمی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو، قۆناغێكی هێجگار جیاواز لە حوكمڕانیی خافز ئەسەد دەستی پێكرد، بە جۆرێك كە دەتوانین بڵێین: حوكمڕانیی بەشار ئەسەد لە حوكمڕانیی باوكی زۆر جیاواز بوو، لە گەڵ ئەو جیاوازییە و پاشانیش ئەو دەرهاویشتانەی كە گۆڕانكاریی ناوچەكە بە دوای خۆیدا هێنایان، بەتایبەتی لە ساڵی 2010وە كە ڕاپەرینەكان دەستیان پێكرد، بەشار ئەسەد پشتی لە میللەتەكەی كرد و پشتی بە چەندین لایەنی دەرەكی بەست، ئەم پشتبەستنە بە لایەنی دەرەكی وایكرد، بەشار جڵەوی حوكمڕانیی سووریای لە دەست دەربچێت و بكەوێتە دەستی هێزە دەرەكییەكان.

پێگەی ستراتیژی و جوگرافیی سووریا لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پێگەی هەموو دەوڵەتانی كەنداو و دەوڵەتانی عەرەبیی دیكە گرنگتر بوو، پێگەیەكی زۆر ئاڵۆز و پێكەوە گرێدراوی ستراتیژی هەبوو. بەڕێوەبردنی دەوڵەتێكی لەم جۆرە پێویستی بە سەركردەیەكی كاریزمای نیشتمان و پۆلێك لە سیاسەتمەداری باڵا هەیە، كە هاوكاریی سەرۆكەكەیان بكەن و ڕاوێژ و پێشنیاری باشی پێشكەش بكەن، بەڵام بەشار نە خۆی كارێزمایەكی نیشتمانی بوو، نە ئەو پۆلە سیاسەتمەدارە باڵایەشی لە دەور بوو. ئەوانەی بەشار ڕاوێژی پێدەكردن، تەنیا ئەوەیان دەگوتەوە كە دەبێت بە شەڕ كێشەكان چارەسەر بكەین، بۆ بەڕێوەبردنی ئەو شەڕانەش سووریا چاوی لە پشتیوانیی دەرەكی بوو.

پاش ئەو هێرش و دەستدرێژییانەی كرانە سەر غەززە و پاشانیش بۆ سەر باشووری لوبنان و شەهیدكردنی ژمارەیەك لە سەركردەكانی حزبوڵڵای لوبنانی، كە ئەمەش بەڕاستی بەرەی پێشەوەی مقاوەمەی زۆر لاواز كرد، ئەمە وایكرد، ڕژێمی بەشار بەرەو كەوتن هەنگاو هەڵبگرێت،.بۆیە كاتێك كەسێك سەرسووڕمان بەرانبەر ئەوە پیشان بدات، كە چۆن ڕژێمی بەشار ئەسەد لە شەو و ڕۆژێكدا ڕووخا، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو كەسە بێ ئاگایە لەوەی چی لە ناوچەكە بەگشتی و لە سووریا بەتایبەتی گوزەر دەكات.

لێرەوە ئەگەر باس لە سووریای دوای كەوتنی ڕژێمی ئەسەد بكەین، هەموو دەزانین كە سووریا وڵاتێكی گرنگە و نیشتمانی هەموو نەتەوە و ئایین و پێكهاتە جیاوازەكانیەتی و دەوڵەتێكی فرە ئایین و فرە نەتەوەیە، بۆیە گرنگە سووریا وەك وڵاتێكی نەتەوە و بە بوونی ڕاستەقینەی خۆی بمێنێتەوە.

ئەوەی ئێستاش لە ڕووسیا ڕوو دەدات، زۆر زۆر ترسناكە. لەم گفتوگۆیە دەمەوێت زۆر سادە و ڕاشكاوانە قسە بكەم. ئێمە ڕۆژانە چاودێری كەناڵەكانی ڕاگەیاندن دەكەین، ئێمەش لە كەناڵە جیاوازەكانەوە قسەی خۆمان دەكەین، بەڵام دەبێت ئەوە لەبەر چاو بگرین، كە هەر كەناڵێكی ئاسمانی، یان هەر دامەزراوەیەكی میدیایی دەیەوێت، ڕووداوەكان بەو شێوەیە ڕووماڵ بكات كە خۆی مەبەستێتی، یان دەیەوێت ئاراستەی ڕووداوەكان بەو جۆرە بگۆڕێت، كە خۆی ئامانجیەتی، ئەمەش لەبەر ئەوەی لەسەر خاكی سووریا بەڕێوە دەچێت، شەڕێكی گەورەی «موخابەراتی و ئەمنییە»، پێش ئەوەی بە دیاریكراوی شەڕێكی سەربازی بێت. پلانەكانی بەڕێوەبردنی ئەم شەڕە موخابەراتی و ئەمنییە، لە ژوور و ڕێرەوە تاریكەكان دادەنرێن و زۆر دوورە لە ناو سووریاوە و لەو بڕوایەدام، ئەوانەی پلاندانەری ئەو دۆخەن، ئەوانیش هێزی جیاواز بن.

هەر بۆیە ئێمە كاتێك باس لە ئیسلامییەكان دەكەین، یان باس لەو گرووپانە دەكەین كە خۆیان وەك ئیسلامی نمایش دەكەن و ئێستا لەناو سووریا بوونیان هەیە، وای دەبینم «دیسپلینێكی ئەوتۆیان نەبێت كە بتوانن مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی ئەم وڵاتە بكەن و، ئەو توانایەشیان نییە وڵات بەڕێوە بەرن»، ئەوەش ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە ئەوەیە كە بزووتنەوەی حەماس لە ساڵی 2008 دەسەڵاتی لە فەلەستین كەوتە دەست، بەڵام بینیمان حەماس چۆن شكستی هێنا. لە ساڵی 2011 ئیخوان موسلمین لە میسر دەسەڵاتیان وەرگرت، ئەوانیشمان بینی، چۆن شكستیان هێنا، بۆیە بۆچوونی من بەو جۆرەیە لەم قۆناغەدا ئەو هێزە ئیسلامییانە لە سووریا ناتوانن حوكمڕانی بكەن و دەوڵەت بەڕێوە بەرن.

بۆیە لەم چوارچێوەیەدا وەك ئەوەی هەیئەی تەحریری شام ڕایگەیاندووە، كە حكومەتێك پێكدەهێنن هەموو لایەك بەشداری تێدا بكات و حكومەتی هەمووان بێت، من وای دەبینم، تێگەیشتی ئیسلامییەكان بۆ «بەشداری و هاوبەشی» پرسێكی ئاسان نییە و، پێویستی بە لۆژیك و فیكر هەیە. دەبێت لەوە تێبگەین، كە ئیسلامییەكان بۆچوونیان لەسەر بەشداری و هاوبەشی بە چ جۆرێكە.

لێرەدا من نموونەیەك باس دەكەم، كە زۆر گرنگە. چەند ساڵێك پێش ئێستا چەند گرووپێكی ئیسلامی هەولێریان بۆردومان كرد، لەم كاتەدا لەناو وەزراەتی پێشمەرگەی هەرێم فەرمانێك هەبوو، كە بە هەر شوێنێكەوە هێرش كرایە سەر هەرێمی كوردستان، دەبێت ئاگری چەكەكان ڕوو لەو شوێنە بكات. ئەم پرسە گەیشتە لای بەڕێز سەرۆك مسعود بارزانی بۆ ئەوەی پێشمەرگە وەڵامی سەرچاوەی هێرشەكان بداتەوە، بەڵام سەرۆك بارزانی ئەمەی ڕەت كردەوە و پێی گوتن، ئەو شوێنەی هەولێری لێ بۆردمان كراوە، ناوچەی شیعەنیشینە، ئەگەر وەڵامیان بدەینەوە، مانای وایە ئێمەش شیعەی بێتاوان بۆردومان دەكەین، بۆیە من ڕێگە نادەم ناوچە شیعەنشینەكان بۆردمان بكرێت.

ئەم سەركردە مەزنە «سەرۆك بارزانی» كە ئەم هەڵوێستەی نواند، لەبەر ئەوەیە تێروانێكی زۆر قووڵی هەیە و باش دەزانێت لە گۆڕەپانی سیاسیی شیعە چی گوزەر دەكات و تیگەیشتنی ئیسلامی سیاسی و تەنانەت سەركردە سەربازییەكانیشیان چۆنە. بۆیە ئەم تێگەیشتنە قووڵە لای هێزە ئیسلامییەكان لەم قۆناغی ڕاگواستنەی سووریا بوونی نییە، بۆیە قۆناغەكە زۆر قورس دەبێت. لەو بڕوایەدام ئەو دەوڵەتانەش كە بەو شێوە گەورەیە پشتگیریی ئەو گرووپە ئیسلامییانە لە سووریا دەكەن، لەناو زەنگاوێكدا بە چەقیوی خۆیان دەبیننەوە، هەروەك چۆن عەرەبستانی سعودی لە یەمەن لە ناو زەنگاوێكدا بە چەقیوی خۆی بینییەوە.

سووریا وڵاتێكە ماوەی 60 ساڵە بە ئاگر و ئاسن حوكمڕانی تێدا دەكرێت و دەزگای هەوڵگری بەسەر هەموو جومگەی دەوڵەتەكەدا باڵا دەست بووە، حزبی بەعس خاوەنی ئەزموونە و دەزانێت چی لە سووریا دەگوزەرێت، بۆیە لەگەڵ ئەوەی هیوای ئەوە ناخوازم سووریا ڕووبەڕووی هیچ بارێكی ئاڵۆز ببێتەوە، بەڵام هاوكێشەكە وا دەبینم، لە ئایندەدا ئاژاوە و بۆمب تەقاندنەوە و شەڕی ناوخۆی یەخەی سووریا دەگرێتەوە.

دەرهاویشتەكان ئەوەمان پێدەڵێن لە قۆناغی داهاتوودا كە حزبی بەعس جوولە و هێرشی دەبێت، هەروەها ئەو فەرماندە سەربازییانەی كە لەناو سوپای ئەسەد بوون، بوونیان دەبێت.

لایەنێكی دیكەی گرنگ كە ناكرێت لەبەر چاوی نەگرین، ئەوەیە كە لە ناو گۆڕەپانی سووریا كاریگەریی دەوڵەتانیش بوونی دەبێت. لە ئێستادا هێزەكانی ئەمریكا لەسەر خاكی سووریا بوونیان هەیە، كە دەبێت ئەم بوونە بە شێوەیەكی ئەرێنی بەرجەستە بكرێت، نەك بە شێوەیەكی نەرێنی وەك لە عێراق بینیمان، بۆیە قۆناغی داهاتووی سووریا زۆر ترسناك دەبێت بۆ هەموو لایەك و دەبێت زۆر بە هەستیاری مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، هەتا ئەم قۆناغە ڕاگوزەرە تێدەپەڕێت و زەمینەسازی دەكرێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە سووریا.

لە دوماهیدا دەمەوێت جەخت لەسەر ئەوە بكەمەوە. بەڕێزان لەم گفتوگۆیە باسی مەترسیی «حەشدی شەعبی»یان كرد لە پارێزگا سوننەكانی عێراق، هەروەها باسی هەرێمێكی فیدڕاڵیان كرد بۆ عەرەبی سوننە، لە وەڵامدا دەڵێم ئەو هێزەی حەشد كە لە پارێزگا سوننەكانن، «حەشدی سوننەن، نەك حەشدی شیعی»، سەبارەت بە دروستكردنی هەرێمی فیدڕاڵیی دیكەش لە عێراقدا ئەوە لە دەستووردا هاتووە و دەتوانرێت سێ پارێزگا دەنگی لەسەر بدەن، بەڵام نەك بە ناوی «هەرێمی عەرەبی سوننە» من ئەمە بە توندی ڕەت دەكەمەوە و ئەوانەش كە باسی هەرێمی عەرەبی سوننە دەكەن، چەند دەنگێكی نەشازن و لەناو واقیعی عەرەبی سوننەی عێراقدا كاریگەرییان نییە. دووبارە دەكەمەوە عێراق بێ عەرەبی سوننە بوونی نییە و عەرەبی سوننە كۆڵەكەی سەرەكیی دەوڵەتی عێراقن.